Tom XXIV.

M> 2 ( 1 1 8 9 ). W arszawa, dnia 7 stycznia 1905 r. Tom XXIV.

P R E N U M E R A T A „ W S Z E C H Ś W IA T A ". Prenumerować można w Redalccyi W szechśw iata y\ W a r s z a w i e : rocznie rub. 8 , kw artalnie rub. 2.

Z p r z e s y ł k ą p o c z t o w ą : rocznie rub. 10, półrocznie rub. ó. i we w szystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

R edaktor W szechśw iata przyjm uje ze sprawami redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu rodakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A N r . 118.

R A S Y L U D Z K I E.

U w agi ogólne.

Jednem z najtrudniejszych zagadnień nau­

kowych je s t bezsprzecznie racyonalny po­

dział ludzkości na rasy, czyli odm iany. P o­

chodzi to głów nie stąd, ie rasy ciągle się z sobą mieszają i dlatego ciągłej ulegają zmianie. Obecne rasy przedstaw iają nad­

zwyczajnie skomplikowany w ytw ór ras pier­

wotnych, których odcyfrowanie, jak dotych­

czas, n atrafia na znaczne trudności, gdyż je- dyneini tych ras pozostałościami, są nielicz­

ne szczątki kości ludzkich.

Najprostszem i, stosunkowo, są system y sztuczne podziału na rasy, dla których pu n k­

tem wyjścia jest jedna albo kilka cech cha­

rakterystycznych. Od systemów naturalnych wym agamy uw zględnienia rzeczywistych po­

krewieństw, a zatem wszystkich cech raso­

wych. W reszcie, system y naturalno-histo- ryczne korzystają również z danych h isto ­ rycznych i przedhistorycznych, aby tym spo­

sobem dać jednocześnie obraz rozwoju ras.

Te ostatnie układy najlepiejby odpowiadały wymaganiom naukowym , gdyby niezbędne w tym celu pomocnicze gałęzi nauki były dostatecznie rozw inięte. Dziś jeszcze tak nie jest, w każdym zaś razie trzeba pamiętać, że do oznaczania ras należy głównie posługiwać

się danem i z antropologii fizycznej, dopeł­

niając je tylko danemi z innych umiejętności.

System y sztuczne głównie się opierały na kolorze skóry, kształcie czaszki lub włosów.

Jak o przykład może służyć układ L inneusza, słynnego twórcy układu sztucznego roślin.

Za p u n k t wyjścia brał on barw ę skói’y, choć uwzględniał również stosunki geograficzne.

Dzieli całą ludzkość na cztery główne klasy:

białego europejczyka, czerwonego am eryka- nina, żółtawego azyatę i czarnego afrykani- na. Jeszcze prostszy je s t układ Cuyiera, od­

różniającego, za przykładem biblii, tylko trzy rasy główne: białą, żółtą i czarną, z któ­

rych. zmieszania m iały powstać inne podra- sy. A ntropologow ie francuscy trzym ali się tego podziału aż do czasów ostatnich. Topi- nard rozróżnia 3 rasy i 18 „ty p ów u. Quatre- fages do 3-ch ras głównych dodaje dwie wiel­

kie „m ieszane11: am erykan i oceańczyków.

Z systemów naturalnych największem po­

wodzeniem aż do dnia dzisiejszego cieszy się układ Blum enbacha, który oprócz koloru skóry uwzględnił kształt czaszki oraz w szyst­

kie i nne cechy fizyczne, nie zaniedbując przytem strony geograficznej zagadnienia.

W ten sposób pow stał prosty i przejrzysty

podział na 5 ras: kaukaską (europejczycy,

m ieszkańcy Azyi Zachodniej, oraz A fryki

Północnej), mongolską (większość azyatów,

Japończycy, finowie, eskimowie), etyopską

18-

(afrykanie), am erykańską i m alajską. P ró ­ ba zaliczenia rasy am erykańskiej do m on­

golskiej, i zredukow ania w ten sposób liczby ras do 4-ch, może być uw ażana za chybioną po now ych zdobyczach z czasów przedhistorycznych: odrębna odm iana ludzi zamieszkuje A m erykę co najm niej od okresu lodowego. M odyfikacyę układu Blum enba- cha stanow i uk ład Peschla, k tó ry pewne małe g ru p y (papuowie, australczycy, draw i- dzi, hotentoci) uważa za rasy, resztę zaś ludzkości dzieli na 3 wielkie g rom ady-rasy:

m urzyńską, m ongolską i śródziem ną. H uxley rozróżnia 4 głów ne typ y : australoidów , ne- groidów, blondynów białych (ty p ksanto- chroiczny) i m ongoloidów. P ią ty ty p m ie­

szany, obejmuje, w edług niego, m ieszkań­

ców E uro p y południow ej, arabów i t. d. (typ ciem nobiały—m elanochroiczny).

Zbudow anie dobrego u k ła d u naturalno- historycznego je s t dotychczas pobożnem ży­

czeniem, ze w zględu n a brak danych. Cie­

kaw a pod ty m względem je s t próba, jak ą uczynił D eniker dla E uropy ; rozróżnia on i głów ne ty p y i 4 podtypy. B ardziej rozpo­

wszechniony je s t zm odyfikow any obecnie przez K eanea układ, zestaw iony na zasadzie w ykopalisk przedhistorycznych oraz stosun­

ków obecnych w E uropie. W edłu g niego, istnieją w E uropie trz y rasy główne: długo- głow i blondyni, krótkogłow i bruneci oraz długogłow i bruneci (homo E uropaeus, homo A lpinus, homo M editerraneus). K eaneowi zawdzięczam y także zwrócenie uw agi n a r a ­ sy pierw otne poza E uro pą, z k tó ry ch obecnie pozostały zaledwie resztki, gdyż, m ieszając się z innem i, w yginęły praw ie zupełnie: po­

siadają one duże znaczenie dla dawnej hi- storyi ludzkości. W o statnich czasach S tratz, opierając się na tych danych, usiłow ał n a ­ szkicować nowy schem at podziału ras. Z ni­

kające resztki ras daw nych przeciw staw ia on jak o rasy protom orficzne najbardziej obecnie rozpow szechnionym głów nym typom (mongolskiemu, śródziem nem u, negryckie- mu), k tó re nazyw a rasam i archim orficznem i.

W reszcie rasy m etam orficzne—to ty p y m ie­

szane, w yróżniające się jed n a k trw ałością i określonym charakterem .

Opierając się na pow yższym schemacie, którem u, co praw da, do doskonałości jeszcze daleko, ale k tó ry niew ątpliw ie stanow i p ró ­

bę właściwego, wolnego od wszelkiej sztucz­

ności podziału ludzkości,—postaram y się po­

niżej naszkicować przegląd ras ludzkich.

Będziem y zatem, idąc za K eanem i Stra- tzem, rozróżniali: 1) naw pół zanikłe szczątki ras daw nych, jako osobną grube ,. 1 'as s ta ­ rych"; 2) wielkie „rasy główne u (uwzględnić tu należy w pływ w arunków geograficznych oraz pokrew ieństw a językowego i kultural-

! nego, uw idoczniający się np. w zespoleniu w szystkich praw ie europejczyków w jednę całość, pomimo różnicy pochodzenia); 3) w re­

szcie — rasy mieszane, o ile pow stanie ich

| daje się jak o tako wyśledzić. Należy jednak

i

pam iętać, że -wszystkie rasy, z w yjątkiem może „ras sta ry c h a, zostały zanieczyszczone przez liczne domieszki i praw dopodobnie po­

w stały wogóle z niew ykrytych jeszcze do­

tychczas skrzyżowań. Z tego p u n k tu widze­

nia „rasy m ieszane1' byłyby tylko stosun­

kowo m łodemi przykładam i zjaw iska znacz­

nie ogólniejszego.

Przegląd ras ludzkich.

I. Rasy stare.

1) P a s a p a l e a z y a t y c k a . Nazwą tą Schrenk ochrzcił ludy północno - azyatyckie niem ongolskie. L u dy te stanow ią szczątki rasy, zamieszkującej kiedyś całą północ E u ­ ropy i Azyi, której głównem i cechami były:

długa głowa, obfite ciemne włosy, kolor skó­

ry żółtaw y albo brunatny. Być może, że współcześni długogłow i blondyni E uropy stanow ią jasnoskórą odmianę tej rasy pier­

wotnej. Paleazyaci są obecnie ta k zmieszani z rasam i głów nie europejskiem i i mongol- skiemi, że zasadnicze ich cechy zaledwie z trudnością m ogą być rozpoznane. N aj­

czystszym i przedstaw icielam i są brodaci aj- nowie na w yspach Jeso i Sachalinie. Baltz 1 dowiódł, że typ ajnoski w ystępuje jeszcze

w yraźnie obecnie u wielu europejczyków,

j

szczególniej u rosyan (Tołstoj!). W szystkie praw ie ludy Azyi północnej pow stały n aj­

pewniej ze skrzyżow ania się paleazyatów z ludam i mongolskiemi, japończycy m ają dużo krw i ajnoskiej. N aw et tybetańczycy i niektóre ludy Azyi południow o-w schodniej posiadają prawdopodobnie znaczne domiesz­

ki paleazyatyckie.

