UWARUNKOWANIA RYNKOWE ROZWOJU MIKRO I MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW MIKROFIRMA 2009

U N I W E R S Y T E T S Z C Z E C I Ń S K I

ZESZYTY NAUKOWE NR 540 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 34

UWARUNKOWANIA RYNKOWE ROZWOJU MIKRO I MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW

MIKROFIRMA 2009

Szczecin 2009

Artykuły wydrukowano zgodnie z materiałami dostarczonymi przez Autorów.

Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za treść, formę i styl artykułów.

Rada Wydawnicza

Urszula Chęcińska, Inga Iwasiów, Danuta Kopycińska, Izabela Kowalska-Paszt Piotr Niedzielski, Ewa Szuszkiewicz, Dariusz Wysocki

Edward Włodarczyk – przewodniczący Rady Wydawniczej Aleksander Panasiuk – przewodniczący Senackiej Komisji ds. Wydawnictw

Edyta Łongiewska-Wijas – redaktor naczelna Wydawnictwa Naukowego Rada Programowa

dr hab. Jacek Adamek, prof. UE – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu prof. dr hab. Bogumił Bernaś – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

dr hab. Nelly Daszkiewicz, prof. PG – Politechnika Gdańska

prof. dr hab. Maria Dębniewska – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie prof. dr hab. Stanisław Flejterski – Uniwersytet Szczeciński

dr hab. Bożena Kołosowska, prof. UMK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu dr hab. Teresa Łuczka, prof. PP – Politechnika Poznańska

dr hab. Gabriela Łukasik, prof. AE – Akademia Ekonomiczna w Katowicach dr hab. Bogusław Walczak, prof. US – Uniwersytet Szczeciński

Redakcja naukowa prof. zw. dr hab. Aurelia Bielawska

Recenzenci

prof. dr hab. Bogumił Bernaś – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu prof. dr hab. Stanisław Flejterski – Uniwersytet Szczeciński

dr hab. Teresa Łuczka, prof. PP – Politechnika Poznańska dr hab. Bogusław Walczak, prof. US – Uniwersytet Szczeciński

Projekt okładki Grzegorz Bera

© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2009 ISSN 1640-6818

ISSN 1896-382X

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Wydanie I. Ark. druk. ... Format B5.

USPol 67/2009

SPIS TREŚCI

Wstęp ... 9

SYSTEMY FINANSOWANIA MIKRO I MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW Jacek Adamek – Islamskie formy mikrofinansowania

na przykładzie kontraktu mudaraba ...13 Aurelia Bielawska – Faktoring międzynarodowy małych przedsiębiorstw ...21 Beata Bieńkowska – Fundusze poręczeniowe jako wsparcie dla finansowania

działalności MSP (Bielski Fundusz Poręczeń Kredytowych) ...28 Joanna Fila – Rola mikrokredytów we wspieraniu mikro- i małych przedsiębiorstw

na przykładzie Niemiec ...36 Bożena Kołosowska, Ewa Chojnacka – Pojemność zadłużeniowa jako czynnik

wpływający na strategię finansowania MSP w świetle teorii hierarchii

źródeł finansowania ...43 Iwa Kuchciak – Wykorzystanie rajów podatkowych opierające się na umowach

o unikaniu podwójnego opodatkowania jako niekonwencjonalne źródło

finansowania małych przedsiębiorstw ...51 Agnieszka Kurczewska – Wpływ specyfiki innowacyjnychmałych firm

informatycznych na sposób ich finansowania. Przykład spółki notowanej

na rynku NewConnect ...58 Gabriela Łukasik, Anna Skórnik – Finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw

na rynkach europejskich (wybrane problemy) ... 66 Małgorzata Mikita – Finansowanie MŚP w Polsce przez fundusze Venture Capital ...74 Wiesława Olkowska – Leasing w finansowaniu rozwoju makro

i małych przedsiębiorstw ...81 Dariusz Pauch – Fundusz wspierania rozwoju gospodarczego miasta Szczecin

jako szansa na pozyskanie kredytu dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw ... 90 Przemysław Pluskota – Instytucje mikropożyczkowe europejskiej sieci

mikrokredytowania jako element finansowania działalności gospodarczej ...98

Paweł Przepióra – Leasing i kredyt bankowy w finansowaniu rozwoju

małych przedsiębiorstw ...105 Anna Rosa – Rola banków spółdzielczych w finansowaniu działalności MSP ...112 Ewa Rydzewska – Finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw

