Maryla Hopfinger
Wrzesień - pora umierania : (o prozie
Idy Fink)
Biuletyn Polonistyczny 33/3-4 (118-119), 135-142
W R Z ESIEŃ - PORA UM IERANIA ( o p r o z ie I d y F in k )
P r z y w ią z a n i je s t e ś m y do w a r t o ś c i k u l t u r y e u r o p e j s k i e j « do w a r t o ś c i , p o śró d k t ó r y c h ż y c i e lu d z k i e z a jm u je m ie js c e n ie p o d w a ż a l n e . C enim y w o ln o ś ć , prawa c z ło w ie k a , prawo do godnego u m ie r a n i a . Mówimy o p o t r z e b ie w y r o z u m ia ło ś c i i o k o n ie c z n o ś c i p r z e b a c z a n i a , o p r a w ie z a b ó jc y do o b ro n y , a ta k ż e o o c h r o n ie - naw et p ra w n e j - ż y c i a p o c z ę te g o .
P i ę ć d z i e s i ę t l a t temu k u l t u r a e u r o p e js k a , nasza k u l t u r a , do z n a ła k a t a s t r o f y . P i ę ć d z i e s i ę t l a t temu lu d z i e lu d z io m u r z ę d z i l i p i e k ł o na z ie m i , lu d z ie lu d z io m z g o t o w a li z w y c z a jn ę A p o k a lip s ę 1. D o ś w ia d c z e n ia c z a s u w o jn y d o s t a r c z y ł y nowych m a t e r ia łó w do ro z w a żań o l u d z k i e j n a t u r z e , o p r a k t y c z n e j w a r t o ś c i ż y c i a i ś m i e r c i , o tym , czym może b yć ś m ie r t e ln e z a g r o ż e n ie , a ja k a cena ż y c i a . T o , co b y ło t a k b ard z o n i e l u d z k i e , o k a z y w a ło s i ę lu d z k i e , a r c y l u d z k i e .
Ten podstaw ow y p a ra d o k s d o ś w ia d c z e n ia W rz e ś n ia do w i e l u z nas d o c i e r a ł i d o c ie r a n ie na mocy a u t o p s j i , l e c z p o ś r e d n io , p o p rz e z p r z e k a z y . B ez n ic h nasza w ie d z a , w y o b r a ź n ia , św iadom ość b y ł y b y n ie p o m ie r n ie uboższe. T akże d z i ę k i nim w ie d z a o c z ło w ie k u , o lu d z kim l o s i e s t a ł a s i ę po W rz e ś n iu n ie r ó w n ie b o g a ts z a . A le d z i e j e d o św iad cz o n e o r a z d z i e j e z a ś w ia d c z o n e n i e tw o rz ę
,
2 l u s t r z a n y c h o d b ić , p o rz ę d e k p r z e ż y c ia i p o rz ę d e k p is a r s t w a n ie sę s y m e try c z n e . Pewne te m a ty w ym agaję n ie w y o b ra ż a ln e g o k u n s z tu a l b o p o n ie c h a n i a . Pewnym sprawom n a le ż y s i ę m i l c z e n ie . D o ś w ia d c z e n ie W r z e ś n ia - t o n ie t y l k o m a t e r i a ł na l i t e r a t u r ę . A p r z e c ie ż je d n o c z e ś n ie s t a ł s i ę nim . M u s ia ł s i ę nim s t a ć . Po p ie r w s z e , ze w z g lęd u na t y c h , k t ó r z y d o ś w ia d c z y li i p r z e t r w a l i - ab y m o g li w y r z u c ić z s i e b i e u d r ę k i i t r iu m f o c a l e n i a ,wy-136
k rz y c z e ć n a j g ł o ś n i e j , w y p o w ie d z ie ć s w o ję p ra w d ę , u p o ra ć s ię , z c iś n ie n ie m tam tego c z a s u ; by m o g li o d ro ag o w a ć, n a b ra ć d y s t a n s u , p rz e m y ś le ć , d la ic h a u t o t e r a p i i , by m o g li ż y ć d a l e j *
Po d r u g ie , ze w z g lę d u na t y c h , k t ó r z y d o ś w ia d c z y li i z g i n ę l i , to z n a c z y z obow iązku wobec pomordowanych i wobec potomnych - by dać ś w ia d e c tw o , ś w ia d e c tw o n ie d o s z ły c h o f i a r , o d s ło n ić praw dę o n ie lu d z k im c z a s i e , o w i e l k o ś c i i upadku c z ło w i e k a , o lu d z i a c h , k tó r y c h d z i e l ę m ury, a łę c z ę n i c i p o ro z u m ie n ia i s o l i d a r n o ś c i .