2) R a s a e t y o p s k a . W A fryce półn.

liczne ślady dowodzą istnienia tam kiedyś

„\ ó 2

19 rasy długogłow ej, czerw ono-brunatnej z wło­

sami ciemnemi, kręconemi, której stosunko­

wo czystymi przedstaw icielam i byli daw ni etyopczycy. Dzisiejsi nubijczycy mogą ucho­

dzić za najlepszy p rzykład tej rasy. Dużo ludów powstało z krzyżow ania się etyopczy- ków z innemi rasam i; np. daw ni egipcyanie, którzy posiadają znaczną domieszkę krw i se­

mickiej, berberowie, m ieszkańcy Abisynii, wiele północnych ludów m urzyńskich, jak monbuttu, niam - niam , galla i t. d. R a ­ sa etyopska m iała pewno przedstaw icieli i w przyległych częściach Azyi.

3) R a s a k a r l a . K iedy znaleziono w A fry­

ce praw dziw e lu d y karle, okazało się, że rasy te były kiedyś ogrom nie rozpowszechnione i jeszcze teraz ślady ich istnieją tu i owdzie.

Nie rozstrzygnięto jeszcze, czy istniała jedna rasa pierw otna, czy było ich w ięcej. K arły afrykańskie posiadają m ały w zrost (śred­

nio 140 cm), barw ę skóry żółtaw ą lub bru­

natną, długą g ło w ę ; pofałdow ana skóra i skłonność do tw orzenia w pew nych m iej­

scach tłuszczu (steatopygia), ja k u buszme- nów afrykańskich, nie są prawdopodobnie cechą ogólną rasy karlej. Z ludów karlich poza A fryką znani są weddowie na Cejlonie;

rozmaite znowu plem iona w Indyach P o łu ­ dniowych, m ieszkańcy wysp A ndam ańskich i niektóre plem iona na Malacce, negryci na Filipinach posiadają pewno co najm niej zna­

czną domieszkę rasy karlej. Opierając się na szczątkach przedhistorycznych, wykazano, że i w E uropie m ieszkała niegdyś rasa karla.

Mieszkańcy Azyi wschodniej — chińczycy i japończycy, posiadają jeszcze więcej okre­

ślone dowody co do karlich mieszkańców pier­

wotnych w ich k rajach. W tych razach rasa karla rozpuściła się w reszcie mieszkańców, a ślady jej spotykam y nieraz w anorm alnie . małym wzroście pojedyńczyćh ludzi, a n a­

wet całych gru p ludzkich.

II. Basy główne.

A. Grupa ras jasno skorych alho europejsko- zachoclnio - azyatycka.

W Europie, Azyi zachodniej i częściowo w A fryce północnej od daw nych czasów' mieszka gru p a ras jasnoskórnych, która z czasem znacznie przekroczyła swoje pier­

wotne granice. G rupę tę łączy w jednę ca­

łość przedewszystkiem jasna, biała do żół­

taw ej lub bronzow awo-biała barw a skóry, któ ra pewno jest skutkiem przystosow ania się do chłodniejszego klim atu. Istnieje przy­

puszczenie, że to zbielenie nastąpiło w okre­

sie lodowym. In n ą cechą wspólną ras jasno- skórych jest skłonność do rozw oju wyższej kultu ry. Co do innych n atom iast właściwo­

ści fizycznych i duchowych, różnią się one tak znacznie, że okazało się niezbędnem g ru ­ pę tę rozłożyć na kilka ras właściwych. W e­

dług K eanea (patrz wyżej) rozró żn iam y : 1) rasę północną blondynów długogłow ych (Homo Europaeus), 2) rasę środkową brune­

tów krótkogłow ych (Homo Alpinus) i 3) po­

łudniow ą brunetów długogłow ych (Homo M editerraneus); do tej ostatniej zaliczyć n a ­ leży wielu mieszkańców Azyi zachodniej i A fryki północnej.

1) R a s a p ó ł n o c n a . Typowymi przed­

stawicielam i tej rasy są germ anowie: wzrost wysoki, biała skóra, blond włosy, oczy nie­

bieskie, długogłowi. Najczystsze przykłady spotykam y w krajach północno-germ ańskich, Szwecyi, Norwegii, Anglii i Niemczech pół­

nocnych. Rasa północna nie ogranicza się jed n ak do tych krajów, gdyż spotykam y ją również poza granicam i języków germ ań­

skich: ogniskuje się ona na vyrbrzeżu m orza Bałtyckiego — w prawdopodobnej praojczy- znie tej rasy. S tąd rozprzestrzeniła się ona znacznie jeszcze w czasach przedhistorycz­

nych: starem i jej rozgałęzieniam i są jasno ­ włosi libijczycy w A fryce Północnej oraz amoryci w Palestynie. W Europie ku połu­

dniowi ilość długogłow ych blondynów sto­

pniowo się zmniejsza. W Rossyi północnej, Francyi północnej oraz Niemczech spotyka się ich bardzo często, pojedyńcze jednostki znajdujem y naw et w Hiszpanii południowej, Sycylii i Grecyi. Rasa północna jest n a jb a r­

dziej wojownicza i czynna z ras europejskich;

jest bardzo uczuciowa i wogóle duchowo uzdolniona. Dowodem jej niejednokrotnych wędrówek z północy jest praw dopodobnie rozpowszechnienie języków aryjskich aż do Persyi i Indyi.

2) R a s a a l p e j s k a . Nazwa pochodzi

stąd, że główni jej przedstaw iciele m ieszkają

w krajach alpejskich Europy środkowej. Ce-

chy jej charakterystyczne: krótkogłowość,

czarny włos, w zrost niewielki. Okrągłej

krótkiej czaszce odpowiada tw arz szeroka,

2 0 W S Z E C H ŚW IA T

Aó 2 okrągła. O praojczyźnie tej rasy obecnie

m ożna powiedzieć bardzo niewiele (ma ona też przedstaw icieli na K aukazie oraz p raw do ­ podobnie należeli do niej daw ni mieszkaiicy Armenii), są jed n ak wskazówki, że w cza­

sach przedhistorycznych w targn ęła ona ze wschodnich miejsc zam ieszkania do E u ro p y i stopniowo rozprzestrzeniła się aż do wysp brytyjskich i brzegów norweskich. Zdaje się, że przyniosła z sobą do E urop y wyższą k u l­

tu rę (bronzową). U stępuje rasie północnej co do siły i wojowniczości, i dlatego ta ostatnia często w yrzucała ją do miejsc oddalonych, mniej urodzajnych, np. do dolin alpejskich, gdzie siedzi najgęściej. N atom iast, skutkiem mniejszej odporności względem k lim atu po ­ łudniowego, rasa północna często zm niej­

szała.się liczebnie, co wychodziło na korzyść rasie alpejskiej. Znaczna część narodów nie­

mieckiego, francuskiego i rossyjskiego należy j do rasy alpejskiej, albo też stanow i w ynik krzyżow ania się rasy północnej i alpejskiej.

3. R a s a p o ł u d n i o w a . Typow i jej przedstaw iciele g ru p u ją się koło m orza Śród-

ziemnego, są naogół brunetam i, długogłow i, średniego albo małego w zrostu. Pozostaje narazie nierozstrzygniętem , czy rasa północ­

na nie je s t tylko jasnow łosą odm ianą połud-

niowej i czy obie nie stanow ią uszlachetnio-

nych odm ian rasy paleazy aty ckiej. Do rasy ! południowej należą włosi południow i, sar- dyńczycy, część hiszpanów, dzisiejsi grecy i t. d. Można też do niej zaliczyć w szerszeni znaczeniu wielu m ieszkańców A fryki pół­

nocnej, którzy obecnie stanow ią m ieszaną r a ­ sę berberyjską, i wielu azyatów zachodnich:

A rabów, większość daw nych m ieszkańców Syryi, Azyi Mniejszej oraz częśćirańezyków .

B . (Trupa ras azyatycJco-polinezyjskich.

Poza szczątkam i ras pierw otnych oraz p a ­ ru domieszkami nigryckiem i, m ieszkają w Azyi środkowej, wschodniej i południo­

wo-wschodniej rasy o głow ach kró tk ich lub średniej długości, o barw ie sk ó ry żółtaw ej lub bronzowawej. R ozróżniam y tu dwie głów ne rasy — m ongolską i m alajo-poline- zyjską, na znacznej przestrzeni A zyi silnie z sobą zmieszane, szczególniej w Chinach południow ych, Jap o n ii południow ej i In - dyacli Zagangesow ych. Istn ieją dowody na to, że obie te rasy początkowo były blizko spokrewnione i że n abrały różnych fizyogno- ,

I mij, dopiero pod wpływem miejsc zamiesz­

kania.

