"Origini e sviluppi delle assicurazione in Italia (secoli XIV-XVI)", Federigo Melis, Roma 1975 : [recenzja]

R E C E N Z J E

555

W yd aje się n a to m ia st, że n a le ż y szu k ać z a sto so w a n ia w y k a z ó w S p u f f o r d a i W i l k i n s o n w d zied zin ie śc iśle j z n im i zw ią za n ej: h isto rii p ien iąd za k ru szco ­ w e g o w śred n io w ieczu . T utaj m o ż liw o śc i s ą bardzo duże. A w ię c m ożn a w p ołą- czen u z in n y m i m a teria ła m i, b adać stru k tu rę m a sy k ru szco w ej, r a tio A u :A g, tran sfer k ru szcó w do p o szczeg ó ln y ch k ra jó w , b ila n se h a n d lo w e itd . W arto w ty m m iejscu w sp o m n ieć, że w w y d a w n ic tw ie zam ieszczon o ta k ż e lic z n e r e la c je w y m ia n y m ię ­ dzy „grubą” i „drobną” m on etą sreb rn ą, co n ie z m ie r n ie u ła tw ia ta k ie badania.

S zk od a, że te n ty p z e sta w ie ń n ie został szerzej ro zb u d o w a n y . N a su w a się tak że in n y p ostu lat: k o rzy sta ją cy z m a te r ia łu o dczuw a brak p ełn eg o z e sta w ie n ia za w a r­

to ści k ru szcu w p o szczeg ó ln y ch n o m in a ła ch sreb rn ych i zło ty ch . Co praw da autorzy podają zaw artość k ru szcu w m o n eta ch zło ty ch (nie czy n ią teg o dla srebrnych), n ie są to jed n ak in fo rm a cje w y czerp u ją ce. K o n ieczn o ści ta k ic h z e sta w ie ń n ie trzeba szerzej uzasadniać.

P o d su m u jm y n a sze s<postrzeżenia. P ion iersk a praca P. S p u fford a i W. W ilkinson za słu g u je na b aczn ą u w agę. W zbogaca ona w a rszta t b a d a w czy i u ła tw ia p o szu k i­

w a n ia , to też jej u k azan ie się n a le ż y p ow itać z uzn an iem . S p o d ziew a ć się też n a leży jej k on tyn u acji. Jak zaznaczono w e w stęp ie, F, C. S p o o n e r p rzy g o to w u je p o­

dobny m a te r ia ł dla o k r e su po roku 1500.

Μοτζαη D y go

F ed erig o M e l i s , O rig in i e s v ilu p p i d e lle a ss ic u ra zio n e in Ita lia (se c o li X I V —X V I), In s titu to N azion ale d elle A ssicu ra zio n i, R om a 1975, s. X L V , 336.

D zieło profesora F e d e r ig o M e l i s a , d otyczące p o czą tk ó w i ro zw o ju u b ezp ie­

czeń w e W łoszech w p óźn ym śred n io w ieczu s ta n o w i re z u lta t żm u d n y ch prac b a ­ d aw czych p o d jęty ch p rzez n ie g o w 1960 r. z in ic ja ty w y N a rod ow ego In sty tu tu U b ezp ieczeń . J e st to , n ie s te ty , d z ie ło n ied o k o ń czo n e, gd y ż sta n o w i ty lk o p ierw szą część zam ierzonej pracy, o b ejm u ją cą źródła w ło sk ic h u b ezp ieczeń z te g o ok resu . P racę n a d ca ło ścią p rzerw a ła w 1973 r. śm ierć autora. O p u b lik o w a n y w 1975 r.

tom I zaw iera m a teria ły zeb ran e i op ra co w a n e p rzez n ie g o do c h w ili śm ierci. P rzy ­ g o to w a n iem ty c h m a te r ia łó w do d ru k u za ję li się jeg o u czn iow ie: prof. B ru n o D i n i i p. E le n a С e с с h i. O b szern y w stę p pióra prof. D in i za zn a ja m ia czy teln ik a z b a ­ d an iam i p rzep row ad zon ym i p rzez M elisa i za w iera o góln ą p rezen ta cję d zieła.