Zarówno przemożna p o trz e b a o d re a g o w a n ia i t e r a p i i « ja k n i e u ch ron ny o b o w iązek ś w ia d c z e n ia p r z y n o s ić mogą r e z u l t a t y po l a t a c h , po d z ie s i ę t k a c h l a t . N ie k ie d y w ła ś n ie dużo c z a s u m u s ia ło u p ły n ę ć zanim św ia d k o w ie c h c i e l i i p o t r a f i l i w y p o w ie d z ie ć sw o je d o ś w ia d c z e n ie W r z e ś n ia . Tak - d la p r z y k ła d u - b y ło z "P ró b a m i ś w ia d e c tw a " Oana S t r z e l e c k i e g o , z k s i ę ż k i Anny P a w e łc z y ń s k ie j " W a r t o ś c i a p rz e m o c ", z "D z ie n n ik ie m O ś w ię c im s k im " B o le s ła w a W. L e w ic k ie g o . 3 Tak j e s t z p ro zę I d y F i n k .
A le obok powodów p s y c h o lo g ic z n y c h i m o ra ln y c h , e t y c z n y c h , z a tem powodów z h o ry z o n tu ż y c io w e g o , i s t n i a ł p a r a d o k s a ln ie iń n y je s z c z e w z g lę d , w z g lą d sam ej s z t u k i , l i t e r a t u r y j a k o s z t u k i , k tó r y m otywował p i s a n i e o p r z e ż y c iu W rześnio w ym .
S z tu k a - zawsze i w s z ę d z ie - w s w o je j n a jg łę b s z e j i s t o c i e wy m ierzona j e s t p rz e c iw k o o d c h o d z e n iu , p r z e m ija n iu , p r z e c iw je d n o kierunkow em u, n ie o d w ra ca ln e m u b ie g o w i c z a s u , p rz e c iw k o zapom ina n i u , p rz e c iw n i c o ś c i . O e ś l i t a k j e s t r z e c z y w iś c i e , to l i t e r a t u r a p o d e jm u jąca tem at ś m ie r c i - u m ie r a n ia je d n o s t e k , z a g ła d y c a ły c h z b io r o w o ś c i - to l i t e r a t u r a ta a n g a ż u je s i ę " p r z e c iw n i c o ś c i " w d w ó jn a só b . Albow iem o c a la d la potomnych p am ięć o u m ie r a n iu , o u m a rły c h , te d y n a jz u p e łn ie j b e z p o ś re d n io i w p ro s t r e a l i z u j e n a j g łę b s z e i n t e n c j e s z t u k i . I wobec te g o , c h o c i8 ź o d o ś w ia d c z e n iu W rz e ś n ia p o w ie d z ia n o ju ż i n a p is a n o w i e l e - cho ć zapewne n ie w s z y s tk o - lu d z ie o b j ę c i tym d o św iad cz en ie m n a d a l p i s z ę , p u b li k u j ę k o le j n e p ró b y , c h c ą , muszę o tym m y ś le ć . Id a F in k u r o d z i ła s i ę w Z b a ra ż u . P rz e d w o jn ę ro z p o c z ę ła s t u d ia m uzyczne. W c z a s ie o k u p a c ji b y ła w g e t c i e , z k tó re g o u d a ło s i ę j e j u c i e c . P r z e ż y ła w o jn ę . W 1957 roku w y je c h a ła z P o l s k i do I z r a e l a . P is z e o p o w ia d a n ia 1 s łu c h o w is k a ra d io w e . Z b ió r J e j opo w ia d a ń "S k ra w e k c z a s u " u k a z a ł s i ę w ję z y k u h e b r a js k im , n ie m ie c k im
(w S z w a j c a r i i i N iem czech Z a c h o d n ic h ), w Ję z y k u h o le n d e rs k im .
W 1985 ro ku a u t o r c e p rz yz n a n o h o le n d e r s k ą n agro d ę l i t e r a c k ą im ie n i a Anny F r a n k . O p o w iad an ia t e w y s z ły ta k ż e w A m e ry ce .