1. R a s a m o n g o l s k a . Nazwa pocho­

dzi od narodu, który zjaw ił się na arenie h i­

storycznej stosunkowo późno. N ajczystszym i jej przedstaw icielam i są plem iona koczowni­

cze Azyi górzystej; posiadają krótką czasz- i kę, tw arz szeroką, oczy skośne, nos płaski, w ydatne kości tw arzow e, czarne, tw arde włosy, wreszcie żółtaw y kolor skóry. Część tej rasy stw orzyła kulturę wschodnio-azya- tycką i zamieszkuje teraz państw o chińskie (prawdopodobnie mocno zmieszana z pier- w otnem i jego m ieszkańcami); drugą część stanow ią typow i koczownicy, którzy z po­

wodu swojej ruchliw ości i wojowniczości w płynęli etnicznie n a odległe kraje, ja k np.

Syberyę północną, wschodnią Europę, Azyę zachodnią i Indye, gdzie też wszędzie napo­

tykam y ich ślady (patrz niżej rasa mieszana fińsko-ugryjska).

2) R a s a m a l a j o - p o l i n e z y j s k a . Ce­

chę charakterystyczną tej rasy stanow i, że posiada wszystkie właściwości rasy m ongol­

skiej, ale złagodzone. K rótkogłow ość przed­

stawicieli tej rasy przechodzi często w dłu- gogłowość, nos i tw arz wogóle jest mniej płaska, obok jeszcze przew ażających tw a r­

dych włosów widzimy włosy kręcone i u k ła­

dające się w loki, barw a włosów jest, często bronzowawa, kolor skóry niekiedy praw ie z europejska jasny, niekiedy zaś ciemno-bru- natny. Czystym i przedstaw icielam i tej rasy są obecnie jedynie plemiona: B attakow ie na Sum atrze oraz Dajakowie na Borneo. Podob­

nie jak rasa m ongolska rozlała się na lądzie, tak również m alajska — na morzu. Zaludniła ona na wschód Polinezyę oraz praw dopo­

dobnie brzegi północno-zachodnie Ameryki;

n a północ jej wpływy sięgają do Japonii, na zachód—eonajmniej aż do M adagaskaru.

C. Iiasa nigrycJca.

Części południow e Starego Św iata zamiesz­

kuje gru p a ludów o ciemnej, ciem nobrunat­

nej, aż do czarniaw ej, skórze, włosach weł­

nistych albo kręcących się, długiej głowie.

Typowi przedstawiciele — m urzyni. Znaczne różnice, istniejące pomiędzy oddzielnemi pod- rasam i tej rasy ogólnej dają się w y tłum a­

czyć przez mieszanie się z innem i rasam i

oraz wpływ miejsc zam ieszkania, gdyż dużo

okoliczności przem aw ia za ^{t e m ,} że n n le ż ą C 3 T

Y„ >2 W S Z E C H Ś W IA T 2 1

do rasy nigryckiej są mniej lub więcej z so­

bą spokrewnieni. Podobieństw a rozm aitych ras nigryckich nie należy przypisyw ać w y­

łącznie klim atow i: w Ameryce, pomimo po­

dobnych w arunków otoczenia, nie pow stały ludy podobne do murzynów.

1) M u r z y n i . Cechy ich główne: długa głowa, prognatyzm , mocno rozw inięte wargi,

czarne wełniste włosy, ciemna skóra. Za­

mieszkują głównie A frykę, na południe od Sahary aż do k raju Przylądkow ego. S k u t­

kiem krzyżow ania się pow stały rozmaite od­

miany: plemiona karle, hotentoci, etyopczycy, jasnow łosi berberowie; w niektórych m iej­

scach krzyżow ali się z m urzynam i arabowie i europejczycy, szczególniej w Sudanie, tej typowej krainie m ieszania się narodów. Nie posiadając skłonności do wędrówek lądo­

wych ani m orskich, m urzyni dostawali się do dalekich krajów w taki sposób, że zabie­

rali ich jak o niewolników, np. do A fryki północnej i Am eryki, gdzie z powodu swej siły życiowej i płodności bardzo się rozm no­

żyli (południe Stanów Zjednoczonych).

2. C i e m n o s k ó r z y i n d u s i . Ogromna większość mieszkańców pierw otnych Indyi, drawidowie, jest pochodzenia nigryckiego, choć ba.rdzo zanieczyszczona domieszkami mongolskiemi i europej skiemi oraz uszlachet­

niona przez długotrw ałe w pływ y kulturalne;

prawdopodobnem je s t również w niektórych miejscach krzyżow anie z plem ionam i karle- mi. U trzym ały się: długogłowość i ciemna barwa skóry, tw arz natom iast ma mało po­

dobieństwa do tw arzy m urzyńskiej, włosy też często układają się w loki lub są proste- Rasa ta była kiedyś rozpowszechniona aż do Indyj północnych i Iran u.

3) N i g r y c i I n d o n e z y i i O c e a n i i - Ni gryci m elanezyjscy, inaczej papuowie, są bardzo podobni do m urzynów, chociaż często zmodyfikowani przez mieszanie się z malajo- polinezyjczykami. Zam ieszkują Nową G-wi- neę, wyspy m elanezyjskie włącznie z Nową K aledonią, oraz w yspy Fidżi. Praw dopodo­

bnie dawniej zamieszkiwali wyspy poline­

zyjskie oraz m ikronezyjskie, Nową Zelandyę oraz w yspy Chatham ; obecna ludność tych wysp — m alajo-polinezyjska— w ykazuje śla­

dy krzyżow ania się z nigrytam i. G rupę przejściową pom iędzy nigrytam i indyjskiem i a melanezyj skiemi stanow ią nigrytow ie,

m ieszkający na Filipinach i szczątkowo na innych w yspach Zundajskich.

4) A u s t r a l c z y c y i . t a s m a ń c z y c y . Nigryci wschodni, w ędrując na południe, za­

jęli również A ustralię i Tasm anię. Później n astąpiły najpew niej im igracye m alajskie, k tóre w ytw orzyły z australczyków lud m ie­

szany, okazujący czysty ty p nigrycki ty l­

ko wyjątkowo. Zdaje się, że zupełnie poza tym wpływem znajdow ali się obecnie w y­

m arli tasm ańczycy, którzy posiadali w y­

raźne cechy nigryckie. U australczyków za­

chowała się dłu g a głowa, oraz ciemna barw a skóry, włos natom iast nie jest jak u papua- sów w ełnisty, ale kręcący się i jedw abisty

D. B asa amerykańska.

Pewne podobieństwo tej rasy z rasą m on­

golską wytworzyło pogląd, jakoby am eryka­

nie stanowili tylko gałąź mongolską, która stosunkowo niedawno wywędrowała do Am e­

ryki przez cieśninę B ehringa i stopniowo zajęła cały kontynent. Hypotezę tę m iała po­

tw ierdzać ta szczególnie okoliczność, że mieszkańcy A m eryki stanow ią ta k jednolitą rasę, pomimo najrozm aitszych warunków klim atycznych w oddzielnych jej częściach.

W ostatnich czasach cotfa**,więcej jednak zdobywa sobie uznania pogląct, że rasa ame­

ry k ańska od daw na ju ż siedzi n a m iejscu za­

mieszkania i że m ało ulegała wpływom ze­

w nętrznym . Pozostałości po m ieszkańcach przedhistorycznych, znalezione w Ameryce, są co najm niej również stare, ja k takież po­

zostałości, znalezione w Europie. (W ynika z tego ważny wniosek, że klim at i miejsce zamieszkania nie są jedynem i czynnikami, sprowadzającemi pow staw anie odmian zwa­

nych przez nas rasam i. W przeciw nym razie m usiałaby na północy Am eryki istnieć rasa biała, koło rów nika—ciemna).

B arw a skóry u am erykan waha się mię­

dzy jasno-żółtą a czerwonawo bronzową;

domieszka czerwona zdaje się być zawsze obecną, choć w rozm aitym stopniu, włosy czarne, tw arde, owłosienie brody niewielkie.

Obok szerokiej tw arzy z w ydatnem i kośćmi twarzowem i — czaszka przeważnie krótka albo średnia, nos często orli, choć nie zawsze.

W zrost średni, choć zdarzają się bardzo w y­

socy (patagończycy) i bardzo niscy (miesz­

kańcy Ziemi Ognistej). t

Eskimowie są prawdopodobnie mieszaniną

2 2 W SZ E C H ŚW IA T

JMś 2

rasy am erykańskiej z paleazyatam i (część : ich mieszka również na zachód od cieśniny Behringa).

III. Rasy mieszane.

1) R a s a m i e s z a n a f i n o - u g r y j s k a (uralo-altajska). P ow stała na północy Azyi i północo-wschodzie E u ro p y ze skrzyżow a­

nia się ras mongolskiej i paleazyatyckiej.