D z ie ło M elisa sk ła d a s ię z je d n e g o rozd ziału p o św ięco n eg o o m ó w ie n iu źród eł h isto ry czn y ch u b ezp ieczeń i d w ó ch zesta w ó w załączn ik ów . P ie r w sz y o b ejm u je tra n sk ry p cje d ok u m en tó w u b ezp iecze n io w y c h , k tó ry ch o d b itk i z o b ja śn ien ia m i au to­

ra zn ajd u ją się w ta b lica ch ; do ty c h w ła śn ie d ok u m en tów o d w o łu je się te k st a u to r­

ski. R ó w n o cześn ie m ia ły o n e sta n o w ić o p arcie dla d a lszy ch ro zd zia łó w pracy. Są w śród n ic h zarów n o d o k u m en ty n o ta ria ln e d otyczące tra n sa k cji u b ezp ieczen io w y ch (m.in. sły n n y D o cu m en to C ro ss e ta n o z 1329 r.), ja k i d ok u m en ty p ry w a tn e sp isan e bądź w ję z y k u ła ciń sk im , bądź te ż w to sk a ń sk iej lin g u a v o lg a r e . T ab lica I przed ­ staw ia o d b itk ę n a jsta rszeg o d o k u m en tu u b ezp iecze n io w e g o d o ty czą ceg o tra n sa k cji d ostaw y ubrań z F lo ren cji n a ja rm a rk i w S za m p a n ii w o k r e sie 1319— 1320, o b ejm u ­ jącego ró w n ież u b ezp iecze n ie r y zy k a p rzew o zu m o rsk ieg o (P iza — N icea ). O prócz b ogatego w y b o r u p o lis d o ty czą cy ch ró żn y ch tra n sa k cji u b ezp iecze n io w y c h , łą czn ie z d ok u m en tem tr a n sa k c ji r e a sek u ra cy jn ej z 1409 r., p ie r w sz y z e sta w za łą cz n ik ó w zaw iera w y b ó r te k s tó w le g isla c y jn y c h . Z n a jd u jem y w śró d n ic h d ek ret doży G en u i G abriela A d o m o z 1396 r. (tabi. L X X V III) u zn ający leg a ln o ść u m ó w a sek u ra cy j­

nych (istn ia ła b o w iem o b a w a p o tra k to w a n ia ic h ja k o tr a n sa k c ji lich w ia rsk ich , co oznaczałoby o b ję c ie ich zak azam i, ró w n ież pap iesk im i), p ierw sze flo r e n c k ie p raw o U bezpieczeniow e z 1393 r. (tabi. L X X IX ) i p ó źn iejsze p o d sta w o w e flo r e n c k ie praw o

556

u b ezp iecze n io w e z 1524 г. (tabi. L X X X ). D rugi ze sta w za łą cz n ik ó w o b ejm u je szereg sp orząd zon ych p rzez au tora w y k a z ó w u b ezp iecza n y ch w a rto ści, n a z w isk u b ezp ie­

cz y c ie li, su m u b ezp ieczenia (przyjm ow anych przez in d y w id u a ln y c h u b ezp ieczycieli, liczb y k o a sek u ra n tó w itp., sp orząd zon ych n a p o d sta w ie d o k u m en ta cji n otariu sza B agn ara w G en u i za la ta 1427— 1431 i k się g i pośrednika u b ezp ieczn io w eg o R aggio R aggi w e F lo ren cji za la ta 1524— 1526. D z ie ło u zu p ełn ia ją liczn e b arw n e reproduk­

cje sta ry ch m in ia tu r, o b razów , ry cin , m ap i k sią g zw ią za n y ch z w y p ra w a m i m or­

sk im i i d zia ła ln o ścią asek u ra cy jn ą .