P o l s k i e w y d a n ie "S k ra w k a c z a s u " o p u b lik o w a ło w L o n d y n ie w 1987 roku w yd aw n ictw o A n e k s . 0 o p o w ia d a n ia c h z tomu "S k ra w e k c z a s u " p i s a ł w " K r y t y c e " 1988, n r 28-29 M ic h a ł O a g i e ł ł o . In n e o p o w ia d a n ia I d y F in k p t . " D u l i a . Z a p i s k i d o * ż y c io r y s u " d ru k u ją " Z e s z y t y L i t e r a c k i e " ( n r 28 z r . 1 9 8 9 ),
P ro z a Id y F in k wprowadza c z y t e l n i k a w ś w ia t w p e ł n i u s t a b i l i zowany i u p o rząd ko w an y. O e st t o ś w ia t * w któ rym n a t u r a ln e prawo l u d z i do ż y c i a z o s t a ł o u n ie w a ż n io n e . W zam ian za n ie wprowadzone z o s t a ł o in n e praw o ja k o podstaw owe i g łó w n e : prawo nakazanego u m ie r a n ia . K to s p e ł n ia w a ru n k i t a k i e a t a k i e - n i e z a l e ż n i e od p ł c i , w ie k u , w z ro s tu i u ro d y - s k a z a n y j e s t na u m ie r a n ie . Sam p r z e b ie g i o k o l i c z n o ś c i te g o w y d a rz e n ia d la p o s z c z e g ó ln y c h lu d z i p o z o s ta w ia s i ę b ie g o w i rz e c z y - przypadkowemu w p ra w d z ie , a l e z a r a zem rządzącem u s i ę s w o is t y m i p r a w id ło w o ś c ia m i.
Praw o t o f u n d u je ś w i a t , w któ rym n ie s t a w ia s i ę p y ta ń pod ad resem Je g o c e c h k o n s t y t u t y w n y c h , n i e k w e s t io n u je s i ę zasad je g o
fu n k c jo n o w a n ia , n i e podważa i c h . Oego p o rz ą d e k nawet n ie o b u rz a . W ś w i e c i e tym n i e ma n a iw n y c h , n ie d o rz e c z n y c h z d z iw ie ń . O est na
t o m ia s t j a k a ś s z c z e g ó ln a r u t y n a , c z a s a m i p e r f e k c j a w uznaw aniu de f a c t o o b o w ią z u ją c y c h r e g u ł g r y , w k ie r o w a n iu s i ę n im i na c o d z ie ń .
To J e s t ś w ia t po w yro ku i n i k t n ie p o d n o s i je g o prawomocnoś c i , n i e n e g u je p r z e s ła n e k , dowodów a n i p r o c e d u r y . Albow iem pod d y k ta te m przem ocy b y ło b y to bez z n a c z e n ia . Albow iem pod d yk tatem przem ocy l i c z y s i ę p ragm atyk a t r w a n ia i - b yć może - p r z e t r w a n ia . W yro k ś m i e r c i w y d a l i i o g ł o s i l i lu d z ie lu d z io m . W y r o k i ś m ie r c i w y k o n u ją na lu d z ia c h l u d z i e . Po d staw a w y ro k u ? N ie z n a jd u je u z a s a d n ie n ia w p raw ach n a t u r y . C zy z n a jd u je w y tłu m a c z e n ie w k u l t u r z e ? R o z le g ł e s tu d iu m h i s t o r y c z n e (od w czesneg o ś r e d n io w ie c z a po XX w ie k 1) P h i l i p p e * a A r i e s pod t y t u łe m "C z ło w ie k i ś m ie r ć " 4 n ie za w ie r a ż a d n e j na t e n tem at i n f o r m a c j i . R ozw ażan ia f i l o z o f i c z n e z a
m ie sz c z o n e w k s ią ż c e z b io r o w e j p ió r a A rn o ld a T o y n b e e 'e g o i in n y c h 5
pod t y t u łe m " C z ło w ie k wobec ś m i e r c i " p o m ija ją i n t e r e s u j ą c ą nas k w e s t ię m ilc z e n ie m . A obok te g o s e t k i t y t u łó w l i t e r a t u r y czasów w o jn y , p a m i ę t n i k i , dokum enty, b a d a n ia i o p ra c o w a n ia naukowe.