Przedstaw icieli jej łączy rów nież pokrew ień­

stwo językowe, cechy m ongolskie naogół przew ażają, choć w form ie złagodzonej,

W czasie wędrówki narodów now a ta rasa | rozprzestrzeniła się na zachód, i utw orzyła nową, zdolną do życia gałąź — m adjarów , którzy zachowali swój język pierw otny. Buł- garowie natom iast, którzy rów nież należą do tej rasy, silnie się skrzyżow ali ze słowianam i i przyjęli dyalekt słow iański.

2) R a s a . m i e s z a n a b e r b e r y j s k a .

Z rozm aitych ras, które stopniowo zajęły A frykę północną, w y tw orzyła się rasa m ie­

szana berberyjska. Złożyły się n a nią w szyst­

kie trzy rasy europejskie: południow a, alpej­

ska i północna (do tej ostatniej praw dopo­

dobnie należeli w starożytności „blondyni

libijczycy“), oraz etyopska, a n aw et in ig ry c - ka. Jeszcze w okresie historycznym krzyżo­

w anie nie ustało; np. hiszpańscy m aurowie, stanow iący m ieszaninę berberów, arabów i europejczyków południow ych, częściowo wrócili do A fryki, dokąd tym czasem grom ad­

nie przyw ędrow ali arabow ie. W idzimy więc, że naw et obecnie typ rasow y nie jest jeszcze bardzo jednolity; za typow ych przedstaw i-

cieli m ogą uchodzić kabylowie z m iejscowo­

ści górzystych A lgeru i M arokka, oraz tu- aregowie w Saharze zachodniej. B arw a skóry je s t trochę ciem niejsza, niż u miesz­

kańców E uropy południow ej; w łosy — b a r­

dziej kręcone, spotykają się często blon­

dyni. P lem iona berberyjskie niejednokrotnie w ędrowały na południe do miejscowości, za-

jęty c h przez nig rytó w (np. plem ię Fulba czyli F e lla ta ).

Na zakończenie podajem y k ró tk ą tabelkę ras, ich głów nych przedstaw icieli, oraz części świata, w których m ieszkają.

I. Rasy stare.

1) Paleazyatycka (ajnowie). Azya półn. i E uro­

pa półn.

2) E ty o j^ k a (nubijczycy). A fry k a półn.

3) K arla (buszmeni, weddowie). A fryka, Azya.

II. R asy głów ne.

A . ( tru p i ras.jasn oskóryćh (europejsJco-zachodnio- a zya tyck a ).

1) Północna (germanowie). Europa.

2) Alpejska (mieszkpńcy Kaukazu). . Kaukaz, Alpy.

3) Południow a (włosi południowi, grecy) E u ­ ropa południowa.

B . ( in ip a ras tu yatycko-poU n esyjska.

1) Mongolska (plemiona koczownicze gór Azyi).

Azya.

2) Malajo - polinezyjska (battakowie, dajacy).

P o lin ezja.

C. G ru p a ras nigryckich.

1) M urzyńska (murzyni). A fryka.

2) Ciemnoskóra indyjska (drawidzi). Azya.

3) Indonezyjsko - oceaniczna (negrytowie, pa- puowie). Melanezya, Oceania.

4) Australijsko-tasm ańska (tasmańczycy). Au­

stralia, Tasmania.

I ). Hasa am erykańska.

III. R asy m ieszane.

1) P ińsko-ugryjska (węgrzy). A zya półn., E u ­ ropa półn.-wsch.

2) B erberyjska ('kabylowie). Afryka północna.

(W edług H. Schurtza ,,V ólkerkunde“).

P odał L . H .

H. P

.

STA N OBECNY I PRZYSZŁOŚĆ F IZ Y K I M A T E M A T Y C Z N E J.

(D okończenie).

Przejdźm y teraz do zasady New tona, do ­ tyczącej równości działania i odziaływania.

Zasada ta wiąże się ściśle z poprzednią i zda­

je się, że upadek jednej pociągnąłby za sobą upadek drugiej. To też nie pow inniśm y się dziwić, znalazłszy tu ta j te same trudności.

Z jaw iska elektryczne, podług dzisiejszych poglądów, zawdzięczają swe pochodzenie przesunięciom drobnych cząstek naładow a­

nych, zw anych elektronam i, i zanurzonych w ośrodku, który nazyw am y eterem . R uchy ty ch elektronów w yw ołują zaburzenia w są­

siednim eterze; zaburzenia te rozchodzą się na w szystkie strony z prędkością św iatła i z kolei inne elektrony, które początkow o były w spoczynku, ulegają w strząśnieniu, gdy zaburzenie dosięgnie stykających się z niem i części eteru. A zatem elektrony j działają jed n e na drugie, ale działanie to nie je s t bezpośrednie, lecz zachodzi [za pośredni­

ctw em eteru. W tych w arunkach czyż może

JMÓ 2 W S Z E C H Ś W IA T 2 3

zachodzić kom pensacya pom iędzy działa­

niem a oddziaływaniem , przynajm niej dla obserwatora, biorącego w rachubę tylko r u ­ chy m ateryi, t. j. elektronów , i nie wiedzą­

cego nic o ruchach eteru, którego nie może widzieć? Oczywiście, nie. G dyby naw et kom ­ pensacya była dokładna, to i w takim razie nie m ogłaby być jednoczesna. Zaburzenie rozchodzi się z prędkością skończoną, dosię­

ga więc drugiego elektronu dopiero wtedy, gdy pierwszy od daw na pow rócił do stanu spoczynku. A zatem ten drugi elektron ule­

gnie, z opóźnieniem, działaniu pierwszego, ale z pewnością w tej chwili na niego nie o d ­ działa, ponieważ dokoła tego pierwszego elektronu nic się ju ż nie rusza.

Rozbiór faktów pozwoli nam przedstaw ić rzecz dokładniej. W yobraźm y sobie, na- przykład, ekscytator H ertza, jeden z tych, którem i posługuje się telegrafia bez d ru tu . Przyrząd ten w ysyła energię we w szystkich kierunkach; ale możemy, ja k to czynił H ertz ze swemi m niejszemi ekscytatoram i, zaopa­

trzyć go w zwierciadło paraboliczne, aby całą energię w ytw orzoną odrzucić w j e ­

dnym tylko kierunku. Cóż się w tedy dzieje wedle teoryi? Przyrząd cofnie się ja k gdyby był arm atą i ja k gdyby wyrzucona przezeń energia była kulą, a to sprzeciwia się zasa­

dzie Newtona, poniew aż pocisk nasz nie po­

siada w danym razie masy, nie jest bowiem m ateryą lecz energią. Zresztą, tak samo rzecz się m a z lata rn ią m orską, zaopatrzoną w reflektor, ponieważ światło nie jest niczem innem, ja k tylko zaburzeniem pola elektro­

m agnetycznego. L a ta rn ia ta pow inna cofnąć się. ja k g dy b y św iatło przez nią w ysyłane było pociskiem. Ja k a ż to siła ma sprowadzić to cofnięcie się? Je st nią tak zwane ciśnienie M axwella-Bartholdiego; jest to siła bardzo drobna i m usiano dobrze się namozolić, by ją wykazać zapomocą niezm iernie czułych radiom etrów; ale dość, że istnieje ona.

Jeżeli cała energia, ja k a w yszła z na­

szego ekscytatora, padnie na odbieracz, ten ostatni zachowa się tak , jak g d y b y otrzym ał uderzenie m echaniczne, które przedstaw iać będzie w jednym kieru nk u kom pensacyę co­

fnięcia się ekscytatora; oddziaływ anie będzie równe działaniu, ale nie będzie z niem jedno­

czesne; odbieracz poruszy się naprzód, lecz nie w tej w chwili, w której cofnie się ekscy­

tator. Jeśli energia rozchodzić się będzie nieograniczenie i nie napotka na swej dro- dre odbieracza, to kom pensacya nie odbędzie się nigdy.

Czy powie kto, że przestrzeń, k tó ra od­

dziela ekscytator od odbieracza i którą prze- biedz musi zaburzenie, aby przejść od jed n e­

go do drugiego, nie jest próżna, że w ypeł­

niona jest nie tylko eterem, lecz i pow ie­

trzem, lub naw et w przestrzeniach m iędzy­

planetarnych jakim ś płynem subtelnym lecz jeszcze ważkim; że m aterya ta otrzym uje uderzenie, ja k odbieracz, w chwili gdy jej dosięga energia, i cofa się z kolei, gdy zabu­

rzenie ją opuszcza? To ratow ałoby zasadę Newtona, ale to nie jest praw dą; gdyby energia, rozchodząc się, pozostaw ała wciąż związana z jakiem ś podścieliskiem mate- ryalnem , w takim razie m aterya w ruchu pociągałaby ze sobą światło, a przecież Fizeau dowiódł, że wcale ta k nie jest, p r z y ­ najm niej, gdy chodzi o powietrze. To samo stwierdzili później Michelson i Morley. Moż­

na także przypuścić, że ruchy eteru kom­

pensują dokładnie ru chy m ateryi właściwej, ale to doprowadziłoby nas do tych samych refleksyj, które dopiero co' przytoczyliśm y.

