Teoria metru

Morris Halle,Samuel Jay Keyser

Teoria metru

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 65/2, 243-280

III.

P

R

Z

E

K

Ł

A

D

Y

T E O R I A W I E R S Z A I P O E Z J I

P a m ię t n ik L ite r a c k i L X V , 1974, z. 2

MORRIS HALLE i SAMUEL JAY KEYSER

T E O R IA M E T R U 1. W stęp

G d y p oeta k om p onu je wiersz m etryczny, nakłada pew ne ograniczenia na w ybór słów i w yrażeń, którym zw ykły język na o g ó ł nie p odlega. P oeta i jeg o od biorcy m ogą nie p otrafić sform ułow ać ściśle natury ograniczeń działających w danym utw orze, m im o to zapew ne zarów no p oeta, jak i d ośw iadczon y czytelnik bez w iększych trud­ n ości rozróżnilib y wersy ab solutn ie niem etryczne od wyraźnie m etrycznych. T ak w ięc ci, którzy znają w zorzec angielskiego wiersza m etrycznego od Chaucera d o Y eatsa, zgod zą się z op in ią, że ( lb ) i ( lc ) są regularnymi p ięciostop ow cam i jam b icznym i, gdy tym czasem ( la ) nie jest p ięciostop ow cem jam bicznym , ch oć m a taką sam ą liczbę sylab jak ( lb ), a ( lc ) m a inną liczbę sylab:

(1) (a) Ode to the West Wind by Percy Bysshe Shelley (b) O wild West Wind, thou breath o f Autumn's being (c) The curfew tolls the knell o f parting day

W d odatku od biorcy poezji posiadają zd oln ość klasyfikacji w ersów m etrycznych ja k o bardziej lub m niej sk om p lik ow anych. T oteż w ięk szość czyteln ik ów z p ew n ością

uzna wers ( lb ) za bardziej sk om p lik ow any niż (lc ).

Te łatw e d o zaob serw ow ania zd oln ości d ośw iadczon ego czyteln ik a będą d la nas p od staw ow ym i faktam i, które n ależy w yjaśnić za p om ocą adekwatnej teorii w ersy­ fikacji, T aka teoria jed nak p ow inn a dać więcej ; p ow inn a rów nież p o m ó c nam w zrozu ­ m ieniu natury w iersza m etrycznego i naśw ietlić zagadnienie stosunku m ięd zy c o ­ d zienną języ k o w ą św iad om ością użytkow nika języka i jeg o zd oln ościam i d o ok reśla­ n ia u tw orów ja k o m etryczne bądź niem etryczne i jak o skom p lik ow ane lub proste.

[Morris H a lle — profesor językoznawstwa w Massachusetts Institute of Technology (MIT). Jego główne zainteresowania badawcze skupiają się wokół fonologii. — Samuel Jay K e y s e r — współautor tej książki oraz kilku artykułów o wersyfikacji pisanych wspólnie z Hallem, zajmuje się fonologią staroangielską.

Przekład według wyd.: M. H a lle and S. J. K ey ser, English Stress. Its Form, Its Growth, and

N aszym zdaniem , w spom n iana wyżej zd o ln o ść czyteln ik ów i p oetów d o w ydaw a­ nia sądów o w ersach tłum aczy się ich zn ajom ością p ew nych zasad konstrukcji w iersza. Z n ajom ość ta, p od ob n ie jak zn ajom ość język a u przeciętnego użytkow nika, jest n a o g ó ł raczej nieśw iadom a. Zapytani m ogą n ie um ieć sform ułow ać logiczn ie zasad, którym i posługują się przy ocenie m etryczności i stopn ia zło żo n o ści wersów . D la teg o też zadaniem w ersologa jest logiczn e i jasne p od su m ow an ie tej w iedzy, tak jak zad a­ niem gram atyka jest wyjaśnianie tego, co jest znane biegłem u u żytkow nikow i języka.

Istota metru

Proponujem y traktow ać m etr ja k o n ałożen ie p rostego abstrakcyjnego w zorca na sekwencję słów . O siąga się to przez ustalenie zależności m iędzy elem entam i sk ła­ dającymi się n a w zorzec a specyficznym i fonetyczn ym i (lub fon ologiczn ym i) w łaści­ w ościam i sekw encji słów . B adanie m iar m etrycznych m usi w ięc składać się z d w óch części, a m ian ow icie z analizy abstrakcyjnych w zorców i z analizy reguł zgod n ości, które p ozw alają uw ażać dany szereg słów za realizację danego schem atu.

A b y w yjaśnić nasze stanow isk o, rozw ażm y bardzo prosty przykład. Jeden z naj­ bardziej p od staw ow ych w zorców m etrycznych składa się z jed n ostek tego sam ego ty ­ pu, p ow tórzonych pew ną ilość razy. Przykłady takich w zorców p odajem y w (2):

(2) XXX XXXX XXXXX XXX XXX X XXXXX XXX XXXX XXXXX

O czyw iście za realizację jed n ego z tych w zorców m ożn a u zn ać n iesk oń czon ą ilość ustaw ień p rzedm iotów — k w iatów n a grządce, ław ek w klasie, okien w ścianie dom u. R eguła zgod n ości, która m ów i, że każde X m a b yć zrealizow ane jak o p ew ien przed­ m iot (kwiat, ław ka, ok n o) p ow ied ziałab y nam , gdzie szukać w zorców w (2). N ie m a jed nak potrzeby realizow ania w zorców p oprzez statyczne ustaw ienie p rzedm iotów ; m ogły być on e rów nie dobrze realizow ane p oprzez zjaw iska zorganizow ane w czasie, jak seria uderzeń w bęben, seria sygn ałów św ietlnych, seria k rok ów tanecznych. W szystko, czego byłoby potrzeba, to od p ow ied n ia m odyfikacja reguły zgod n ości. K iedy decydujem y się na użycie ciągu sylab d la realizacji w zorca — rezultatem jest wers. R ozw ażm y p od tym kątem fragm ent (3) p och od zący od p oety hiszpańskiego L ope de V egi:

(3) Zagała divina,

bella labradora, boca de rubies, ojos de paloma.

K ażdy z w ersów w (3) zaw iera sześć sylab 1. T ak w ięc m ożem y p ow ied zieć, że w zorzec m etryczny tego poem atu w ygląda n astępująco:

1 Używamy tutaj terminu „sylaba” jako ekwiwalentu „ciągu dźwięków mowy składających się z jednego dźwięku sylabicznego (samogłoska) ograniczonego z obu stron jakąkolwiek ilością następujących po sobie dźwięków niesylabicznych (spółgłosek)”. Nie wypowiadamy się tu w trudnej sprawie możliwości jednolitego podziału wypowiedzi na sylaby.

XXXXXX

i że praw o zgo d n o ści ustala relację 1:1 m iędzy sylabam i wersu i znakam i X w zorca m etrycznego. Jest to jed nak tylko uproszczenie w łaściw ego prawa zgod n ości, co w y­ ch od zi na jaw , gd y spojrzym y na wersy w (4), które w w ierszu następują bezpośrednio p o cytow an ych w (3):

(4) Santisima Virgen,

soberana aurora, arco de los cielos, y del sol corona.

D rugi w ers w (4) m a siedem sylab, a nie sześć, ja k m ożn a by się spodziew ać. A le zauw ażm y, że w tym wersie p o słow ie k ończącym się n a sam ogłosk ę następuje słow o rozpoczynające się od sam ogłosk i. Jest dobrze zn an ą cech ą w iersza hiszp ańskiego, że ciągi sam ogłosek m o g ą liczyć się ja k o m etryczne od pow iedn iki pojedynczej sylaby, w którym to przypadku m ów i się, że zachod zi „ sy n a lefe” . Jest to konw encja czysto m etryczna. P ow szech n ie utrzym yw any pogląd, że om aw iane ciągi sam ogłosek są w ym aw iane łączn ie, p o prostu n ie odpow iad a praw dzie. Baehr (1962) zauw aża, że synalefe w ystępuje w poezji dram atycznej, naw et gdy słow o kończące się n a sam o­ głosk ę m ów ion e jest przez inną o so b ę niż słow o zaczynające się od sam ogłosk i. Jako przykład cytuje on (s. 21) wers z Tirso de M olin a:

Ay, Aurora her то sa. — Adiós,

gdzie sam ogłosk i p o łą czo n e łukiem liczą się jak o pojedyncza jed n ostk a m etryczna, ch o cia ż słow a n ależą d o kw estii in nych ak torów .