w kontekście wykorzystania funduszy strukturalnych

w perspektywie finansowej 2007–2013 ... 118 Agnieszka Starczewska – Finansowanie fazy startowej mikroprzedsiębiorstw

na przykładzie województwa zachodniopomorskiego ...125 Konrad Szydłowski – Finansowanie działalności mikro oraz małych przedsiębiorstw

z udziałem środków z funduszy pożyczkowych ...131 Alicja Winnicka-Popczyk – Stosunek do ryzyka a sposób finansowania strategii

wzrostu w firmach rodzinnych (wnioski z badań zachodnich

i doświadczenia polskie) ...138 Robert Wolański – Instrumenty finansowe wykorzystywane przy zarządzaniu

mikro i małym przedsiębiorstwem ...146

INNOWACYJNOŚĆ

MIKRO I MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW

Barbara Bartkowiak – neuroinnowacje i innowacje w mikroprzedsiębiorstwach

– wyzwania w warunkach kryzysu ...155 Piotr Bórawski, Aleksander Lewczuk – Innowacyjność i źródła sukcesu

w rozwoju przedsiębiorstw agrobiznesu na obszarach wiejskich w Polsce ...163 Krystyna Brzozowska – Kredyt technologiczny jako forma wspomagania rozwoju

działalności innowacyjnej w Polsce ...172 Waldemar Glabiszewski – Innowacje technologiczne i ich źródła w małych i średnich

przedsiębiorstwach regionu kujawsko-pomorskiego ...181 Marta Grabowska, Agnieszka Kujawińska – Ocena innowacyjności przedsiębiorstw

produkcyjnych w Wielkopolsce ...189 Maria Kurowska – Bariery we wdrażaniu innowacji w MSP ...198 Maciej Pawłowski – Krajowy Fundusz Kapitałowy jako czynnik publicznego wsparcia

innowacyjności przedsiębiorstw z sektora MSP ...205 Wanda Pełka – Podatkowe i finansowe instrumenty wspierania rozwoju innowacji

w małych i średnich przedsiębiorstwach ...212

Dariusz Przybył – Wiedza na temat inkubatorów przedsiębiorczości

oraz ich rola w rozwoju sektora MSP ...219 Agata Sudolska – Skłonność przedsiębiorstw sektora MSP do podejmowania kooperacji

o charakterze proinnowacyjnym ...225 Marek Wąsowicz – Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych (ICT)

w zarządzaniu projektami na przykładzie małych i średnich przedsiębiorstw ...233 Sylwia Wiśniewska – Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw

– wybrane problemy...242

STRATEGIE TWORZENIA

ORAZ ROZWOJU MIKRO I MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW NA RYNKU KRAJOWYM ORAZ MIĘDZYNARODOWYM Arkadiusz Borowiec – Outsourcing jako instrument poprawy konkurencyjności

małych i średnich przedsiębiorstw biorących udział w zamówieniach publicznych w Polsce ...251 Grażyna Borys – Rozwój firm usług energetycznych jako warunek poprawy

efektywności energetycznej...259 Magdalena Byczkowska – Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w funkcjonowaniu

małych i średnich przedsiębiorstw ...265 Nelly Daszkiewicz – Bariery rozwoju MSP w świetle badań

Pomorskiego Obserwatorium Gospodarczego ...273 Maria Dębniewska – Regionalne aspekty rozwoju przedsiębiorstw turystycznych ...281 Paulina Filip – Działalność inwestycyjna w procesach rozwojowych przedsiębiorstw ...288 Adam Górny – Zarządzanie bezpieczeństwem pracy w budowaniu przewagi

konkurencyjnej przedsiębiorstwa ...295 Mariola Grzebyk – Determinanty rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw

(na przykładzie gminy Kamień) ...303 Jolanta Iwin-Garzyńska – Potencjał podatkowy MSP w Polsce ... 311 Jacek Jaworski – Dynamika i cele podejmowania działalności gospodarczej

w sektorze mikroprzedsiębiorstw w Polsce ...319 Barbara Józefowicz – Strategia budowania marki w małym przedsiębiorstwie ...325

Anna Kaczmarek – Park naukowo-technologiczny jako narzędzie wspierania

rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw ...333 Anna Korzeniewska – Budowanie scenariuszy zmian otoczenia małych firm

z wykorzystaniem metody environmental scanning ...341 Magdalena Kosowska – Internacjonalizacja małych przedsiębiorstw