138
F i l o z o f p o w ie : " ś m ie r ć J e s t z d a rz e n ie m , a u m ie r a n ie procesem * ś m ie r ć może n a d e jś ć z z e w n ę tr z , z aś o u m ie ra n iu mówimy w te d y , k i e dy ź r ó d ło te g o p ro c e s u z n a jd u je s i ę w c z ło w ie k u " ^ . O p o w iad an ia Zdy F in k mówię o u m ie r a n iu , k t ó r e p r z y c h o d z i z z e w n ę tr z , o lu d z ia c h w ś m ie r te ln y m z a g r o ż e n iu , św iadom ych n a d c i ę g a j ę c e j ś m i e r c i , o l u d z ia c h poddanych p ro c e s o w i świadom ego u m ie r a n ia *
P o s t a c i e t y c h opow iadań p ró b u ję ż y ć z tym bagażem* W ie d z ę , że w y ro k z a p a d ł, że je g o w y k o n a n ie n a s t ę p ie może w k a ż d e j c h w i l i , że j e s t t y l k o k w e s tię c z a s u . O la te g o ic h i n s t y n k t ż y c i a p r z e n ik a św iadom ość n ie u n ik n i o n e j ś m ie r c i - b l i s k i c h , z n ajo m ych , c a łe g o swego ś w i a t a . S t a r z y i m ło d z i, d o r o ś l i i d z i e c i w ie d z ę o tym i sę p r z y g o to w a n i, n ie rz a d k o łę c z n i e ze s t a r a n n ie op racow anę o s t a t n i ę s e k w e n c ję . L u d z ie z opow iadań Id y F in k sę d o b rz y i ź l i , s y m p a ty c z n i 1 o d p y c h a ją c y , s e r d e c z n i 1 w ro d z y , o d w ażn i i t c h ó r z l i w i . O ed n i b r o n ię in n y c h l u d z i r y z y k u ję c ż y c ie m , n ie k t ó r z y zaś w y d a ję in n y c h , b y o d su n ęć g o d z in ę w ła s n e j ś m i e r c i . L u d z ie , ja k wiadom o, 6ę r ó ż n i. To n ie d z i w i. T o , co n a jb a r d z i e j fu n d a m e n ta ln ie r ó ż n ic u j e l u d z i w o p o w iad a n ia c h F i n k , to s t o p n ie z a g ro ż e n ia nakazem u m ie r a n ia : z a s a d n ic z y p o d z ia ł na ju ż sk az a n ych i na p o z o s t a ły c h . S k a z a n i - p o z b a w ie n i prawa do ż y c i a - p o d le g a ją n a ka zo w i u m ie r a n ia b e z w y ję tk o w o . Po zo s t a l i - ch o ć m aję podobnę p e rs p e k ty w ę - na r a z i e z a ch o w u ję p r z y w i l e j ż y c i a .
"W o k ó ł nas d z i a ł o s i ę z ł o a b s o lu t n e - p ow ie po l a t a c h a u t o r " P r ó b ś w ia d e c tw a " - £ . . * / z ł o , k tó re g o n ie z d o ła ro z w ia ć żadna zm iana p u n k tu w id z e n ia , n ie z ła g o d z i żaden h is t o r y z m , n ie nada c e c h w z g lę d n o ś c i żadna s o c j o l o g i a . To z ł o n o s i ł o p o s ta ć p ych y n i s z c z e n ia ż y c i a / * ..* / Samo i s t n i e n i e b y ło t u t a j w y s ta r c z a ją c y m t y t u łe m ś m i e r c i . " 7 Ta w ła ś n ie e le m e n ta rn a r ó ż n ic e d e c yd o w a ła o n ie w s p ó łm ie rn y c h s y t u a c ja c h l u d z i , w y z n a c z a ła n i e p r z e k ła d a ln e o b s z a ry d o ś w ia d c z e n i a . L u d z i ł ę c z y ł o w t a je m n ic z e n ie w n a j o k r u t n i e j s z e mechanizm y h i s t o r i i , w s p ó ln o ta z a g ro ż e n ia podstaw owych lu d z k ic h w a r t o ś c i . A le s to p n io w a n ie z a g r o ż e n ia , s k a lo w a n ie przem ocy p rz e z U z u rp ato ró w - -Prawodawców r ó ż n ic o w a ło , s t w a r z a ło f a k t y c z n i e o d rę b n e k r ę g i e g z y s t e n c j i . M ięd z y lu d ź m i w y r a s t a ł mur n ie k o n ie c z n ie d o sło w n y
c i ) i n i e k o n ie c z n ie mur n i e n a w iś c i c z y o b c o ś c i (c h o ć i to s i ę z d a r z a ło ') , i n ie t y l e mur i n n o ś c i k u l t u r o w e j , co o d m ie n n o ś c i e g z y s t e n c j a l n e j .