W arunki, w k tórych realizow any jest abstrakcyjny w zorzec X X X X X X , m ogą być w yrażone p op rzez alternatyw ne reguły zgod n ości (5a) oraz (5b)2 :

(5) (a) każdy elem en t X abstrakcyjnego w zorca m etrycznego od pow iad a pojedynczej sam ogłosce w wersie

lub

(b) każdy elem ent X abstrakcyjnego w zorca m etrycznego od p ow iad a jednej lub kilku następującym p o sob ie sam ogłosk om w wersie.

D ru gi w ers (4) jest m etryczny dzięki regule (4b), gdy w szystkie inne wersy w (4), ja k rów n ież te w (3) są m etryczne na m ocy reguły (5a).

Skomplikowanie lub stopień wypełnienia metru

W spom nieliśm y ju ż w cześniej, że od biorcy poezji zd oln i są od różn ić w ersy nie tylk o m etryczne od n iem etrycznych lecz także bardziej sk om p lik ow ane od mniej skom plikow anych. M ożem y w ięc p ow ied zieć, że ch ociaż w szystkie wersy w (3) i (4) są m etryczne, to drugi wers w (4) jest bardziej sk om p lik ow any niż p ozostałe.

2 Analiza tu przedstawiona nie ma na celu dokładnego rozważenia zawiłości hiszpańskiego wiersza sylabicznego, ale służy jedynie jako wygodny przykład, będący punktem wyjścia do omó­ wienia teorii metrycznej.

D la teg o też w ażna jest k olejn ość alternatyw w (5); reguły ustaw ion e są w edług wzrastającej zło żo n o ści: (5a) uznaje za m etryczne tylk o te wersy, w k tórych każda sam ogłosk a p okryw a się ze znakiem X abstrakcyjnego w zorca m etryczn ego; druga alternatyw a, (5b), p ow ięk sza klasę w ersów uznanych za m etryczne, p ozw alając p od p orząd k ow ać każdą ilość następujących p o sob ie w w ersie sam ogłosek jed n em u zn ak ow i X .

D la dalszych rozw ażań przyjm iem y, że reguły zg o d n o ści składają się z alternatyw , które m ogą być tak u łożon e, że alternatyw y d alsze zaw ierają poprzednie, a w ięc są tych p oprzednich u ogóln ien iem . W rezultacie każda dalsza alternatyw a p ozw ala u zn ać za m etryczne w ięk szą ilo ść w ersów n iż p oprzed n ie alternatyw y. A le to znaczy, że przez stosow an ie bardziej złożon ej reguły n asz w ers staje się nie m niej, lecz bardziej sk om p lik ow an y: jeśli środki realizacji danego abstrakcyjnego w zorca są ściśle ogran i­ czon e, m ożn a w ów czas o d razu stw ierdzić jeg o ob ecn ość w tekście; z drugiej zaś strony, jeśli środki aktualizacji d anego w zorca są bardzo różnorodn e, w ów czas od p ow ied n io trudno jest zauw ażyć, że w zorzec ten jest zak od ow an y w danej sekw encji słów . T ak w ięc jeśli n atychm iast m ożn a rozp ozn ać p ięcio sto p o w iec jam b iczny w ( lc ) , to p otrzeba pew nego dośw iadczenia, by zauw ażyć, że (lb ) reprezentuje ten sam w zorzec. D la teg o też proponujem y, żeby wers, w którym m uszą b yć z a sto ­ sow an e dalsze alternatyw y reguły zgod n ości, u w ażać za bardziej sk om p lik ow an y p od w zględem m etrycznym niż taki, k tóry opiera się na alternatyw ach w cześniejszych. Z ło żo n o ść w ersu w zrasta rów nież wraz z liczb ą przyp ad ków w w ersie, w k tórych użyte są dalsze alternatyw y. K olejn ość alternatyw w regułach zgod n ości jest w ięc naszym form alnym środkiem dla ujęcia w ażn ego zjaw iska zło żo n o ści m etru, które odgryw a tak w ielk ą rolę w e w spółczesn ych rozw ażaniach nad m etrem.

Bardzo trudno je st zauw ażyć w zorzec p ow stały przez u życie bardziej złożon ych alternatyw reguł zg o d n o ści i d latego nie sp otyk am y w ersów , w k tórych użyte są w szystkie najbardziej zło żo n e reguły zg od n ości. T ak ie w ersy p rzew yższyłyby p róg zd oln ości od b iorcy d o spostrzegania w zorca. Z ob aczym y później ((69) i od n ośn e om ów ien ie), ja k to się spraw dza w w ypadku p ięcio sto p o w ca jam b iczn ego. T a sam a zw iększon a tru d n ość zauw ażenia w zorca stanow i n iew ątpliw ie przyczynę, dla której nie sp odziew am y się sp otk ać w w ierszu h iszpańskim w ersów realizujących abstrak­ cyjny w zorzec m etryczn y X X X X X X tak, aby k onieczne b yło sześciokrotne z a sto so ­ w anie (5b) w tym sam ym w ersie.

Z b adam y teraz fragm ent wiersza hiszp ańskiego, k tórego w ersy są bardziej sk om p lik ow an e n iż te w (3) i (4). K iedy sam ogłosk a będzie się p okryw ała z X na m o cy pierwszej alternatyw y (5a), zostaw im y ją b ez ozn aczen ia; jeśli zaś trzeba zastosow ać alternatyw ę (5b), p on iew aż na X składa się ciąg sam ogłosek , ciąg ten będzie p odk reślony. X u m ieszczon e w n aw iasach na k oń cu wersu reprezentuje tzw . „k lauzulę żeń sk ą” ( verso liano), która je st faku ltatyw nym w ariantem każdego h iszp ańskiego w zorca m etrycznego.

Yo sueno que estoy aąui

destas prisiones cargado,

X X XX X X X( X)

y sofié que en otro estado

X XX Y X X~X( X) • mas lisonjero me vi.

X X X X X X X

iQ ué es la vida? Un frenesi.

~x~ X X ~x~

X XX

iQ ué es la vida? Una ilusiôn,

X XX Y Y x x

una sombra, una ficciôn

X X X

Y x x x

y el mayor bien es pequeno;

~x” X X X X X X( X)

que toda la vida es sueno,

X X X X X Υ Γ X (X)

y los suenos, suenos son.

X X X X X X X

(Calderon de la Barca, La vida es sueno)

D la celów dalszych rozw ażań m ożem y przyjąć, że każde p odkreślenie p ow ięk sza o jed en stopień zło żo n o ść wiersza. T ak w ięc np. szósty wers p ow yższego wiersza m a zło żo n o ść rów ną 3, a pierw szy wers m a zło żo n o ść 1, n atom iast wers ostatni — zło ż o n o ść 0. D o zagadnienia m ierzenia zło żo n o ści wersu p ow rócim y w rozw aża­ n iach nad p ięciostop ow cem jam bicznym .

Różne reguły zgodności dla jednego wzorca abstrakcyjnego

P oniew aż w zorce m etryczne są od d zielon e od reguł, które nakładają te w zorce na rzeczyw iste wersy, m usim y być p rzygotow ani na to , że sp otk am y przypadki, gdzie za p o m o c ą różnych reguł zgod n ości ten sam w zorzec m etryczny w yrażony b ędzie za p o m o cą zupełnie in nego m ateriału leksykalnego. P orów n ajm y w ięc pod tym k ątem wersy z L o s g u sto s estragados Iriarte’a p odan e w (6a) z angielskim w ier­ szem d la dzieci p rzytoczon ym w (6b):

(6) (a) Que corren, X X( X) Que saltan, X X( X) Que rien, X X (X ) Que parian, X X(X) Que tocan, X X(X) Que bailan, X X(X)

Que enredan,

^X X (X)

Que с ant an; X X (X)

(b) A swarm o f bées in M ay

X

X

X

is wórth a load o f hay,

X

X

X

A swarm o f bées in June

X X X

is worth a silver spoon',

X

X

X

A swarm o f bées in July

X

X

X

is not worth a fly.

X X X

W tych d w óch wierszach abstrakcyjne w zorce m etryczne są takie sam e, m ian ow i­ cie X X X , ale reguły zgod n ości nie są id entyczne. D la (6a) regułą zgod n ości jest (5); dla (6b) — natom iast — regułą zgod n ości jest (7a):

(7) (a) K ażdy elem ent X m etru od p ow iad a sam ogłosce będącej p o d pełnym ak cen ­ tem 3,

lub

(b) szeregow i składającem u się z jednej alb o dwu sam ogłosek p o d pełnym ak cen ­ tem w ram ach tego sam ego składnika syn tak tyczn ego, p o d warunkiem , że nie m a m iędzy nim i żadnej innej sam ogłosk i.