M elis p rzed sta w ia n a w stę p ie k ró tk i zarys teo rii źró d eł h isto ry czn y ch u b ezp ie­

czen ia , d zielą c je n a źród ła szczeg ó ln e, d otyczące w y łą c z n ie o k reślo n y ch zja w isk sp o łeczn y ch i źródła w sp ó ln e d la różn orod n ych zja w isk sp o łeczn y ch , m a ją ce — dla b ad an ia o k reślo n y ch z ja w is k — zn a czen ie p om ocnicze; p od k reśla, że pracę sw oją o p a rł n a źród łach ży w y ch . G łó w n y m źródłem , ty p o w y m dla h isto rio g ra fii u b ezp ie­

czen io w ej, je s t dla M elisa p ise m n y k on trak t u b ezp iecze n io w y u ję ty w ak cie n o ta ­ r ia ln y m (in s tr u m e n tu m p e r n o ta r io s p u b lico s) lu b d o k u m en cie p r y w a tn y m zw an ym a p o d ix ia w G en u i lub pó liz z a w in n y c h m iejsco w o ścia ch . T e o sta tn ie dok u m en ty sporządzone b y ły p rzez p ośred n ik a (se n s a le ), k tó reg o p ozycja — ze w z g lę d u na ch arak ter p ełn io n y ch fu n k c ji — zb liżon a b y ła do fu n k cjo n a riu sza p u b liczn ego. Ta dok u m en tacja u b ezp iecze n io w a , od zw iercied la ją ca sto su n k i w h a n d lu m iast w ło s­

k ic h ó w czesn eg o o k resu , tra k to w a n a jest przez M elisa ja k o źródła b ezpośrednie (fo n ii d ir e tte ). U zu p ełn ia ją ją in fo rm a cje d otyczące rze c z y w iste g o p rzeb iegu op eracji u b ezp iecze n io w y c h za w a rte w k o resp o n d en cji h a n d lo w ej i w d o k u m en ta ch rach u n ­ k o w o ści k u p ieck iej. W d alszej k o le jn o śc i u w zg lęd n io n e zo sta ły przep isy praw ne i źródła sąd ow e (fo n ti g iu d iz ia r ie ) — o rzeczen ia są d ó w p o w szech n y ch i sp ecja ln y ch oraz d oktryna. P raw o p is a n e p o ja w ia się b o w iem ze zn a czn y m o p óźn ien iem , jest fra g m en ta ry czn e i często n ie ja sn e . J eszcze bardziej opóźniona je s t dok tryn a, której p oczątk i p rzypadają n a z a m k n ię c ie ba d a n eg o okresu. M elis zazn acza o c z y w iśc ie , że w o d n iesien iu do p ra w n y ch a sp e k tó w p rob lem u te w ła ś n ie źród ła są bezpośrednie i głów n e; jed n a k dla tej ep o k i za źródło p o d sta w o w e i w sp ó ln e d la w szy stk ich asp ek tó w prob lem u u w aża k o n tra k t, d a ją cy r z e c z y w iste o d z w ie r c ie d le n ie p ierw o t­

n y c h regu ł rządzących u b ezp ieczen iem , k tó re p raw o o sta teczn ie za ak cep tow ało.

M iasta w ło sk ie b y ły k o le b k ą u b ezp ieczeń; stąd k a żd y , k to p o d ejm u je badania n ad u b ezp ieczen iem jako u rząd zen iem sp o łeczn o -g o sp o d a rczy m lu b in s ty tu c ją praw ­ n ą sięga do ic h w ło sk ie g o rod ow od u . O p racow an ie p rzez M elisa źró d eł odnoszących się do p oczątk ów ty c h u b ezp iecze ń zn a k o m icie poszerza n a sz ą w ie d z ę o ty m okre­

sie u b ezp ieczeń, g d y ż zn aczn a cz ę ść za w a rty ch w jeg o d z ie le d o k u m en tó w pu b lik o­

w a n a jest po raz p ie r w s z y 1. W o d n ie s ie n iu d o p o w szech n ie p r z y ję te g o poglądu, że p ierw sze u m o w y u b ezp iecze n ia za w iera n e b y ły w e W ło szech w p ie r w sz y c h dzie­