" Ż y li ś m y w o ś w ię c im s k im z a g łę b iu - p i s a ł S t r z e l e c k i . M ię d z y nami a i s t n ie n i e m h d f t lin g ó w n ie b y ło żadnych p rz e s z k ó d . B y liś m y
Q
w y m ie n n i. " Praw da t o . Ten ś w ia t m ia ł s t r u k t u r ę i k s z t a ł t w i ę z i e n i a . I n i e z a l e ż n i e od sam o p o czu cia c z y o c e n y , w s z y s c y , n ie m a l w s z y s c y b y l i w ię ź n ia m i. A le n i e k t ó r z y s p o śró d n ic h p r z e b y w a li ju ż w c e la c h ś m i e r c i . x G łów ną kom ponentę d o ś w ia d c z e n ia u m ie r a n ia sę p ró b y o c a l e n i a . O p o w ia d a n ia F in k p rz e k o n u ję c z y t e l n i k a j a k ważne o k a z u ję s i ę z e w n ę trz n e w ł a s n o ś c i p o s t a c i - ic h f iz y c z n o ś ć , c i e l e s n o ś ć , f i z j o n o m ia : k o l o r o c z u , g a tu n e k w ło s ó w , k s z t a ł t n o s a ; a ta k ż e w y ra z tw a r z y , sposób p o r u s z a n ia s i ę , p o s z c z e g ó ln e z a c h o w a n ia . P r z e z n a c z e n i na ś m ie r ć - j e ś l i n ie c h c ę poddać s i ę z m ie js c a - m aję p rz e d sobę dw ie m o ż liw o ś c i, d w ie d r o g i. Oedna z n i c h , to z m ie n ić p r z e s t r z e ń ż y c i a - w y je c h a ć w obce s t r o n y , u k r y ć s i ę , n a j l e p i e j z n ik n ę ć z p o w ie r z c h n i ś w ia t a w dosłownym s e n s i e , to z n a c z y z n a le ź ć sw o ję m y s ię d z i u r ę - ja k ę ś s z a f ę , s t r y c h c z y s c h ro n .
D ruga m o ż liw o ś ć , to p r z e i s t o c z y ć s i ę , o d p o d o b n ić - z m ie n ić im ię , n a z w is k o , p rzod kó w , w y u c z yć s i ę nowej b i o g r a f i i ; w y g lę d do b r y , a w ię c o d b ie g a ję c y od s t e r e o t y p u , p o d re tu s z o w a ć j e s z c z e , w zm ocnić ( i t e r a z t y l k o n i e s p o tk a ć p rz yp a d k ie m k o g o ś, k to z e c h c e p r z y w r ó c ić w ła ś c iw y p o rz ą d e k r z e c z y ) . A u to rk a w przem iennym r y t m ie a k c j i li k w i d a c y j n y c h i p rz e rw m iędzy a k c ja m i o p i s u j e o c i e r a n i e s i ę o ś m ie r ć i samą ś m ie r ć , w a lk ę o u c h y le n ie w yro ku i z a ła m a n ia , c e n ę w p a d k i, a ta k ż e o c a l e n i e . Uwaga F in k s k u p ia s i ę na s k a z a n y c h - na i c h p r z e ż y c ia c h , do z n a n ia c h i m y ś la c h , r e a k c ja c h z w y s iłk ie m w yuczonych 1 na o d ru c h a c h , na ic h n a d z ie ja c h 1 k lę s k a c h . Z d e c yd o w a n ie na drugim p l a n i e u s y tu o w a n i sę ś w ia d k o w ie t y c h zmagań - n ie m i, b e z s i l n i , w s p ó łc z u j ą c y i o b o j ę t n i ; n i e c h ę t n i , o d m a w ia Ję c y pomocy i c i , k t ó r z y n io s ę r a t u n e k .