W iersz (8) skandujem y na zasadzie reguły (7a): (8) Rain, rain, go away

X X X X

Come again another day

X X X X

Little Johnny wants to play.

X X X X

Przypatrzm y się teraz w ierszow i (9): (9) Ride a cóck-hórse to Banbury Cross

X

*5?

X

X

3 Poprzez „samogłoskę pod pełnym akcentem” rozumiemy samogłoskę, na którą pada główny akcent w wyrazie; wszystkie inne samogłoski w wyrazie określamy terminem „nieakcentowane”.

3 4 1 4

Tak więc w słowie instrumentality trzecia od końca będzie traktowana jako „akcentowana”, a wszystkie pozostałe samogłoski jako „nieakcentowane”. Samogłoski z akcentem pobocznym w złożeniach otrzymują akcent główny, ponieważ w słowie, w którym występują, pada na nie akcent główny, np. horse w cóck-horse czy Banbury w Banbury Cross w punkcie (9). Również partykuła czasownikowa, tak jak sam czasownik, jest pod pełnym akcentem w takich konstrukcjach jak eat up. Ale enklityki, takie jak przedimki, spójniki, przyimki, przysłówki enklityczne i czasowniki modalne nie zawierają samogłosek będących pod pełnym akcentem.

To sée a fine lady zupón a white hórse

X ^ X ^

Rings on her fingers, bélls on her toes

X X X X

She shall have music wherever she goes.

X X X X

D w a ostatn ie w ersy przykładu (9) zawierają p o cztery sam ogłoski p o d pełnym akcentem i łatw o m ożn a stw ierdzić, że odpow iadają m etrow i czterojednostkow em u na m ocy reguły (7a). Z auw ażm y jednak, że wers pierw szy zawiera pięć, a drugi sześć sam ogłosek p o d p ełn ym akcentem . A b y p rzypisać tp wersy m etrow i czterojed n ostk o­ w em u, należy k on ieczn ie uciec się d o drugiej alternatywy reguły (7), zgod n ie z którą d w ie sam ogłosk i p o d pełnym akcentem , w ram ach tego sam ego składnika syntak- tycznego, bez żadnej sam ogłosk i m iędzy n im i, m o g ą odpow iadać pojedynczem u elem entow i m etrycznem u. W pierwszym wersie sekwencja cóck-hórse, a w drugim sekwencje f i n e la d y i w hite hórse m ogą być przypisane pojedynczem u X na m ocy reguły (7b). D la teg o rów nież pierw sze dwa wersy m ożn a uw ażać za realizację — c h o ć ju ż nie tak bezpośrednią — czterojed n ostk ow ego w zorca m etrycznego.

R eguła zgo d n o ści (7) nie tylko pozw ala na uznanie za m etryczne w szystkich w ersów w przykładzie (9), ale rów nież przypisuje im pew ne stopnie złożon ości. D w a ostatn ie wersy są ja k najbardziej naturalną realizacją abstrakcyjnego w zorca m e ­ trycznego X X X X , gdyż zastosow an a tu została tylko reguła (7a); następny co d o zło żo n o ści jest wers pierw szy, gdzie była raz użyta reguła (7b); drugi wers jest n aj­ bardziej złożon y, p oniew aż reguła (7b) została tu użyta dwukrotnie. Takie uszerego­ w anie w ydaje się popraw n e n a p odstaw ie intuicji.

W zorce angielskich w ierszyków dla d zieci na o g ó ł dopuszczają jed n o fak u lta­ tyw n e X . T o też m ożem y m ieć w zorce takie, jak (10) i ( I I ) 4 :

(10) XX( X)

Three wise mén o f Gótham

X Nx ' X

Went to séa in a bówl

X X X

I f the bówl had been stronger

X X

M y sóng had been lónger.

X X

(11) XXX (X)

Thirty days hath September

X X X

* Jest to pozostałość metru staroangielskiego, który omawiamy w następnym rozdziale. Istnieją

inne wyraźne paralele między wierszami dla dzieci, skandowanymi tak jak wyżej a poezją staroangiel- ską. Omówienie zależności między wierszami dla dzieci, metrem staroangielskim i średnioangielską poezją aliteracyjną przedstawioną na przykładzie Gawain and the Green Knight można znaleźć u Keysera {Old English Prosody. „College English”, 1969, 30, s. 331 — 356) i w przypisach do jego pracy.

April, June and November;

X X X

February has twénty-éight alóne

X X X X

All the rest have thirty-one,

X

X

X X

Excepting leap year, that's the time

X

" S T

X

X

When February's days are twénty-nine.

X X X X

2. Staroangielski wiersz aliteracyjny

Form a w ierszow a, jaką reprezentuje staroangielski p oem at epiczny B eow ulf, upodabnia go p od w zględem pew nych p odstaw ow ych w łaściw ości do w zorca an ­ gielskich wierszy dla dzieci, które zostały powyżej zanalizow ane. P oem at jest jed nak o w iele bardziej skom plikow any, co wiąże się oczyw iście z jego kun sztow nym k ształ­ tem artystycznym . Staroangielski wiersz aliteracyjny m iał określoną liczb ę sa m o ­ głosek p od akcentem głów nym , lecz w przeciw ieństw ie do w ierszy dla dzieci w ym agał on p onad to, żeby zbitki sp ółgłosk ow e poprzedzające pew ne ak cen tow an e sam o­ głoski były objęte aliteracją. Jako typow y przykład om ów im y (12):

(12) b a t under béorge. B é o rn a s géarw e

W ers ten m a cztery sam ogłosk i pod akcentem głów nym , z których trzy pierwsze objęte są aliteracją, tzn. p oprzed zon e identycznym i sp ółgłosk am i (w yróżnionym i tłustym drukiem). A b y w łączyć te fakty do naszej teorii m etrycznej, proponujem y w prow adzić dw a rodzaje abstrakcyjnych jed n ostek m etrycznych, S i W , uszerego­ w anych w e w zorze (13) i regule zgod n ości (14):

(13) SSSW

(14) (a) K ażda abstrakcyjna jed n ostk a w iersza, tzn. każde S czy W , od p ow iad a pojedynczej sylabie p od akcentem głów nym .

D e f i n i c j a : Jeśli w dwu lub więcej sylabach akcentow anych zero lub więcej sp ó ł­ głosek, które poprzedzają sam ogłosk ę, są takie sam e lub zaczynają się od tej samej sp ółgłosk i czy też od zbitki z głosk ą s-, to sylaby te objęte są • aliteracją5 ;

5 Innymi słowy, wszystkie sylaby zaczynające się od samogłoski akcentowanej (tzn. wszystkie sylaby, w których przed samogłoską nie występuje spółgłoska) objęte są aliteracją, tak jak sylaby, w których samogłoska akcentowana poprzedzona jest taką samą pojedynczą spółgłoską. Sylaba akcentowana zaczynająca się więcej niż jedną spółgłoską tworzy aliterację. wraz z sylabą akcen­ towaną rozpoczynającą się dowolną ilością spółgłosek, jeśli tylko pierwsza spółgłoska obu sylab jest taka sama. Natomiast sylaby akcentowane rozpoczynające się od zbitki z głoską s- objęte są aliteracją tylko wtedy, gdy taka sama jest spółgłoska szczelinowa lub zwarto-szczelinowa następu­ jąca po s.

Nasza definicja nie obejmuje pewnych wyjątkowych aliteracji. Tak więc \k\ i |ć| mogą tworzyć ze sobą aliterację, tak jak |^| i \y\. Bliss ( The Metre o f Beowulf. Oxford 1958, s. 11) sugeruje, że reguły aliteracji obrosły już tradycją. Jeśli |Ar| i |ć|, jak również |^| i \y\ uważane były za identyczne, to oczywiste jest, że odczucia co do aliteracji powstawały na podłożu abstrakcyjnym.

(b) Sylaby w p ozycji S są objęte aliteracją; sylaby w pozycji W nie są objęte aliteracją.