Tak rozum iana zasada będzie m ogła w y­

tłum aczyć wszystko, ponieważ, jakiekolw iek są ru ch y widoczne, zawsze mieć będziemy możność wyobrażenia sobie ruchów hypote- tycznych, kom pensujących pierwsze. Lecz, jeśli może ona wszystko w ytłum aczyć, to dlatego, że nie pozwala nam nic przewidzieć, nie pozwala w ybrać pomiędzy rozm aitemi możliwemi hypotezam i, ponieważ tłum aczy wszystko z góry. Staje się więc bezuży­

teczną.

Prócz tego, przypuszczenia, które należa­

łoby poczynić co do ruchów eteru, nie są bardzo zadawalające. Jeżeli ładunki elek­

tryczne podw ajają się, to byłoby rzeczą na­

tu ralną wyobrazić sobie, że prędkości róż­

nych atomów eteru także się podw ajają i dla kom pensacyi trzeba, aby prędkość średnia eteru wzrosła w czwórnasób.

Oto dlaczego sądziłem przez czas długi, że te konsekwencye teoryi, przeciwne zasadzie Newtona, w końcu zostaną kiedyś po­

rzucone; a jednak ostatnie doświadczenia

nad rucham i elektronów , wyszłych z radu,

zdają się raczej je potwierdzać.

W S Z E C H Ś W IA T

Ma 2

Dochodzę do zasady L avoisiera, dotyczą­

cej zachow ania mas. Zapewne, je s t to zasa­

da, do której nie m ożna się dotknąć, nie | w strząsając m echaniki. Aliści teraz niektó­

rzy sądzą, że zasada ta w ydaje nam się

praw dziw ą tylko dlatego, że w mechanice rozpatrujem y jedynie prędkości um iarkow a­

ne, lecz że przestałaby być taką, g dyby cho- I dziło o ciała, ożywione prędkościam i, zbliżo- nemi do prędkości św iatła. Otóż, sądzim y teraz, żeśm y prędkości tak ie ui’zeczywistnili;

promienie katodalne i prom ienie rad u m ają się składać z bardzo drobnych cząstek czyli elektronów, które poruszają się zprędkościa- mi, m niejszemi bez w ątpienia od prędkości ! światła, lecz stanow iącem i ju ż jej dziesiątą, lub naw et trzecią część.

Prom ienie te mogą być odchylane bądź i przez pole elektryczne, bądź przez pole m a­

gnetyczne, a porów nyw aj ąc te dw a odchyle­

nia, m ożna zmierzyć jednocześnie: p ręd ­ kość elektronów i ich m asę (albo raczej sto ­ sunek ich m asy do ich ładunku). G dy jednak przekonano się, że prędkości te ta k bardzo zbliżają się do prędkości św iatła, wówczas spostrzeżono się, że potrzeona tu jest pewna popraw ka. Cząsteczki te, będąc naelektry- zowane, nie m ogą przenosić się z m iejsca na miejsce, nie w strząsając eteru; ab y je w ruch wprawić, trzeb a przezw yciężyć bezwładność podwójną: po pierwsze — bezw ładność samej cząsteczki, a po w tóre bezw ładność eteru.

A zatem m asa całkow ita lub pozorna, k tó rą się m ierzy, składa się z dwu części: z rze­

czywistej czyli m echanicznej masy cząsteczki, oraz z m asy elektrodynam icznej, p rzed sta­

wiającej bezwładność eteru.

R ach un ki A braham a i doświadczenia K au ffm an n a w ykazały wtedy, że właściwe m asa m echaniczna je st zerem i że m asa elektronów , lub przynajm niej elektronów odjem nych, je s t pochodzenia w yłącznie elek­

trodynam icznego. Oto rzecz, k tó ra zmusza zmienić definicyę masy: nie m ożem y ju ż rozróżniać m asy m echanicznej i m asy elektro­

dynam icznej, poniew aż w tedy pierw sza z nich zaniknie; niem a innej m asy, ja k bezwładność elektrodynam iczna; lecz w tak im razie m asa nie może ju ż być staia; zwiększa się ona wraz z prędkością, a naw et zależy od k ie­

runk u, ta k że ciało, ożywione znaczną p ręd ­ kością, nie będzie przeciw staw iało tej samej

bezwładności siłom, które usiłują sprowadzić je z drogi, i siłom, które usiłują bieg jego przyśpieszyć lub opóźnić.

Je st jeszcze jeden środek: ostatniem i ele­

m entam i ciał są elektrony - jedne naładow a­

ne odjemnie, drugie, naładow ane dodatnio.

E lektrony odjemne nie mają masy, na to ju- żeśmy się zgodzili; lecz elektrony dodatnie, sądząc z tych niewielu danych, jakie o nich posiadam y, są, o ile się zdaje, znacznie w ięk­

sze. Być może, m ają one, oprócz swej m asy elektrodynam icznej, także i praw dziw ą masę m echaniczną. P raw dziw a m asa ciała byłaby w takim razie sumą m as mechanicznj^ch jego eletronów dodatnich, zaś elektrony odjemne nie w chodziłyby w rachubę; ta k określona m asa m ogłaby jeszcze być stała.

Niestety, i ten środek .wymyka się z rąk naszych. Przypom ijm y sobie, cośmy powie­

dzieli na tem at zasady względności oraz w y­

siłków, poczynionych celem jej uratow ania.

Chodzi tu o uratow anie nie tylko zasady, lecz i niew ątpliw ych wyników doświadczeń Michelsona. Otóż, chcąc zdać sprawę z tych wyników, Lorenz, jak to widzieliśmy wyżej, zmuszony był przypuścić, że wszystkie siły, bez różnicy pochodzenia, zostały zreduko­

wane w jednym i tym samym stosunku w ośrodku, ożywionym ruchem postępowym jednostajnym ; to nie dosyć, nie wystarcza, żeby zachodziło to dla sił rzeczywistych;

trzeba jeszcze, żeby tak samo rzecz się m iała z siłami bezwładności; trzeba więc, pow iada

| on, żeby na m asy wszystkich cząstek ruch postępow y w pływ ał w tym sam ym stopniu, co na m asy elektrom agnetyczne elektronów.

T ak więc m asy m echaniczne muszą zmie­

niać się podług tych samych praw , co m asy elektrodynam iczne, a zatem nie mogą być stałe.

Czyż potrzebuję zw racać uw agę na to, że upadek zasady L avoisiera pociąga za sobą upadek zasady Newtona? Ta ostatnia opie-

| wa, że środek ciężkości układu odosobnione­

go porusza się po linii prostej; ale jeśli nie­

m a już stałej masy, to niem a i środka cięż­

kości i niewiadomo nawet, co on oznacza.

D latego to powiedziałem wyżej, że doświad­

czenia nad prom ieniam i katodalnem i zdaw a­

ły się uspraw iedliw iać wątpliwości Lorenza co do zasady Newtona.

Ze wszystkich tych wyników, gdyby m ia-

„\ó 2

ły się sprawdzić, w yłoniłaby się m echanika całkiem nowa, której cechą charakterystycz­

ną byłby przedew szystkiem ten fakt, ża ża­

dna prędkość nie m ogłaby być większa od prędkości św iatła1), podobnie ja k żadna tem ­ peratura nie może spaść poniżej zera bez­

względnego. Dla obserw atora, biorącego udział w ruchu postępowym, którego istnie­

nia się nie domyśla, żadna prędkość pozorna, nie m ogłaby również przekroczyć prędkości światła; i byłaby w tem sprzeczność, g d y ­ byśmy nie przypom nieli sobie, że obserw a­

tor ten nie posługiw ałby się temi samemi zegarami co obserw ator nieruchomy, lecz ze­

garam i, w skazującem i „czas miejscowy".

Oto więc znaleźliśmy się wobec nowej kwestyi; ograniczę się do jej sformułowania:

Jeżeli niem a już masy, to cóż się staje z p ra ­ wem N ew tona?

Masa ma dwie postaci:’ jest ona w sp ó ł­

czynnikiem bezwładności i zarazem m asą przyciągającą, k tó ra wchodzi, jako czynnik, w przyciąganie Newtonowskie. Jeżeli współ­

czynnik bezwładności nie jest stały, to c?y może być stałą m asa przyciągająca? Oto p y ­ tanie.

Przynajm niej pozostaw ała nam jeszcze za­

sada zachowania energii i zdawało się, że posiada ona w sobie więcej mocy. Czyż mam przypominać, w ja k i sposób i ona z kolei zo­

stała zdyskredytow ana? Zdarzenie to w y­

wołało większą wrzawę, niż wszystkie po­

przednie, i dotąd m am y je wszyscy w p a­

mięci. Od pierw szych prac Becquerela, a zwłaszcza od czasu gdy państw o Curie od­

kryli rad, przekonano się, że każde ciało ra- dyoaktyw ne stanow i niewyczerpane źródło promieniowania. Jeg o czynność zdawała się trw ać bez zm iany przez całe miesiące i lata.