"W P o ls c e za u k ry w a n ie Żydów i w s z e lk ę pomoc d la n ic h w yz n a czono k a r ę ś m ie r c i w ś w i e t l e n a le ż y ro z p a tr y w a ć s p raw ę
g
c z y n n e j pomocy d la p rz e ś la d o w a n y c h ” - p is z e A n to n in a K ło sk o w sk a w a r t y k u le - o p u b lik o w an ym w 1988 ro k u . Uczona p r z e d s t a w ia t y p o l o g ię
140
postaw Po lak ów wobec z a g ła d y Żydów p o ls k ic h - od w r o g ie j a k t y w n o ś c i, p rz e z p o staw y b i e r n o ś c i po a k tyw n ę pomoc« I s t w ie r d z a : “ U ż y w a Ję c term inó w s t a t y s t y c z n y c h p r z y j ę ć można h i p o t e t y c z n i e , a l e t y l k o h i p o t e t y c z n ie , że n ie c h ę t n a b ie r n o ś ć i b ie r n o ś ć w s p ó łc z u ją c a s y tu o w a ł y s i ę w p r z e d z ia le n a jc z ę s t s z y c h p o staw w ła ś c iw y c h o g ó ło w i p o l s k i e j z b io r o w o ś c i. O sz aco w an ie ilo ś c io w e g o wzajem nego sto su n k u t y c h
10
dwóch ró żn ych postaw n ie j e s t m o ż liw e " - k o n k lu d u je K ło s k o w s k a , x
Obok s k a z a n y c h , k tó r y m i Id a F in k i n t e r e s u j e s i ę p rz ed e
w s z y s tk im , o ra z z n a jd u ję c y c h s i ę na d alsz ym p l a n i e św ia d k ó w , p o j a w ia j ę s i ę - rz e c z js s n a - E g z e k u t o r z y , A le b a r d z ie j J a k o z n a k i c z y sym bole n iż ja k o lu d z ie z k r w i i k o ś c i . A u to rk a odmawia im c h a r a k t e r y s t y k , n ie w n ik a w ic h p s y c h ik ę , n ie i n t e r e s u j e s i ę ic h ś w ia tem , O n ic h możemy w n iosko w ać j e d y n i e na p o d s ta w ie d anych p o ś r e d n ic h ,
x
W e d le niep e w n ych szacunk ów , s p o śró d w s z y s t k ic h sk az a n ych p r z e ż y ło k i l k a p r o c e n t . Ocalonym p o św ię c a Id a F in k k i l k a o p o w ia d ań . O calonym , to z n a c z y skazanym , k t ó r z y u n i k n ę l i w y k o n an ia w y ro k u , W ojna sk o ń c z o n a , E g z e k u to r z y - U z u rp a to r z y z o s t a l i p o k o n a n i, po n i e ś l i m iażdżęcę k lę s k ę . Z a s a d y , na k t ó r y c h p o d s ta w ie z b u d o w a li n i e l u d z k i ś w ia t p o w sz e ch n ie n a p ię tn o w a n o i p o t ę p io n o . We w spom nia nych o p o w ia d a n ia c h Id y F in k c z a s w o jn y ró w n ie ż m in ę ł. A l e d o św ia d c z e n ie W rz e ś n ia d z i a ł a n a d a l ( t o , co n i e l u d z k i e s t a j e s i ę w pew nych s y t u a c ja c h l u d z k i e , a r c y l u d z k i e ) . To tym w ł a ś n ie d o ś w ia d c z e niem k i e r u j ę s i ę k o c h a ją c y i n a j ż y c z l i w s i . Chcę u b e z p ie c z y ć o c a lo n y c h na p r z y s z ło ś ć , u c h r o n ić p rz e d ew e ntualnym wykonaniem "w s trz y m a n e g o "? " z a w ie s z o n e g o "? w y ro k u . D z ie w c z y n ie , k t ó r a w d n iu z w y c ię s tw a w y ja w ia swę t a je m n ic ę , a m e ry k a ń s k i ż o ł n i e r z p ro p o n u je m ałżeństw o i r a d ę : n ie c h n i k t n ig d y n i e dow ie s i ę o twoim pocho d z e n iu ( “ Noc k a p i t u l a c j i " ) . U rato w an a p a ra z o p o w ia d a n ia “ S c h r o n " d o s t a r c z y ł a swoim gospodarzom po w o jn ie o b ie c a n e p ie n ię d z e na no wy dom, t e r a z oprowadzana z dumę p rz e z g o s p o d a rz y po nowowybudowa
n e j c h a łu p ie u s ł y s z y : "A i o was my p a m i ę t a l i / " . , * / O t , t e r a z , gdyb y c o , n ie b ę d z i e c ie s i ę g n ie ź d z ić J a k k u r y , s c h ro n ja k malowa n i e , z k o m fo rte m !“ .