Z god nie z p un ktam i (13) i (14) od czytalibyśm y w ers (12) tak, ja k to jest p ok azan e w punkcie (15):

(15) bat under béorge. Béornas géarwe

S S S W

W punkcie (16) p odajem y w ersy p od o b n ie skandow ane: (16) (a) mónegum mœgpum mèodosetla oftëàh

S S S W (В. 5)

wyszarpywał miejsce biesiadne wielu plemionom (b) lifde œfter läpunt lange präge (В. 1257)

S S S W

żył długo po znienawidzonym wrogu

(c) Hë gefêng p ä fételhilt, fréca Scÿldinga (В. 1563)

S

S

S W

On, wojownik Skyldingów, złapał połączoną rękojeść

Bardzo interesujące przykłady tego typu w iersza podajem y w punkcie (17): (17) (a) drihtsele drëorfâh, onne dœg lixte (В. 485)

S S S W

wspaniała sala poplamiona krwią, gdy świtał dzień (b) wréopenhilt ond wyrmfäh. Dä se wisa sprœc (В. 1698)

S S S W

z pokręconą rękojeścią miecza i z krętą ornamentacją. Wówczas mędrzec przemówił

W każdym z tych w ersów znajdujem y zło żo n e słow a: drihtsele i dréorfah w (17a), oraz w réo p en h ilt i w ÿ rm fa h w (17b). Z naszej analizy akcentu w języku staroangielskim pam iętam y, że n a drugi elem en t takich słów p ada akcent p ob oczn y. R ozkład ak cen ­ tów w (17) jest w ięc op arty n a przesłance, że w słow ach złożon ych akcent p ob oczn y nie m a znaczenia p o d w zględem m etrycznym . T akie przypuszczenie nasuw a nam fakt, że drugie elem en ty złożeń nie są nigdy objęte aliteracją. T oteż w dalszej analizie zakładam y, że znaki S i W m ogą być reprezentacją w yłącznie sylab p o d akcentem głów nym . Sylaby te w ystępują na o g ó ł w ram ach w iększych jed n ostek leksykalnych — rzeczow ników , czasow n ik ów , p rzysłów k ów i pierw szych elem en tów złożeń. P o za tym przyjm iem y, że p rzym iotniki zaw sze zaw ierać będą sam ogłosk i pod głów n ym akcentem , naw et gdy p rzym iotniki te są ok reśleniam i rzeczow n ików . Spotykam y czasem wersy, w których p ozycjom S odpow iad ają przyim ki i zaim ki o so b o w e oraz w skazujące (szczegóły w przypisie 7).

P obieżna analiza w iersza B eow ulfa w ykazuje, że o k o ło 30% w ersów zgad za się ze w zorcem p rzedstaw ion ym w pun ktach (15), (16) i (17). A co z p ozostałym i wer­ sami? C hociaż w m etryce B eo w u lfa p od staw ow ą rolę odgryw a w zorzec (13) i reguła

(14), to należy jed nak przeprow adzić pew ne m odyfikacje, aby w yjaśnić rozm aite rodzaje w ersów w ystępujących w tym p oem acie. N a p oczątek przypatrzm y się w ersom w pun kcie (18):

<18) (a) éaforum Écgwelan, Är-Scyldingum (В. 1710)

S S S

latorośl Ecgwela, chwalebni Skyldingowie (b) së for àndrysnum éalle bewéotede (B. 1796)

S S W

który uprzejmie na wszystko spoglądał

W (18a) nie m a żadnej pozycji W , gdyż w szystkie sylaby pod akcentem głów nym zaczynają się od elem entu ob jętego aliteracją. W ob ec tego pow staje m ożliw ość m o ­ dyfikacji w zorca m etrycznego (13) w ten sp osób , aby k oń cow e W b yło fakultatyw ne. P on ad to, p oczątk ow e S abstrakcyjnego w zorca m etrycznego jest rów nież fakulta­ tyw ne, p on iew aż (18b) za\viera tylko dw ie sylaby, które m ożna w yrazić za p o m o cą S zgod n ie z regułą (14). Zauw ażyliśm y już, że fakultatyw na abstrakcyjna jed nostka m e­ tryczna jest charakterystyczna dla m etru angielskich wierszy dla dzieci (zob. przy­ k łady zaw arte w punktach (10) i (11)); poezja staroangielska rów nież p osiada tę w łaściw ość. Z nacznie częściej spotykam y wersy, w których jed n ostk i fakultatyw ne są „w y p ełn io n e” , niż wersy takie, w których jed nostek fakultatyw nych brak, dlatpgo też ozn aczać będziem y gw iazdką przypadki, gdzie op uszczen ie jed n ostk i fakulta­ tywnej kom plikuje wers. Zm odyfikujem y w ięc w zór (13) tak, jak to pokazuje ( 1 9 ^ a regułę zgod n ości p ozostaw im y bez żadnych zm ian:

(19) (S )* S S (W )*

Z auw ażm y jednak, że abstrakcyjny w zorzec (19) przewiduje istnienie w B eow ulfie w ersów odpow iadających w zorcow i m etrycznem u SS, który p ow inien w ystępow ać rzadziej niż jakik olw iek ze w zorców w ym ienionych pow yżej. (Przypom inam y, że poprzez um ieszczenie gw iazdki przy nawiasie zaznaczam y, iż kiedy zaw artość na­ w iasu jest p om in ięta, w ów czas wers staje się bardziej, a nie mniej sk om p lik ow any.) Przypuszczenia nasze okazują się słuszne: istnieją wersy typu SS, tak jak w punkcie (20), i w ystępują rzadziej niż wersy p oprzednio o m ów ion e (zob. punkt (30)):

(20) (a) porte sêlestan sœcyninga (В. 2382) S S

najlepszy z królów morza

(b) op pœt he fôêringa fÿrgenbëamas (В. 1414) S S

aż on nagle górskie drzewa

C h ociaż zm odyfikow any w zorzec (19) obejm uje w szystkie d otychczas cytow ane wersy, to jednak nie rozwiązuje on w szystkich trudności. M ianow icie, wersy takie, jak w p unkcie (21), nie m ogą być objęte przez w zorzec (19), a przecież są m etryczne;

(21) (a) SWWSW

frëan Scÿldinga. Gewïtap fö rö béran (В. 291)

S W W S W

(b) sw w s

mœg Ælfheres; geséah his móndrykien (В. 2604)

S W W S

krewni Aelfhera; on zobacźył swego pana (c) SSWWSW

heard her cürnen, söhte hóldne wine {В. 376)

S S W W S W

przyjść tu odważnie, i odwiedził zaufanego przyjaciele (d) SSSWW

Bëowulf wœs brëme — blœd wide sprang — (В. 18)

S S S W W

Beowulf był sławny — jego chwała sięgała daleko —

A b y przedstaw ić wersy z punktu (21) za p om ocą sym boli, należy d op u ścić więcej niż jed n o W m iędzy pozycje S. N a p odstaw ie cytow anych tu w ersów m ożn a by zap rop on ow ać w prow adzenie dwu pozycji W m iędzy przedostatnim i ostatnim S, co d ałob y w zorzec (22), gdzie naw iasy nie ozn aczone gw iazdkam i zawierają m ateriał fakultatyw ny, który nie m a w pływ u na zło żo n o ść wersu:

(22) (S) * S (W ) (W ) S (W ) (W ) *

Jednak n aw et ta m odyfikacja nie jest wystarczająca, p oniew aż w yklucza istn ie­ nie wersu zaw ierającego dwie lub trzy p ozycje S poprzed zon e pozycją W . O w ystę­ pow aniu takich typów wiersza św iadczą przykłady podane w punkcie (23):

(23) (a) WSSWSW

gebâd wintra worn, œr hë on wég hwürfe (В. 264)

W S S W S W

przeżył wiele zim, zanim umarł (b) WSSSW

p a t hë hœfde m ö d micel, pëah pe hë his mâgum nœre (В. 1167)

W S S S W

że miał dużo odwagi, chociaż nie był pewno ze swymi krewnymi (c) WSSS

hœfde m äre mœgen. Ъа hine on mórgentid (В. 518)

W S S

s

miał większą siłę. Potem go rano (d) WSSW

„Ne f in pû œfter sœluml Sôrh is genïwod (B. 1322)

W S S W

„Nie żądaj szczęścia! Wrócił smutek (e) WSSWW

Gewiton him pa fëran, — flô ta stille bäd (В, 301)

W S S W W

(0 sw ssw

f i f nihta fyrst, op poet une flö d tödräf (B. 545)

S W S

S W

przedział pięciu nocy, aż powódź nas rozdzieliła

W Beow ulfie nie spotykam y dwu W przed p oczątk ow ym S alb o dwu W p o p o czą tk o ­ wym S w w ersie zawierającym trzy p ozycje S. N ie m a rów nież w ersów , które m iałyby więcej niż trzy nie objęte aliteracją sylaby akcentow ane. A b y uw zględ n ić te fakty, jak rów nież fakty w ynikające z punktu (23), gdzie pozycja W poprzed za dwie lub trzy pozycje S, m odyfikujem y abstrakcyjny w zorzec p odstaw ow y (22) i otrzym ujem y w zorzec (24):

(24) (W ) (S) (W ))* Ś (W ) (W ) S (W ) (W )*.