Było to ju ż naruszeniem zasady: istotnie, promienie te były energią, a z jednego i tego samego kaw ałka radu wychodziły one i wy­

chodziły bez końca. Lecz i te ilości energii były zbyt drobne, aby je m ożna było zm ie­

rzyć; przynajm niej ta k sądzono i nie tro sz­

czono się o to nad miarę.

’) Ponieważ ciała przeciw staw iałyby w zrasta­

jącą bezwładność przyczynom, ciążącym do przy­

śpieszenia ich ruchu, a ta bezwładność stawałaby się nieskończoną w miarę przybliżania się do prędkości światła.

Scena zm ieniła się nagle, gdy Piotrow i

| Curie przyszło na myśl umieścić rad w kalo-

! rym etrze; w tedy przekonano się, że ilość cie-

j

pła, wciąż wytwarzanego, jest bardzo zna­

czna.

Zaproponowano wiele bardzo tłumaczeń;:

ale w tego rodzaju sprawie nie można po­

wiedzieć, że od przybytku głowa nie boli;, dopóki jedno z tych tłum aczeń nie zatry u m ­ fuje nad innemi, dopóty nie będziemy mogli mieć pewności, że którekolwiek z nich jest słuszne. W każdym razie od pewnego czasu jedno z tych tłum aczeń bierze, zdaje się, gó­

rę nad pozostałemi i możemy mieć uzasa­

dnioną nadzieję, że trzym am y w ręku klucz od tajem nicy.

Sir W. Ram say usiłował wykazać, że rad przeobraża się, że zawiera on zasób energii olbrzymi, lecz nie niewyczerpany. • T a prze­

m iana radu w ytw arzałaby w takim razie mi­

lion razy więcej ciepła, aniżeli wszystkie znane przemiany; wyczerpanie się radu za­

chodziłoby po 1230 latach; term in to dość długi, ale, jak Panowie widzicie, mamy przy­

najm niej pewność, że za lat kilkaset punkt ten zostanie należycie wyświetlony. Tym ­ czasem wątpliwości nic przestają nas trapić.

W śród tylu zwalisk cóż ostało się na miej ­ scu? Zasada najm niejszego działania jest do­

tąd nienaruszona i L arm or zdaje się być przekonany, że przeżyje ona znacznie pozo­

stałe; rzeczywiście jest ona jeszcze ogólniej­

sza i bardziej nieokreślona.

Wobec tej powszechnej ruiny zasad, ja ­ kież stanowisko zajmie teraz fizyka m atem a­

tyczna? Przedewszystkiem , zanim się pod­

dam y zbytnio wzruszeniu, winniśmy zapy­

tać siebie, czy aby wszystko to jest prawdą?

W szystkie te odstępstw a od zasad napotyka­

my jedynie w dziedzinie nieskończenie m a­

łych; potrzeba mikroskopu, aby dojrzeć ruch Browna; elektrony sa bardzo lekkie; rad jest bardzo rzadki i nie widziano go nigdy w ilo­

ści większej nad kilka miligramów. A wo­

bec tego możemy zadać sobie pytanie, czy obok rzeczy nieskończenie małej, którą wi­

dzieliśmy, nie było czasem jakiejś innej rze­

czy nieskończenie małej, której nie widzieli­

śmy i która stanow iła przeciwwagę dla pierwszej,

A zatem m am y tu kwestyę przedwstępną,

którą, jak się zdaje, rozwiązać może tylko

26

doświadczenie. W obec tego pow innibyśm y oddać spraw ę w ręce eksperym entatorów i czekać, aż kw estyą zostanie przez nich ostatecznie rozstrzygnięta, nie troszcząc się tym czasem o te niepokojące zagadnienia, a natom iast spokojnie prowadzić dzieło swo­

je w dalszym ciągu, jak g d y b y zasady owe nie były jeszcze przedm iotem sporu. Zaiste, dużo m am y do zrobienia i bez w ydalania się z dziedziny, gdzie m ożna je stosow ać z wszel- kiem bezpieczeństwem; m am y na co skiero­

wać czynność naszę podczas tego okresu w ą t­

pliwości.

A jednak czyż napraw dę nie możemy nic uczynić, by uwolnić wiedzę od tych w ątpli­

wości? Trzeba Avyznać, że zrodziła je nie sa­

m a tylko fizyka dośw iadczalna i że fizyka m atem atyczna także przyczyniła się do ich pow stania, E ksperym entatorow ie spostrzegli, ze rad wydziela energię, ale dopiero teorety-

•cy uwidocznili w szystkie trudności, które ' nasuw a rozchodzenie się św iatła poprzez ośrodek będący w ruchu; gd y by nie oni, praw dopodobnie nie zwróconoby n a to uw a­

gi. Jednakże trzeba przyznać, że jeśli uczy­

nili oni w szystko, by nas w prow adzić w k ło ­ pot, to teraz zato starają się nas z niego w y ­ prowadzić.

Potrzeba, żeby poddali oni k ry ty ce w szyst­

kie te nowe poglądy, które dopiero co przed Panam i naszkicowałem i żeby nie opuszczali w ym ienionych zasad, nie uczyniw szy przed­

tem szczerego w ysiłku celem ich uratow a­

nia. Cóż m ogą zdziałać w tym kierunku?

To właśnie postaram się w yjaśnić.

Z pom iędzy najciekaw szych zagadnień fi­

zyki m atem atycznej wyznaczyć należy oso­

bne miejsce tym , które ściągają się do teo- ryi cynetycznej gazów.

Dla rozw iązania ich zrobiono ju ż bardzo wiele, ale wiele jeszcze pozostaje do zrobie­

nia. Teorya ta jest w iekuistym paradoksem . M amy odwracalność w przesłankach i nie­

odwracalność we w nioskach, a pom iędzy niem i—przepaść; rozw ażania statystyczne, praw o wielkich liczb czyż są w ystarczające do zapełnienia tej przepaści. Pozostaje je ­ szcze wiele punktów ciemnych, do których trzeba będzie powracać — praw dopodobnie po kilka razy. W yjaśniając je, zrozum iem y lepiej znaczenie zasady Carnota oraz miejsce jej w całokształcie dynam iki i będziemy le­

piej uzbrojeni, by należycie wytłum aczyć ciekawe doświadczenie G-ouyego, o którem wspomniałem powyżej.

Czy nie powinnibyśm y także postarać się o utw orzenie bardziej zadawalającej teoryi dotyczącej elektrodynam iki ciał, w ruchu bę­

dących? Tam to przedewszystkiem, ja k wy­

kazałem poprzednio, grom adzą się najw ięk­

sze trudności; napróżno układam y całe sto­

sy hypotez — nie możemy uczynić zadosyć w szystkim zasadom jednocześnie; dotąd u d a ­ wało się ratow ać jedne z nich tylko pod wa­

runkiem , że się poświęcało inne; atoli n a ­ dzieja otrzym ania lepszych wyników nie jest jeszcze całkowicie stracona. Weźmy więc teoryę Lorentza, przewróćm y ją na w szyst­

kie strony, zm odyfikujm y ją potrochu, a mo­

że jeszcze w szystko da się ułożyć.

T ak więc, zam iast przypuszczać, że ciała w ruchu ulegają ściśnięciu w kierunku tegoż ruchu i że ściśnięcie to jest jednakow e bez względu na przyrodę tych ciał i na siły, k tó ­ rym są one skądinąd poddane, czy nie mo- żnaby obmyślić hypotezy prostszej i n a tu ­ ralniejszej? Możnaby, np. wyobrazić sobie że to eter ulega zmianie, gdy się znajdzie w stanie ruchu względnie do ośrodka mate- ryalnego, k tóry go przenika, i że, gdy jest ta k zmodyfikowany, nie przenosi ju ż zabu­

rzeń z tą sam ą prędkością we w szystkich kierunkach. Przenosiłby on prędzej zabu­

rzenia, rozchodzące się równolegle do ruchu ośrodka, bądź w tym samym kierunku, bądź w kierunku w prost przeciwnym, i natom iast przenosiłby wolniej zaburzenia, rozchodzące się prostopadle. Pow ierzchnie fal nie byłyby ju ż kulam i lecz elipsoidami, i m ożnaby się było obejść bez tego nadzwyczajnego ściska­

nia się wszystkich ciał.

Przytaczam to jedynie jako przykład, al­

bowiem modyfikacye, które m ożnaby spró­

bować wprowadzić, mogą, oczywiście, zmie­

niać się do nieskończoności.