i c h c ę b yć p rz y g o to w a n i na w s z e lk i w yp ad ek. Zatem d o p u s z c z a ją n a w r ó t p o tę p io n y c h po w o jn ie z a s a d . W swoim m y ś le n iu i od czuw aniu n i e mogę u w o ln ić s i ę od s to s o w a n ia k r y t e r ió w znanych im z czasów k a t a s t r o f y . P r z e jś c io w a k o n ie c z n o ś ć i o c z y w is ta norma ja k b y zam ie- n i a j ę s i ę m ie js c a m i, a tym samym o c z y w is t o ś ć normy u le g a ro z c h w ia n i u .
P r z y z n a ć t r z e b a , ża h i s t o r i a powojenna d o s t a r c z y ł a w i e l u a r gumentów na r z e c z p rz e z o rn y c h św iadków z opow iadań I d y F i n k . S t a
-11
n i s ła w O s so w s k i sw ój a r t y k u ł "Na t l e w yd arz eń k i e l e c k i c h " d ru k o wany w 1946 ro ku k o ń cz y s tw ie r d z e n ie m : "T rz e b a zdawać s o b ie s p r a w ę , że w ż y c iu sp o łecz n ym n ie ma z ja w is k iz o lo w a n y c h - i to w ła ś
n ie t a k b a rd z o ro z s z e rz a z a k r e s n a s z e j o d p o w i e d z ia ln o ś c i" .
C zy zatem p i ę ć d z i e s i ę t l a t temu n a s z e j k u lt u r z e z d a r z y ła s i ę k a t a s t r o f a ? C zy t e ż b y ł to t y l k o w ą t p liw y w a r ia n t j e j k o n se k w e n t nego ro z w o ju . J a k a ś j e j n ie f o r t u n n a m u ta c ja ? 1 A . W e r n e r , Z w y c z a jn a A p o k a lip s a . T a d e u sz B o ro w s k i i Je g o w i z j a ś w ia t a obozów. W arszaw a 1971. p 0 . J e d l i c k i , D z ie j e d o św iad cz o n e i d z i e j e z a ś w ia d c z o n e , /w:_7 D z ie ło l i t e r a c k i e ja k o ź r ó d ło h i s t o r y c z n e , pod r e d . Z . S t e -
f a n o w s k ie j i 0 . S ła w iń s k ie g o , W arszaw a 1978.
^ 3 . S t r z e l e c k i , P ró b y ś w ia d e c tw a . W arszaw a 1971; A. P a w e ł- c z y ń s k a . W a r t o ś c i a przem oc. Za r y s s o c j o lo g ic z n e j p r o b le m a t y k i O ś w ię c im ia , W arszaw a 1973; B .W . L e w i c k i , D z ie n n ik O ś w ię c im s k i, Łó d ź 1970.
4 „
.
P . A r i e 8 , C z ło w ie k i ś m ie r ć (1 9 7 7 ), p r z e ł . E . B ę k o w s k a , Wa rsz aw a 1989.
^ A . Toynbee i i n n i . C z ło w ie k wobec ś m i e r c i (1 9 6 8 ), p r z e ł . 0 . P e t s c h , W arszaw a 1973.
C
N. S m a r t , F i l o z o f i a wobec p o j ę c ia ś m i e r c i , C z ło w ie k wobec ś m i e r c i , c y t . w y d . , s . 50.
142
Q
Tamże, 8 . 4 1 . 9
A . K ło s k o w sk a , P o la c y wobec z a g ła d y Żydów p o l s k i c h . Pró b a t y p o l o g i i p o s ta w , " K u l t u r a i S p o łe c z e ń s tw o " 1988, n r 4 , s . 120.
10 Tamże, s . 117.
11 S . O s s o w s k i, Na t l e w yd arz e ń k i e l e c k i c h , " K u ź n ic a " 1946, n r 38 (56) , p rz e d ru k " K u l t u r a i S p o łe c z e ń s tw o " 1987, n r 1 , s . 49-57.