sią tk a c h X IV w . d ok u m en tacja zeb ran a p rzez M elisa m o g ła b y u zasad n iać jed yn ie n iezn a czn e p rzesu n ięcia w ste c z . S k o ro b o w ie m p ierw sza d o k u m en ta cja ubezp iecze­

n io w a o p u b lik o w a n a p r z e z M elisa pochodzi z 1319 г., to m ożn a rozsąd n ie przyjąć, ż e .podobne u m o w y za w iera n e b y ły ró w n ie ż w c z e śn ie j i s p isy w a n e w dokum entach p ry w a tn y ch , gd y zak az za w iera n ia p ożyczek m o rsk ich (m a ją cy ch p rzecież silny

„elem en t u b ezp ieęze n io w y ”) p rzez p ap ieża G rzegorza I X i p o tra k to w a n ie ic h jako lic h w y m ógł śm ia ło b yć o d n ie sio n y do u m ó w u b ezp ieczen ia , u w z g lę d n ia ją c w yso­

k ość ó w c z e sn y c h sta w e k u b ezp iecze n io w y c h . W edług cy to w a n ej p rzez M elisa pracy E d ler d e R o o v e r 2 rozw ój ub ezp ieczeń w ią ż e s ię z r e w o lu c y jn y m i zm ianam i w h an d lu śród ziem n om orsk im w o k r e sie 1275— 1325, k ie d y to k a ra w a n y kupieckie

--- If

i Dotychczas za podstawowe dzieło dotyczące ubezpieczeń uważano E. в e a s а, I I eon·

tra tto di assicurazione net Medio Evo. Studt e ricerch e, Genova 1884.

* E. d e R o o v e r , Early Exam ples o t Marine Insurance, „ТЬе Journal of E conom ic History” vol. V , 1945, s. 173—174.

557

Praca M elisa uzasad n ia r e w iz ję n ie k tó r y c h u ta rty ch p o g lą d ó w d o ty czą cy ch p o­

c zą tk ó w u b ezp ieczeń, ja k ch oćb y o p óźn ym w sto su n k u do u b ezp ieczeń m orsk ich ro zw o ju u b ezp ieczeń lą d o w y ch ; zap rezen tow an e są b o w ie m u m o w y u b ezp ieczenia tra n sp o rtó w lą d o w y ch z 1397 r. T ran sak cje u b ezp ieczen ia n a ż y c ie (nie ty lk o n ie ­ w o ln ik ó w tra k to w a n y ch jak o tow ar) sięg a ją rok u 1399. L ista n a z w isk 432 a sek u - ra n tó w , k tórzy w la ta ch 1427— 1431 d zia ła li w sam ej ty lk o G en u i, n a jle p ie j ilu stru je szerok i rozw ój d zia ła ln o ści u b ezp iecze n io w e j.

W yd an e w p ięk n ej fo rm ie d zieło ρτοί. M elisa m a w ie lk ą w artość dla badań n a d historią u b ezp ieczeń gospodarczych; n a le ż y sobie ty lk o życzyć, ab y zn a leźli się jeg o k on ty n u a to rzy . S ta le rosn ące zn a czen ie u b ezp ieczeń w n o w o czesn y ch ro z w i­

n ię ty c h sp o łeczeń stw a ch w p ełn i u zasadnia w zm ożon y w y s iłe k b a d a czy p ośw ięcon y ic h h istorii. D o tyczy ró w n ież u b ezp ieczeń w ośrodkach h a n d lo w y ch r eg io n u b a łty c ­ k iego, o p oczątk ach k tó r y c h w ie m y z n a czn ie m n iej n iż o p o czą tk a ch u b ezpieczeń w b a sen ie śród ziem n om orsk im (p ierw sze g d a ń sk ie p rzep isy o u b ezp iecze n ia ch m or­

sk ic h za w iera ł w ilk ie r z g d a ń sk i z 1761 r., a czk o lw iek p r a k ty k a u b ezp ieczeń m o r­

sk ic h znana b yła k u p com g d a ń sk im w X V II w ., a m oże n a w e t w cześn iej). Zapo­