Możliwe je s t także, że astronom ia dostar­

czy nam kiedyś danych co do tego punktu;

ona to ostatecznie podniosła całą sprawę przez zaznajomienie nas ze zjawiskiem aber- racyi światła. U kładając w sposób gruby teoryę św iatła, dochodzimy do w yniku b a r­

dzo ciekawego. Pozorne położenia gwiazd

1 różnią się od ich położeń rzeczywistych,

j w skutek ruchu ziemi, a ponieważ ruch ten

W SZ EC H ŚW IA T 2 7

jest zmienny, przeto i te pozorne położenia zmieniają się. Położenia rzeczywistego znać nie możemy, lecz możemy obserwować zmia­

ny w położeniu rzeczywistem. Spostrzeżenia, dotyczące aberracyi, świadczą więc nie o ru ­ chu ziemi lecz o zmianach w tym ruchu, i wskutek tego nie mogą poinformować nas o ruchu bezwzględnym ziemi.

Tak przynajm niej przedstaw ia się rzecz w pierwszem przybliżeniu, lecz nie byłoby już tak samo, gdyby można było oceniać ty ­ siączne części sekundy. W ówczas przekona­

libyśmy się, że am plituda w ahania zależy nie tylko od zm iany ruchu, zmiany dobrze znanej, ponieważ jest to ruch naszego globu po jego orbicie eliptycznej — lecz od średniej wartości tego ruchu, tak, że stała aberracyi nie byłaby zupełnie jednakow a dla wszyst­

kich gwiazd, a różnice daw ałyby nam po­

znać bezwzględny ruch ziemi w przestrzeni.

Byłaby to, pod inną postacią, ru in a zasa- ! dy względności. Daleko nam , co praw da do tego, abyśm y mogli ocenić tysiączną część sekundy, ale z tem wszystkiem, pow iadają niektórzy, całkow ita prędkość bezwzględna } ziemi jest, b yćjnoże, znacznie większa od jej

prędkości względnie do słońca; gdyby wyno- I siła ona np. 300 lem na sekundę zamiast 1 30 km, to zjawisko, o które chodzi dałoby

się już zaobserwować.

Mniemam, że, rozum ując w ten sposób, | przyjm ujem y teoryę aberracyi zbyt naiw ną,

J a k powiedziałem, Michelson dowiódł, że ru- | chu bezwzględnego niepodobna uwidocznić j metodami fizycznemi; jestem przekonany, że tak samo będzie z metodami astronomicz- nemi, chociażbyśm y zdołali jaknajdalej po­

sunąć ich dokładność.

Bądź ja k bądź, dane, których nam w tym kierunku dostarczy astronom ia, będą m iały kiedyś dla fizyka cenę niepoślednią. T ym ­ czasem sądzę, że teoretycy, przypom inając sobie doświadczenie Michelsona, mogą zdys­

kontować w ynik ujem ny i że dokonaliby p o ­ żytecznego dzieła, budując teoryę aberracyi, z góry uw zględniającą ten wynik.

Ale pow róćm y na ziemię; tam także może­

my dopomódz eksperym entatorom . Możemy np. przygotow ać teren przez gruntow ne zba­

danie dynam iki elektronów: wychodząc, ro ­ zumie się, nie z jednej tylko hypotezy, lecz mnożąc je o ile możności; będzie to później

zadaniem fizyków zużytkow ać naszę pracę, celem wyszukania doświadczenia zasadni­

czego, mającego rozstrzygnąć, k tóra z tych hypotez jest słuszna.

Do tej dynam iki elektronów m ożna p rzy ­ stąpić z wielu stron, lecz pom iędzy drogami, które do niej prowadzą, jest'jed n a, któ ra do­

tąd znajdow ała się w stanie pewnego zanie­

dbania a która przecież jest jed n ą z tych, co nam obiecują najwięcej niespodzianek. R u ­ chy elektronów w ytw arzają linie widm ab­

sorpcyjnych; dowodu na to dostarcza zjaw i­

sko Zeemana: w ciele rozżarzonem to, co drga, jest wrażliwe na w pływ m agnesu, a za­

tem jest naelektryzowane. Oto pierwszy p u n k t bardzo ważny, lecz dalej naprzód nie posunięto się; dlaczego linie widm a są u g ru ­ powane prawidłowo? P raw a tego u gru p o ­ w ania zostały zbadane przez eksperym enta­

torów w najdrobniejszych szczegółach; są one bardzo ścisłe i względnie proste. W pierw ­ szem stadyum badanie ty ch układów nasu­

wa m yśl o tonach harm onicznych, które n a ­ potykam y w akustyce; ale różnica jest wiel­

ka: nie tylko liczby d rgań nie są tu kolej ne­

nii wielokrotnościam i tej samej liczby, ale nadto nie odnajdujem y naw et nic podobnego do pierw iastków owych rów nań przestęp­

nych, do których prowadzi nas tyle zagad­

nień fizyki m atem atycznej, ja k np. zagadnie­

nie o drganiach ciała sprężystego postaci do­

wolnej, zagadnienie o oscylacyach H ertza w ekscytatorze dowolnego kształtu, zagad­

nienie Fouriera o oziębianiu się ciała stałego.

P raw a są prostsze, ale n a tu ra ich jest cał­

kiem inna; jako ilustracyę tej różnicy dość jest przytoczyć np. fakt, że w przypadku układów harm onicznych wyższego rzędu, liczba drgań, zam iast w zrastać nieogranicze- nie, zdąża do granicy skończonej.

Z tego nie zdano jeszcze sobie sprawy, a mniemam, że tkw i w tem jedna z najw aż­

niejszych tajem nic n atu ry . Lindem ann zro­

bił chwalebną próbę, lecz, mojem zdaniem, bez powodzenia; próbę tę należałoby pono­

wić. Tym sposobem przenikniem y, jeśli się tak wyrazić można, życie domowe materyi.

Zaś z p u n k tu widzenia szczególnego, który nas dziś zajm uje, skoro będziemy wiedzieli, dlaczego drgania ciał rozżarzonych tak się różnią od zw ykłych drg ań sprężystych i dla­

czego elektrony nie zachow ują się tak, jak

2 8 W SZ E C H ŚW IA T jYo 2

m aterya, k tó rą dobrze znam y, natenczas zro­

zumiemy lepiej dynam ikę elektronów i bę­

dzie nam, być może, łatw iej pogodnieją z na- { szemi zasadami.

Przypuśćm y teraz, że w szystkie te usiło­

wania spełzną na niczem — czego po zrobie­

niu obrachunków ostatecznie nie przypusz­

czam —cóż trzeba będzie uczynić? Czy sta- | rać się napraw ić nadw erężone zasady? Oczy- wiście, je s t to zawszę możliwe, i nie cofam j uic z tego, co powiedziałem niegdyś. Czy nie pisałeś P a n — m ógłby powiedzieć ktoś, coby szukał ze m ną zw ady — czy nie pisałeś

P an, że zasady nasze, aczkolwiek pochodze­

nia doświadczalnego, nie obaw iają się ju ż ciosów ze strony doświadczenia, ponieważ stały się teraz tw ierdzeniam i konw encyonal- nemi. A tym czasem powiedziałeś P a n nam przed chw ilą, że najnow sze zdobycze do- i świadczalne grożą im niebezpieczeństwem .

Otóż, m iałem słuszność daw niej, m am ją i dzisiaj. M iałem słuszność daw niej, a to, co się dzieje obecnie, jest nowym tego do­

wodem. W eźm y np. doświadczenie kalory­

m etryczne, które Curie w ykonał nad radem . Czy możliwą jest rzeczą pogodzić je z zasa­

dą zachow ania energii? Próbow ano to uczy- i nić wieloma rozm aitem i sposobami, lecz po-

m iędzy tem i sposobami je s t jeden, na k tó ry I pragnąłbym zwrócić uw agę Panów . Nie jest to tłum aczenie, które dziś dąży do zdobycia sobie przew agi, ale jedno z ty ch , które były proponowane. W ypow iedziano przypuszcze­

nie, że ra d je s t tylko pośrednikiem , że n a ­ grom adza on tylko w sobie jakieś prom ienie nieznanej n a tu ry , które przebiegają p rz e ­ strzeń we w szystkich kierunkach i przecho­

dzą przez w szystkie ciała z w yjątkiem radu, nie ulegając przytem żadnej zm ianie i nie w yw ierając n a nie żadnego działania. Sam ty lk o rad m iałby pobierać część ich energii, a następnie m iałby nam ją zw racać pod różnem i postaciam i.

O, cóż za korzystne i w ygodne tłum acze-

nie! Przedew szystkiem nie daje się ono i spraw dzić, a tem samem je s t niezbite. Po- ! w tóre, może ono być użyte do w ytłum aczę-

nia każdego bez w y ją tk u odstępstw a od za- j sady M ayera; odpow iada ono zgóry nie tylko na z arzu t Curiego, lecz i n a w szystkie za- i rzuty, jakie m ogliby uczynić przyszli ekspe- [

j

rym entatorow ie. T a energia nowa a nie­

znana może służyć do wszystkiego.