W a r u n e k : żaden wers nie m oże m ieć więcej n iż trzy p ozycje W .

W arunek, k tóry narzuciliśm y, w yklucza takie nieistniejące w zorce abstrakcyjne jak SW SW W SW W , W SW W SW oraz W SW SW SW .

C hociaż w zorzec (24) daje się spraw dzić w praktyce, gd yż n ie u m ożliw ia tw o ­ rzenia w zorców z gruntu błędnych, to jed nak n ie w nika on d ogłęb n ie w naturę wiersza B eow ulfa. P oza tym p ozw ala on na utw orzen ie większej ilo ści w zorców abstrakcyjnych, niż to zostało, w praktyce spraw dzone w pun kcie (27), gdzie w yli­ czam y k olejno w szystkie w zorce, jakich istnienie d opu szcza w zorzec (24). A b y ułatw ić w yliczanie, p od zieliliśm y form ułę (24) na dwie części: pierw sza część ob ej­ muje w szystkie kom binacje, jak ie um ożliw iają pierw sze trzy sym bole; druga część obejm uje kom binacje d opu szczon e przez sześć dalszych sym boli. P ierw sza część pozw ala w ięc na utw orzenie sześciu kom binacji, podan ych w pun kcie (25):

(25) 0 WS

W s w

S W SW

D ruga część daje osiem kom binacji, jak w pun kcie (26): (26)

SS

SWSW

SWS

SWWSW

SWWS

SWW

SWW

s w s w w

D ziew iąta kom binacja hem istychu, SW W SW W , n ie w chodzi w rachubę, gdyż n ié zgadza się z w arunkiem dopuszczającym najwyżej trzy W w wersie.

W zorzec wersu pow staje przez p ołączen ie k tóregok olw iek z sześciu w zorców z punktu (25) z którym k olw iek z ośm iu w zorców z p unktu (26), ja k to ilustrujem y w tabeli (27) (p. s. 255).

P o zio m e kreski w tabeli (27) oznaczają, że w zorzec zo sta ł w ykluczon y ze w zględu n a warunek ograniczenia ilości p ozycji W do trzech lub m niej. W zorce przekreślone p ow stały n a m ocy w zorca (24), ale nie sp otk ano ich w p oezji. Z 37 w zorców d o zw o ­ lon ych przez w zorzec (24) dw anaście stanow ią w zorce n ie p otw ierd zon e. Jest to

Pierwszy hemistych Drugi hemistych

SS

sw s

sw w s

ssw

sw sw sw w sw ssw w sw sw w

o

w

s

ws

sw

ss

sws

sw w s

ssw

sw sw sw w sw ssw w sw sw w

w ss

w sw s wsw w s w ssw w sw sw

-

w ssw w

-sss

ssw s

ssw w s

sssw

ssw sw ssw w sw sssw w ssw sw w

liczb a znaczna, co sugeruje, że op racow an a przez nas teoria nie oddaje adekw atnie stanu fak tyczn ego.

D o tej p ory opieraliśm y się na założeniu , że w iersz B eow ulfa m a strukturę czysto linearną, tak ja k p okazaliśm y w e w zorcu abstrakcyjnym (24). P o d tym w zględem nasza koncepcja od biegła od w ięk szości tradycyjnych ujęć m etru staroangielskiego, które zakładają, że m iędzy w ersem i następstw am i S i W znajduje się jeszcze jed n a jed n ostk a teoretyczn a, hem istych. P okażem y zaraz, że wraz z w prow adzeniem tej nowej jed n ostk i d ok on ać m ożn a o w iele poprawniejszej analizy m etru B eo w u lfa 6.

N a w stępie należy zauw ażyć, że hem istych jest konstrukcją m etryczną, a nie je d ­ n ostk ą składn iow ą czy fonetyczn ą. C hociaż w wielu dyskusjach nad hem istycham i słuszność tego p oglądu nie jest p odw ażana, w pew nym stopniu kom plikują go jed n ak tersologow ie, którzy twierdzą, że różne drugorzędne zjawiska w iążą się z zagadnie- w iem hem istychu, ale nie m ogą być on e uznane za cechy charakterystyczne. P o ­ niższa uw aga A . J. Blissa (A n Intro d u ctio n to O ld English M etre. O xford 1962) jest typ ow ym sp osob em przedstaw iania hem istychu:

Linijki wiersza w poezji staroangielskiej są przedzielone pauzą (jedną z omówionych już natu­ ralnych pauz oddechowych) na dwie połowy lub w ersy; pauza ta jest zazwyczaj zaznaczona w tekście drukowanym szerszym odstępem, a w manuskryptach — kropką. Pierwszy wers w każdej linijce to wers a, drugi to wers b. J e d n o stk ą m e tr y c z n ą w staroangielskim nie jest linijka druku, tak jak w nowoangielskim, ale wers; tzn. że chociaż strukturą wersu rządzą skomplikowane reguły, to połączenie wersów w linijki jest swobodne — struktura wersu b nie ma specjalnego powiązania ze strukturą wersu a (s. 11 — 12).

Tw ierdzenie Blissa m ów iące, że hem istych jest jed n ostk ą fon etyczn ą ok reślon ą pauzą, jest fałszyw e, gd yż sp otyk am y w ersy takie, ja k w pun kcie (28), gdzie żad n a p auza nie dzieli w ersu na p o ło w y :

(28) (a) hit öä œpelingas éllen frémedon (В. 3)

W S

S W

jak ci szlachetni dokonywali dzielnych czynów (b) Sétton sœmere side scyldas

S S S W (В. 325)

zmęczeni morzem, położyli szerokie tarcze

6 Trzeba zauważyć, że podział wersów na dwie części w celu ułatwienia wyliczania wzorców abstrakcyjnych w punkcie (27) był dokonany tylko gwoli jasności; podział ten nie miał znaczenia dla naszej teorii. Nie naieży więc identyfikować części wersów z punktu (27) z tymi, o których tu mówinr

W łaściw ie okazuje się, że sam Bliss zdaje sobie sprawę, iż o b ecn o ść w yraźnego d ziału sk ładn iow ego nie m oże być cechą określającą p od ział w ersu, gd yż m ów i:

każdy znak przestankowy dodany przez redaktora w drukowanych tekstach staroangielskich musi odpowiadać średniówce; ale średniówka jest często niezaznaczona. W rękopisach anglo­ saskich średniówka jest często oznaczona kropką, n a w e t j e ś li w ła ś c iw e b y ło b y n ie d o d a n ie ż a d n e g o z n a k u p r z e s t a n k o w e g o <s. 10 — podkreśl. M. H. i S. J. K.>.

Cezura m oże w ięc w ystąpić niezależnie od tego, czy jest z pun ktu w id zen ia składni uspraw iedliw iona przez tekst. O dcinek w yzn aczony przez cezurę n ie jest jed n ostk ą sk ładn iow ą; jest przede w szystkim jed n ostk ą m etryczną, n iezbędn ą ze w zględów czysto m etrycznych. N ie znaczy to oczyw iście, że częsta zb ieżn ość hem istychu i w aż­ n ego człon u syntaktycznego jest bez znaczenia. W ręcz p rzeciw nie, jest to fakt w iel­ kiej w agi, ale zb ieżn ość ta nie m oże być cech ą określającą h em istych. P od ob n ie jak w w ierszu artystycznym (w przeciw ieństw ie do p opu larn ego) m im o pokryw ania się w ogrom nej ilości p rzypadków granic sk ładn iow ych z granicam i wersu fakt m o żli­ w ości zastosow an ia przerzutni św iadczy o tym , że granice syn tak tyczn e nie m ogą stan ow ić kryterium op isu wersu.

C hociaż zgadzam y się z tradycyjną teorią m ów iącą, że wers staroangielski jest zło żo n y z dw u h em istych ów , nie m ożem y jed nak przyjąć p rop ozycji dotyczących b u ­ d ow y hem istychu, szczególn ie w ysuw anych przez E. Sieversa (np. w Z u r R h y th m ik des germ anischen A lliterationsverses. Beiträge zur G esch ichte der d eu tschen Sprache und Literatur, X , H alle 1885). O drzucam y te teorie z p o w o d ó w , które zo sta ły w ym ie­ n ion e przez K eysera ( O ld E nglish P rosody. „C ollege E n glish ” , 30, s. 331 — 356,

1969), a k tórych tu nie pow tórzym y.