czą tk o w a n e w e W łoszech u b ezp ieczen ia m orsk ie d otarły przez H iszp a n ię i F ran cję n a jp ierw do H olan d ii; w X V I—X V II w . u b ezp ieczen ia h o len d ersk ie w y w ie r a ły za sa d n iczy w p ły w n a h a n z e a ty c k ie ub ezp ieczen ia m orsk ie, co d o ty czy ło rów n ież ub ezp ieczeń m orsk ich G d a ń s k a 3. R ozw ój ż eg lu g i i h an d lu m o rsk ieg o północnej E uropy, m im o b rak u u b ezp ieczeń, u m o żliw ia ły in n e in s ty tu c je p ra w n e m ające n a c e lu rozłożen ie ry zy k a w y p r a w m orsk ich : sp ółk a ok rętow a, pożyczk a bod m eryjn a i różne fo rm y w sp ó ln o t łą c z ą c y c h w ła śc ic ie li sta tk ó w z w ła ś c ic ie la m i ład u n k ó w i załogą.

J a n Ł o p u sk i

J o h n W e i s s , C o n s e r v a tis m in E u ro p e 1770— 1945. T ra d itio n a lis m , R e a c tio n a n d C o u n te r -r e v o lu tio n , „L ibrary o f E u rop ean C iv iliza tio n ”, G en era l E ditor: G eo ffrey B a r r a c l o u g h , T h am es and H udson, London. 1977, s. 180, 50 ilu str .

P isz ą c sw ą k sią żk ę c h c ia ł J o h n W e i s s , ja k stw ierd za w p rzed m o w ie, p rzy­

czyn ić s ię do p rzy w ró cen ia r ó w n o w a g i p o m ięd zy b ogatą litera tu r ą p o św ięco n ą lib e ­ ra lizm o w i a sto su n k o w o sk ro m n y m p lon em b ad ań k o n serw a ty zm u . Jego zdaniem , pozycja k o n serw a ty zm u w E u rop ie b y ła w o m a w ia n y m o k resie siln ie jsz a , n iż się zazw yczaj przypuszcza. W eiss p o d k reśla p o w szech n ą a k cep ta cję k o n serw a ty w n y ch w a r to śc i p rzez lic m e g ru p y sp o łeczn e, k tó ry ch p ozycja zagrożona zo sta ła w sk u tek n a ra sta ją cy ch przem ian. Sta ra się ukazać m eto d y zd o b y w a n ia szerok iego poparcia dla sw e j id e o lo g ii i p o lity k i sto so w a n e p rzez k o n se r w a ty stó w o r a z m ech an izm y p rzek ształcan ia się te jż e id e o lo g ii i p o lity k i zgod n ie ze zm ia n a m i w a ru n k ó w spo­

łecznych. Jedno z p ie r w sz y c h za strzeżeń , k tó re m ożn a sfo rm u ło w a ć pod ad resem pracy W eissa, d otyczy w ła śn ie z a się g u te r y to r ia ln e g o rozw ażań . A u to r ogran icza je do F ran cji, N ie m ie c i A u str ii, stw ie r d z a ją c z d ecy d o w a n ie o d ręb n y ch arak ter k o n serw a ty zm u w W ielk iej B r y ta n ii, W łoszech , H iszp a n ii i P o r tu g a lii (s. 7). Po p ierw sze, dziw n a w y d a je s ię k o n cep cja E uropy, ok rojon ej do w y m ie n io n y c h k rajów . W eiss, ja k s ię w y d a je, w ą tp i n a w e t w m o żliw o ść istn ie n ia g o d n y ch u w a g i p rzeja ­ w ów a k ty w n o śc i p o lity czn ej i id eo lo g iczn ej k o n serw a ty zm u poza p r z y ję ty m i p rzez sieb ie gran icam i. P o d ru gie, d a lsze z a w ę ż e n ie n a w e t ta k sk ro m n y ch eu rop ejsk ich

s W . K. R a J с h e r , S p ołeczn o-h istoryczn e ty p y u bezpieczeń , W a rs z a w a 1961. s. 20i.