To w łaśnie powiedziałem swojego czasu, i na tej podstaw ie dowodzą nam , że zasada

j

nasza nie obawia się ciosów ze strony do­

świadczenia.

I następnie, cóżeśmy zyskali, napraw iając ją w ten sposób? Z asada pozostała n ien a ru ­ szona, ale odtąd n a cóż się ona przydać mo­

że? Pozw alała nam ona przew idyw ać, że w takiej a takiej okoliczności możemy liczyć n a tak ą a tak ą ilość całkow itą energii; ogra­

niczała ona nas; ale teraz, gdy otrzym ujem y do swego rozprządzenia ów nieograniczony zapas nowej energii, nic już nas nie krępuje;

otóż — ja k o tem również pisałem swojego czasu — z chwilą g dy zasada przestaje być płodną, doświadczenie już ją potępiło, pom i­

mo że nie przeczy jej bezpośrednio.

A zatem nie to należałoby uczynić; powin- nibyśm y się zabrać do odbudow yw ania.

Zresztą, gdyby doszło do tej ostateczności, m oglibyśm y się po tem pocieszyć. Nie trze- baby stąd wnosić, że wiedza może spełniać pr^cę Penelopy, że może wznosić tylko gm a­

chy znikome, które m usi potem burzyć do­

szczętnie własnemi rękoma.

J a k Panom powiedziałem, przeszliśmy ju ż raz przez podobne przesilenie. W ykazałem , że w drugiej fizyce m atem atycznej, t. j.

w fizyce m atem atycznej zasad, odnajdujem y ślady pierwszej, t. j. fizyki m atem atycznej sił centralnych; to samo będzie, jeśli w ypa­

dnie nam poznać trzecią. Rzecz się ma podo­

bnie, ja k ze zwierzęciem, które zrzuca skórę, które rozryw a swój stary zbyt ciasny p a n ­ cerz, by utw orzyć nowy; pod now ą powłoką łatw o rozpoznać można zasadnicze cechy organizm u, które istniały przedtem .

W jakim kierunku w ypadnie nam się roz­

szerzyć, tego przewidzieć nie możemy; być może, że teorya cynetyczna gazów rozwinie się i posłuży za wzór dla innych. W takim razie fak ty, k tóre z początku w ydaw ały nam się prostem i, byłyby tylko w ynikam i składo- wemi bardzo wielkiej liczby fak tó w elemen­

tarnych, którym jedynie praw a przypadku

kazałyby zmierzać razem do jednego i tego

samego celu. Praw o fizyczne przybrałoby

wówczas w ygląd całkiem nowy; nie byłoby

ono ju ż tylko rów naniem różniczkowem, lecz

nabrałoby cechy praw a statycznego.

As 2

29 Być może także będziemy musieli zbudo- |

wać całą nową m echanikę, której dziś zale­

dwie domyślać się możemy — mechanikę, w której, wTobec w zrastania bezwładności z prędkością, prędkość św iatła stałaby się granicą, niemożliwą do przekroczenia. Me­

chanika zwyczajna, prostsza, pozostałaby ja ­ ko pierwsze przybliżenie, ponieważ byłaby prawdziwa dla prędkości niezbyt wielkich.

Nie potrzebowalibyśm y żałować, że dawniej wierzyliśmy w nasze zasady a naw et, ponie­

waż prędkości, zbyt wielkie dla dawnych wzo­

rów, byłyby zawsze prędkościam i wyjątkowe- mi, więc w praktyce byłoby najbezpieczniej wciąż postępować tak , jakgdybyśm y w dal­

szym ciągu wierzyli w te zasady. Są one tak I pożyteczne, że trzebaby zachować dla nich miejsce. Chcieć je w yrugow ać zupełnie—

byłoby pozbawieniem się cennej broni. P o ­ śpieszam powiedzieć na zakończenie, że do tego jeszcze nie doszło; dotąd nic nie pozwa­

la twierdzić, że nie w yjdą one z walki zwy­

cięskie i nietknięte.

Tłum. S. B.

K O R ESPO N D EN CI7A W 8Z E C H Ś W IA T A . Zebranie Tow arzystw a przyrodniczego

w Odesie

Przy uniw ersytecie odeskim istnieje od kilku­

dziesięciu la t Towarzystwo przyrodnicze, które w celu zjednoczenia miejscowych badaczów przy­

rody zbiera się dw a razy na miesiąc w ciągu pół­

rocza zimowego. Oprócz tego Towarzystwo wy.

daje co roku jeden tom rozpraw i podczas waka- cyj udziela uzdolnionym do fachowej pracy człon­

kom pomocy pieniężnej na przeprowadzenie ba­

dań fizjograficznych w bliższych lub dalszych okolicach.

9-go grudnia r. ub. odbyło się zebranie Towa­

rzystwa w audytoryum zoologicznem uniw ersy­

tetu. Rozpoczął je prof. P r. Kamieński odda­

niem hołdu pamięci zmarłego uczonego botanika, profesora uniw ersytetu inoskiewskigo J . Gorożan- kina. Ustalenie związku filogenetycznego mię­

dzy gromadami Isogam etae i Oogametae przez określenie form przejściowych, wzorowe urządze­

nie pracowni i ogrodu botanicznego, wydanie do­

brego podręcznika botaniki i działalność na sta ­ nowisku wiceprezesa moskiewskiego Towarzy-

stwa przyrodniczego—oto są zasługi zmarłego na polach wiedzy i pracy społecznej. Na wniosek prezesa Tow. Odeskiego. prof. Buczyńskiego, pa­

mięć zmarłego botanika uczczono przez pow itanie.

Po odczytaniu sprawozdania z poprzedniego zebrania i ponownem w ybraniu prof. Buczyń­

skiego na prezesa Towarzystwa, zabrał powtórnie głos prof. Kamieński w kw estyi: „Związku filo­

genetycznego między rozmaitemi grupami pań­

stwa roślinnego11. P relegent zaznaczył, że obecnie system atyka roślin może być oparta jedynie na poszukiwaniu wzajemnych związków filogene­

tycznych pomiędzy roślinami. Dla określenia stopnia pokrewieństwa, nauka rozporządza nastę- pującemi metodami: 1) paleontologiczną, która je ­ dnak dostarcza botanikom znacznie mniej mate- ryahi niż zoologom i 2) porównawczą w zakresie anatomii, embryologii i morfologii roślin. Odnale­

zienie cech genetycznych drogą badań porównaw­

czych je s t główną dźwignią naukową w system a­

tyce współczesnej.

Dalszy ciąg swego odczytu prof. Kamieński oparł na krytyce podręcznika botaniki W ettsteina, dowodząc, że przyjęty przez tegoż podział świata roślinnego na siedem głównych pni nie odpowia­

da wynikom ostatnich badań, podjętych w myśl wyżej zaznaczonych metód.

Na tle tej k ry ty k i prelegent rozwinął własne poglądy na stopnie pokrewieństwa między roz­

maitemi gromadami roślinnemi.

23-go grudnia odbyło się następne zebranie odeskiego Towarzystwa przyrodników. Profesor P r. Kamieński poświęcił kilka słów pamięci nie­

dawno zmarłego byłego profesora botaniki uni­

w ersytetu odeskiego J . W alca. Nauka straciła w nim Wybitnego pracownika przed dwudziestu kilku laty, gdy dotkniętego ciężką chorobą umy­

słową umieszczono w domu zdrowia. Doskonała rozprawa m agisterska o historyi rozwoju paproci zwróciła uwagę świata uczonego na młodego na- ówczas botanika uniw ersytetu kijowskiego ś. p.

W alca. Prace późniejsze jego przyniosły nowe przyczynki do badań nad rozwojem wodorostów i paproci. Po kilkomiesięcznym pobycie w uni­

wersytecie berlińskim i dłuższych studyach u słyn­

nego botanika I)e-Baryego powierzono mu katedrę botaniki na uniw ersytecie kijowskim. Z tego czasu datują: największa jego rozprawa— mono­

grafia rodziny Vaucheria, badania nad zoosporami wodorostów i określenie nowego gatunku— Sap ro- legnia De-Bary. Przeniesiony do uniw ersytetu odeskiego jako profesor zwyczajny, był prezesem Towarzystwa przyrodników, redaktorem wyda­

wnictwa peryodycznego Tow arzystw a rolniczego, miewał liczne wykłady publiczne. P race jego z tej doby mają przeważnie charakter publicy­

sty czno-popularny. Pamięć profesora W alca ucz­

czono przez powstanie.

Następnie członek Tow., p. Pawłów, zdał spra­

wę ze swych studyów nad „W pływ em domieszek do roztworu na formj’ kryształów 11. Ogólne za­

interesowanie wzbudził krótki odczyt profesora P . Buczyńskiego o „Stanie fauny w limanie Ku- jalnickim , latem 1904 rokut(. Faunę limanów, znajdujących się w okolicy Odesy, zaczął badać Szmankiewicz. Później takież badania podejmo­

wał kilkakrotnie referentprof. Buczyński. Nąjbar-