T eorię m etryczną, jak ą proponujem y dla analizy wiersza B eow ulfa, podajem y w p un kcie (29).

(29) (a) A b s t r a k c y j n e r e g u ł y w z o r c a m e t r y c z n e g o (1) W ers składa się z pierw szego i drugiego hem istychu (2) Pierw szy hem istych składa się z (X )* X

(3) D ru gi hem istych składa się z X (W )* (b ) R e g u ł y z g o d n o ś c i

(1) K ażde X od p ow iad a jednem u S albo

Jedno X w hem istychu m oże od pow iad ać jed nem u S i W w jak iejk olw iek kolejności. D e f i n i c j a : Jeśli w dw u lub więcej ak cen tow an ych sylabach zero lub więcej sp ó ł­ głosek, które poprzedzają sam ogłosk ę, są identyczne lub rozpoczyn ają się od tej samej sp ółgłosk i czy zbitki z głosk ą s-, w ów czas sylaby ob jęte są aliteracją. (2) Sylaby w pozycji S są objęte aliteracją; sylaby w p ozycji W nie są objęte aliteracją.

(c) W a r u n k i

(1) Ż ad en hem istych nie jest k rótszy niż dw ie sylaby;

(2) Jeśli wers zawiera granicę zdania p ojedynczego bądź z ło żo n eg o , w ów czas granica ta m usi się zbiegać z punktem p od ziału w ersu na hem istychy.

Z god nie z tym i regułam i p ierw szy hem istych B eow ulfa m oże m ieć każdy z sied­ m iu abstrakcyjnych w zorców p okazanych w lewej p ionow ej kolum nie tabeli (30), gd y tym czasem drugi hem istych m oże m ieć k tóryś z pięciu w zorców p odan ych w rzę­ d zie p oziom ym w głów ce tabeli (30). P on iew aż każdy z siedm iu pierw szych hem i- stych ów m o że się p ołączyć z d ow oln ym drugim hem istychem , m ożem y otrzym ać 35 odrębnych w zorców abstrakcyjnych, co też ilustrujemy.

(30)

SW

s

SWW

WSW

WS

SS

sssw

sss

SSSWW

SSWSW

SSWS

999 4

277

77

67

17

S

SSW

SS

ssw w

SWSW

SWS

665

200

21

25

9

SW

SWSW

SWS

sw sw w

sw w sw

sww s

405

95

27

17

2

WS

WSSW

WSS

w ssw w

w sw sw

;WSWS

137

33

1

19

3

SSW

SSWSW

SSWS

ssw sw w

SSWWSW

ssw w s

WSS

WSSSW

w sss

w sssw w

WSSWSW

w ssw s

13

6

0

0

0

SWS

sw ssw

sw ss

sw ssw w

sw sw sw

sw sw s

6

0

0

0

T eoria p rzedstaw ion a w pun kcie (29) w yróżnia 35 typ ów w ersów p ok azan ych w tabeli (30), z których tylko sześciu nie zn alezion o w tek ście (są to w zorce ozn a ­ czo n e zerem ). W porów nan iu z teorią p rop on ow an ą w punkcie (24) w idać ju ż zn aczną popraw ę, gd yż w (24) nie zn alezion o aż 12. L iczby p o d w zorcam i tabeli (30) ozn a ­ czają liczby w ersów w B eow ulfie, od pow iad ających danem u w zorcow i. Zapisy m e­ tryczne, na k tórych oparte są nasze w yliczenia, p o ch o d zą z analiz A n n y R eed 7.

7 Studia Anny R eed nad prozodią staroangielską stale postępują. Jesteśmy jej wdzięczni za to, że pozwoliła nam streścić swe początkowe wyniki, i w niedalekiej przyszłości oczekujemy publikacji jej pełnych studiów.

Podziały, na których oparte są dane liczbowe w punkcie (30), dokonywane były na podstawie następujących przesłanek. Anna Reed przypisuje akcent główny wszystkim przymiotnikom, rze­ czownikom i czasownikom. Eom, bëoti i wesan są jednak nieakcentowane, chyba że występują w try­ bie rozkazującym i, w jednym przypadku, w przypuszczającym (zob. Beowulf 3180). Poza tym prze- szło-teraźniejszy czasownik sculan jest traktowany konsekwentnie jako nieakcentowany, gdy tym­ czasem czasowniki magan i agatt są czasem akcentowane, a czasem nie.

Nieklityczne przysłówki są na ogół akcentowane. Klityczne przysłówki, jak swä, pâ, ponne i ne nigdy nie są akcentowane, nie jest także akcentowane słowo to jako „wzmacniacz”. Ponadto, nieklityczne przysłówki hu, huru, i swylce traktowane są jako nieakcentowane. Wreszcie następujące przysłówki są czasem akcentowane, czasem nie: nô, nu, par, i gió.

Wyraźna regularność występuje w parach przysłówków, takich jak : p a r on, pêêr, elles hwergen,

W d okon yw an iu p od ziałów jed en aście tzw. „hyperm etrycznych” w ersów (zob . Sievers, A ltg erm a n isch e M e tr ik , G rundriss der germ anischen P hilologie, § 23, 1905) w łączon o do w ersów regularnych oraz o p u szczon o sześć w ersów z p ow od u n ieczy­ teln ości rękopisu.

W śród typ ów w ersów w ym ien ionych w (30) kilka w ystępuje dw ukrotnie, są to : SW S, SSW S, SW SW oraz SSW SW . W każdej takiej parze jed nak granica m etryczna m iędzy pierw szym a drugim hem istychem w ystępuje w innym m iejscu. N a przykład w drugiej kolum nie pionow ej SW S reprezentuje wers z granicą p o W , tzn. S W /S, a w ostatniej kolum nie przedział w ystępuje przed W , tzn. S/W S. W ziąw szy p od uw agę w arunek (29c2), stw ierdzim y, że w zorce w rzeczyw istości się nie dublują, p oniew aż p ozw alają n a różną p ozycję granicy zdania w ew nątrz w ersu, a p oeta korzysta z tej sw ob od y. N a następnej stronie w p unkcie (31) podajem y dane statystyczne dotyczące tych par w zorców m etrycznych.

W przypadku w ersów niejasnych p od w zględem m etrycznym , w yliczon ych w p unkcie (31), k on ieczn e b yło w prow adzen ie pewnej ilości poprawek. W eźm y n p. p od uw agę ciąg SW SW . Tak, ja k jest to p ok azan e w p unkcie (31), 198 w ersów B eo w u lfa od p ow iad a w zorcow i SW /SW , a 12 w ersów od p ow iad a w zorcow i S/W SW n a o g óln ą liczbę 210 w ersów z granicą zd an ia w ew nątrz wersu.

(31) Liczba wersów z granicą zdania prostego lub złożonego Typ wersu wewnątrz

SW/S 54 S/WS 5

ss/ws

ssw/s.

ss/sws

ssw/sw

Jeszcze 220 w ersów m a w zorzec m etryczny SW SW bez żad n ego w ew nętrznego działu sk ładn iow ego, k tóry zdecydow ałb y, czy jest to przykład typu SW /SW , czy też S/W SW . A b y rozw iązać tę trudność, wersy niejed noznaczn e przypisaliśm y k a te g o ­ rio m tu o m ów ion ym w proporcjach, w jak ich w ystępują w przypadkach n ie b u d zą­ cych w ątpliw ości. T oteż na 210 w ersów typu SW SW z wyraźnym i działam i w ew nętrz­ nym i, 198 w ersów , a w ięc 94% stanow i w zorzec SW /SW , a 6% to od m ian a S /W S W . T ak w ięc zaliczyliśm y 20 7 (tj. 94% ) w ersów „niejasnych” d o grupy SW /SW , a p o z o ­ stałe 13 (tj. 6% ) d o grupy S/W SW , w ten sp osób otrzym ując ostateczne w yniki

jeden z nich (zazwyczaj drugi) otrzymuje akcent główny. Innymi słowy przysłówki te dokładnie odpowiadają: wherefore, however, therein, thereupon, etc. we współczesnej angielszczyźnie.

Zaimki osobowe są na ogół nieakcentowane, chociaż czasem pada na nie akcent główny, przy­ puszczalnie emfatyczny. Zaimki takie jak selfa, œghwylc, œghwœôer, oraz welhwylc traktowane są w ponad połowie przypadków ich występowania tak, jakby podał na nie akcent główny.

405 i 25 u w zględ n ion e w tabeli (30). P o d o b n e w yliczenia p rzeprow adzone były d la p od w ójn ych w zorców m etrycznych p odan ych w pun kcie (31).

W p ozostałych w zorcach m etrycznych różnice w pozycji działu składniow ego są p raktycznie n ie spraw dzone. W ośm iu w ersach B eow ulfa w ew nętrzny dział skład­ n io w y n ie pokryw a się z p od ziałem wersu n a hem istychy; w ów czas p ogw ałcon y zostaje w arunek (29c2). P on iew aż o k o ło 1500 w ersów m a w ew nętrzny d ział skład­ n iow y, to te osiem w ersów , które cytujem y w p unkcie (32), stanow i niew ielką liczbę od stępstw p od w zględem m etrycznym :

(32) (a) œt fatum sœt frëan Scÿldinga; gehwylc hiora his férh pe trëowde (В. 1166)

S

W

S

W

S

W

u nóg pana Skyldingów; każdy z nich wierzył w jego ducha (b) Flöd blöde wéol — fo le to s gort — (В. 1422)

n

S

W

W

S

W

Woda falowała krwią — ludzie patrzeli — (c) „Gepénc mi, se m ś r a m àga Héalfdenes (В. 1474)

W S S W

Pamiętaj teraz, o sławny synu Healfdena (d) Da cöm nön dœges. Næs ofgeafon (В. 1600)

W S W

S W

Potem nadeszła dziewiąta godzina dnia. Opuścili przylądek (e) cwœô, he pone güöwine gödne téalde (В. 1810)

W S S W

powiedział, że uważał go za dobrego przyjaciela (f) tvésan, pénden ic wéalde widan rices (В. 1859)

S W 'V S S W

będzie tu, podczas gdy panuje w tym rozległym królestwie (g) édbegëte päm бе Śr his élne forlëas (В. 2861)

s S S W

łatwe do osiągnięcia dla niego, któremu przedtem brakowało odwagi (h) cwœô, hë on mérgenne m ëces écgum (B. 2939)

W S S W

powiedział on rano z ostrzem miecza

P rzypom nijm y, że w naszej analizie teorii m etrycznej B eo w u lfa w p un kcie (29) u staliliśm y abstrakcyjny w zorzec m etryczn y i reguły zgo d n o ści w taki sp osób , że alternatyw y d alsze zaw ierały alternatyw y w cześniejsze i przyjęliśm y konw encję, że w ersy sk and ow ane w ed łu g dalszych alternatyw reguł m etrycznych uznaw ane były z a bardziej sk om p lik ow an e n iż od czytyw ane zgod n ie z w cześniejszym i alternatyw am i. Z aznaczyliśm y rów nież, że z ło żo n o ść m etryczna d anego wersu jest odw rotnie p rop or­ cjon alna d o częstotliw ości je g o w ystęp ow an ia, tzn.:

(33) Im bardziej zło żo n y je st wers w kategoriach reguły (29), tym rzadziej o n w ystępuje.

Bardzo proste rozum ow anie p row adzi nas d o w yjaśnienia tego odw rotnie p ro ­ porcjon alnego stosunku: ludzie na o g ó ł rzadziej korzystają ze złożon ych środ k ów

w yrazu, częściej zaś p osługują się środkam i prostszym i. M u sim y jed nak n atychm iast zastrzec, że ch o cia ż tw ierdzenie (33) będzie praw dziw e dla w ielkiej liczby danych, to w pewnej ilo ści danych m ożn a się sp od ziew ać od ch yleń . P o eta m o że ch cieć n apisać u tw ór, który zaw ierałby tylko najbardziej zło żo n e aktualizacje w zorca, a rezultat badań statystycznych tego utw oru m oże nie stw ierdzać zależn ości od w rotn ie p rop or­ cjonalnej, która jest traktow ana ja k o reguła. Jest to jed nak od ch ylen ie czysto p rzy­ p ad k ow e, które nie p od w aża zasady ogólnej.

N ie zapom inając o tych ograniczeniach, przystąpm y d o u w ażn ego zb ad ania d a­ n ych statystycznych p od an ych w p unkcie (30), aby przekon ać się o zakresie działan ia reguły (33). R ozw ażm y najpierw drugi hem istych, co do k tórego przyjęliśm y, że X (W )* -> SW ja k o najprostsza aktualizacja. Zauw ażm y, że w pierwszej kolum nie pionow ej dane są najw yższe. D la zjawiska tego nie m a żad n ego logiczn eg o w ytłu ­ m aczenia; tylko dw a pierw sze typy w ersów SS i S rozw ażaliśm y przy ustalaniu z ło żo n o ści drugich h em istych ów , F akt, że dla jak iejk olw iek danej aktualizacji pierw szego hem istychu najmniej zło żo n a aktualizacja drugiego hem istychu okazuje się także najczęstsza (jest to w zorzec SW ), jest w ażnym potw ierd zeniem słu szności reguły (33).

D ru gim co do częstotliw ości w ystęp ow an ia w zorcem hem istychu jest S, otrzym ane na m ocy drugiej alternatyw y abstrakcyjnego w zorca m etryczn ego (29a3) w p ołączen iu z pierw szą akernatyw ą reguły zgod n ości (2 9 b l). A b y otrzym ać hem istych typu SW W , który znajduje się na najw yższym m iejscu w drugiej kolum nie w tabeli (30), m usim y z astosow ać pierw szą alternatyw ę abstrakcyjnego w zorca m etrycznego (29a3), ale użyć drugiej alternatyw y reguły zgod n ości, m ian ow icie X (W ) * - > S W W . P on iew aż liczb y w drugiej kolum nie, p o d S, są w iększe niż w trzeciej, p od SW W , m ożem y p ow ied zieć, że dalsze alternatyw y w abstrakcyjnym w zorcu m etryczn ym zw iększają zło żo n o ść w m niejszym stopn iu niż dalsze alternatyw y reguł zg o d n o ści. Z danych statystyczn ych n ie w ynika jasn o, czy drugi hem istych SW W jest bardziej zło żo n y n iż W SW — następna k olu m n a w tabeli (30). Jednak dane potw ierdzają p rzyp u sz­ czen ie, że najbardziej sk om p lik ow any hem istych to W S (ostatn ia k olu m n a w tabeli (30)), które zostało otrzym ane dzięki zastosow an iu drugiej alternatyw y abstrakcyj­ n ego w zorca m etryczn ego (29a3) oraz reguły zg od n ości (2 9 b l).

K ied y przyglądam y się danym dotyczącym częstotliw ości w ystęp ow an ia pierw ­ szych hem istych ów , stw ierdzam y, że są on e m niej przejrzyste. L iczby w pierwszej k olu m n ie tabeli (30) nasuw ają następującą k olejn ość p oczątk ow ych h em istych ów : SS, S, SW, W S, SSW , W SS, SW S. K olejn ość w ed łu g wzrastającej z ło żo n o ści jest następująca: SS, S, SSW , W SS, SW S, SW, W S. Tak w ięc w łaśn ie stw ierdzona k olejn ość od biega od k olejności oczekiw anej, gdyż w ersy zaczynające się od h em i­ stych ów złożon ych z trzech elem en tów (SSW , W SS, SW S) są rzadsze n iż wersy zaczyn ające się od d w óch elem en tów (SW , W S). W ydaje się nam , że od stęp stw o to je st „zjaw iskiem lok aln ym ” , rezultatem idiosynkratycznego unik ania przez autora B eo w u lfa w ersów z długim i pierw szym i hem istycham i. Jeśli to praw da, od ejście od oczekiw anej k olejności będzie m ożn a zaob serw ow ać w innych przykładach

staro-angielskiego w iersza aliteracyjnego. N a razie n ie jesteśm y w stanie przedstaw ić w yliczeń takich ja k w tabeli (30) dla całej poezji staroangielskiej. D la teg o n ie m ożem y w ykluczyć m ożliw ości, że om aw iane odch ylen ie oddaje p od staw ow ą w łaściw ość strukturalną w iersza aliteracyjnego, której pośw ięciliśm y d ostateczn ie dużo uw agi.

B ez w zględu na ostateczne rozw iązanie tego problem u dane w tabeli (30) sugerują w yraźnie, że tw ierdzenie (33) jest słuszne, tzn. że ok reślona tu z ło żo n o ść typu wersu jest nierozłącznie zw iązana z częstotliw ością, z jak ą dany typ w ystępuje. T o dostarcza z k olei poparcia teorii m etrycznej podanej w pun kcie (29), która została tu przedsta­ w ion a. Z 35 w zorców „w ytw orzon ych ” przez regułę (29) zn aleźliśm y w B eow ulfie tylko 29. N a pierw szy rzut o k a m oże się w ydaw ać, że reguła (29) p ow inn a być dalej zaw ężon a tak, aby w ykluczała sześć w zorców nie potw ierd zon ych . Zauw ażm y jednak, że w zorce n ie spraw dzone należą do najbardziej złożon ych „ w y tw orów ” teorii (29). Z god nie z tw ierdzeniem (33) zło żo n o ść jest od w rotn ie proporcjonalna do częstości w ystęp ow an ia, m ożn a w ięc przypuszczać, że om aw iane typy w ersów są niezm iernie rzadkie. N ie p o w in n o nas dziw ić, że nie zostały on e zn alezion e w tak m ałym m ateriale ja k Beow ulf', a p rzeciw n ie — fakt, iż nie w ystępują, jest w całkow itej zgod n ości

z regułą (29).

R easum ując, p ow iem y, że analiza typ ów w ersów B eo w u lfa p ozw ala nam stw ier­ dzić, iż zach od zi naturalna zależn ość m iędzy częstością w ystęp ow an ia i złożo n o ścią w ersu; zależn ość ta została ok reślona przez regułę (39). W yraża ją p unkt (33), jed nak że w celu zachow an ia tej zależności należy przyjąć zasady oceny dla B eow ulfa,

p od an e w p u n k cie (34): (34) D l a a u t o r a B eow ulfa

(a) D alsze alternatyw y reguł abstrakcyjnych w zorców m etrycznych zw iększają zło żo n o ść w m niejszym stopn iu niż dalsze alternatyw y reguł zgod n ości. (b) W pierw szym hem istychu ciągi trzyczłonow e są zaw sze bardziej złożon e niż

ciągi d w u człon ow e.

D ziw i nas, że m ożn a było tak uszeregow ać częstość w ersów , jak w p unkcie (30), ch ociaż k osztem d od atk ow ych zasad w prow adzonych w p unkcie (34). Pytanie, czy te zasady nie są zbyt w ysok ą ceną za uszeregow anie w (30), m usi czekać na odpow iedź.

P ow róćm y teraz d o w arunku (2 9 c l), tzn. w ym agania, żeby hem istychy składały się przynajmniej z dwu sylab. T o ograniczenie w yklucza wersy, których obecności n igdzie nie stw ierdzono, ja k w (35):

(35) hëold héal on posiadał dwór

Z god nie z teorią Sieversa (1885), z drugiej strony, hem istych m a przynajmniej cztery sylaby d ługości, ale to zm u sza Sieversa do u znania h em istychów w (36) za niem etryczne albo d o p opraw ienia ich:

(36) (a) hrêas bläc (В. 2488) upadł blady

(b) matt gepëon (В. 25) [będzie] dobrze się powodzić

(c) hat in gän (В. 386) powiedz, żeby wyszli (d) пёап bidan (B. 528)

czekać niedaleko

Ograniczenie (2 9 c l) nie p ociąga za sob ą tych niep ożąd anych konsekw encji i dlatego je w ybieram y8.

U Keysera (O ld E nglish P ro so d y: A R eply. „C ollege English” , 30, 7 4 —80, 1969) została podkreślona głów n a w ada teorii Sieversa. T eoria ta zm usza nas d o popra­ w iania w ersów , które w tekście są zupełnie jasn e i m ają jasne zn aczenie zarów no sem antyczne, jak i składniow e. W śród takich wersów znajduje się pięć cytow anych w p unkcie (37), które, ja k to pokazaliśm y, zostały bez trudności objęte przez przed­ staw ion ą tu teorię9 :

(37) (a) lissa gelóng; ic lÿt hófo (В. 2150) S S S W

łaska blisko; mam mało

(b) mëaghtm wórdum. Méoduscencum {В. 1980)

S

W

S

gorliwie w słowach. Z kuflem do miodu (c) sécg bétsta, më for sùnu wÿlle (В. 947)

S W

S W

najlepszy z ludzi, pragnę jako syn

(d) Sórh is më to sécganne on séfan minum (В. 473)

S S S W

Smutno mi powiedzieć w mym sercu

8 U K ey sera (Old English Prosody. „College English” 30 (1969), s. 331 — 356) dokonano jeszcze głębszej obserwacji, która została tu włączona do odrębnego ograniczenia metrycznego; mianowicie ostatnie S w wersie zawsze zawiera samogłoskę pod słabszym akcentem leżącą po prawej stronie. Ograniczenie to nie dopuszcza do zakończenia wersu pojedynczą monosylabą aliterującą; na jego podstawie (35) jest niemetryczne, ale héal heoldon (posiadali dwór) odpowiada podanym

S S

warunkom. W naszej obecnej teorii potrzeba tego ograniczenia jest nieuzasadniona.

3 Pełne omówienie tych i podobnych wersów w odniesieniu do systemu Sieversa znajduje się u K e y sera (Old English Prosody, s. 331 — 356).

W swej dotychczas nie opublikowanej pracy Anna R eed (zob. przypis 7) poddała analizie reguły poetyckie dotyczące poezji staroangielskiej zebrane u Wa t t sa (The Lyre and the Harp. New Haven 1969). W kategoriach teorii metrycznej (29) regułom można by przypisać m.in. wzorce SS, SSW, WSW, SW. Wzorzec metryczny SS lub SSW odnajdowano tylko w pierwszym hemistychu; wzorzec WSW natomiast — tylko w drugim; pozostałe wzorce odnajdowano w jednym lub drugim hemistychu, np. z 332 wzorców SW, 175 wystąpiło w drugim hemistychu, a 147 — w pierwszym.

Rezultat ten można łatwo zrozumieć w świetle reguły (29), ponieważ teoria dopuszcza wzorce SS lub SSW tylko w pierwszym hemistychu, a wzorzec WSW tylko w drugim, natomiast SW może występować w obu hemistychach. W świetle teorii Sieversa natomiast powyżej omówione ograni­ czenia są wyłącznie doraźne, ponieważ są poklasyfikowane ze względu na dystrybucję sylab akcen­ towanych i nieakcentowanych, zaś członów aliterujących w hemistychach nie bierze się pod uwagę.

(e) hrëas bläc; hónd gemûnde (В. 2488)

S ’ W S W

upadł blady; jego dłoń pamiętała

N a sze om ów ien ie B eow ulfa zak oń czym y w yliczeniem p rzykładów spraw dzonych w ersów , objętych regułą (2 9 )10. (K olejn ość w ersów w pun kcie (38) od p ow iad a kolej­ n o ści w (30), od strony lewej d o prawej, p oczyn ając od pierw szego rzędu.)

(38) (a) SSSW

mónegum mâgpum méodosetla oftëah (В. 5)

S S S W

wyszarpywał miejsce biesiadne wielu plemionom (b) SSS

éaforum Écgwelan, Жг-Scyldingum (В. 1710)

S ’ S S

latorośl Ecgwela, chwalebni Scyldingowie (c) SSSWW

Beowulf was brème — blŚd wide sprang (В. 18)

S S S W W

Beowulf był sławny — jego chwała sięgała daleko (d) SSWSW

hëah ofer hëafod, lëton hólm béran (В. 48)

S S W S W

wysoko ponad głową, niech morze uniesie (e) SSWS

apele ond ëacen. Hët him ÿôlidan (В. 198)

S

s

w

s

szlachetny i wielki. Dowodził dla niego statkiem (f) SSW

së fo r óndrysnum éalle bewéotede (В. 1796)

S S W

który z grzeczności na wszystko patrzył (g) SS

pone seiest an säcyninga (В. 2382) S S

najlepszy z królów morza (h) SSWW

Gecÿste p ä cyning apelum göd (В. 1870)

S S W W

wtedy król pocałował, szlachetnie urodzony

10 Przedstawiony tutaj system wersyfikacji różni się w jednym ważnym punkcie od systemu, który opisał K ey ser {Old English Prosody, s. 331 — 356). W pracy wcześniejszej akcent poboczny uważany był za znaczący pod względem metrycznym. W konsekwencji tego założenia pewne mor- femy, takie jak czasowniki w formie osobowej i drugi element złożeń, były traktowane jako znaczące dla metru w pewnych wypadkach, a w innych nie. Ponadto w wersach, które zawierały więcej niż cztery ważne jednostki leksykalne, należało uciec się do różnych typów zależności akcentów, języ­ kowej lub metrycznej. Schemat (29) obie te trudności omija.