– kryteria doboru strategii umiędzynarodowienia ...349 Katarzyna Kotulska, Barbara Siuta-Tokarska – Wybrane aspekty działalności

małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 1996–2007

ze szczególnym uwzględnieniem mikroprzedsiębiorstw ...355 Andrzej Koza – Podstawowe formy wsparcia przedsiębiorczości

osób niepełnosprawnych ze środków państwowego funduszu rehabilitacji

osób niepełnosprawnych ... 364 Danuta Kozłowska-Makóś – Społeczne aspekty procesów łączenia się

małych i średnich przedsiębiorstw ...372 Jolanta Lubomska-Kalisz – Zastosowanie cen rozliczeniowych i transfer zysków

między uczestnikami struktury holdingowej na przykładzie małych i średnich

przedsiębiorstw ...380 Joanna Moczydłowska – Kompetencje przedsiębiorcze mikroprzedsiębiorcy ...388 Agnieszka Opałka – Środki pomocowe jako szansa rozwoju sektora małych i średnich

przedsiębiorstw ...395 Magdalena Popowska, Marzena Starnawska – „Majsterkowanie dla każdego”

– czy każdy może być przedsiębiorcą w Polsce? Analiza przypadków.

W poszukiwaniu strategii przedsiębiorczych ... 403 Magdalena Rękas – Fundusze unijne szansą na rozpoczęcie działalności gospodarczej

przez mikroprzedsiębiorców ... 411 Grażyna Rosa – Profesjonalna informacja pasażerów jako czynnik rozwoju

mikro i małych przedsiębiorstw transportowych ...420 Robert Rumiński – Small business w Stanach Zjednoczonych – klasyfikacja ...428 Dariusz Sobotkiewicz – Rozwój marketing w małych przedsiębiorstwach ...435 Markus Thiermeier, Bernd Sontag – Bedarf und Ansätze zur Verbesserung

der kaufmännischen Weiterbildung von Inhabern und Führungskräften in Klein- und Kleinstbetrieben am Beispiel des Handwerks ... 442 Bogusław Walczak, Stanisław Flejterski – Przyjazny system fiskalny

jako czynnik wspomagający rozwój małych i średnich przedsiębiorstw ...452

Julita Wasilczuk – Motywacje założycielskie właścicieli mikro i małych

przedsiębiorstw a rozwój firm ... 460 Łukasz Wawrzynek – Elastyczność organizacji jako źródło przewagi konkurencyjnej

w mikro i małych przedsiębiorstwach ... 468 Sławomir Zarębski – Koncepcja opodatkowania według zasad państwa macierzystego

(HST) a program obniżania podatkowych kosztów przystosowawczych małych

i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej ...476 Krzysztof Zięba – Osoba właściciel-menedżer i jego rola w intencyjnym modelu

wzrostu firmy ... 484 Harald Zschiedrich – Going International – Erfahrungen kleiner und mittlerer

Unternehmen (KMU) bei der Erschließung internationaler Märkte ...493

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM ORAZ SYSTEMY INFORMACJI I OCENY W MIKRO I MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTWACH Melania Bąk – Zakres, prezentacja i znaczenie wartości niematerialnych

w małej firmie ...503 Anna Bera – Ubezpieczenie ryzyka osobowego właściciela

w mikro i małym przedsiębiorstwie ...512 Uwe Christians – Die Wissensbilanz als Informationsinstrument für das Rating

von Kleinunternehmen ...520 Agnieszka Czajkowska – Inspekcja kredytowa u mikroprzedsiębiorcy ...530 Jacek Czarecki – Przesłanki korzystania z zewnętrznych usług księgowych

przez mikro i małe przedsiębiorstwa z województwa lubelskiego ...536 Lilianna Jodkowska – Praktyczne możliwości zastosowania technik zarządzania

ryzykiem w mikro i małych przedsiębiorstwach ...543 Krzysztof Miciuła – Zarządzanie ryzykiem w mikro przedsiębiorstwie ...552 Magdalena Mądra, Emilia Stola – Czynniki kształtujące efektywność działalności

mikro i małych przedsiębiorstw rolniczych ...559 Eugeniusz Najlepszy, Paweł Śliwiński, Konrad Sobański – Dylematy krajowych

przedsiębiorstw w zarządzaniu ryzykiem kursowym – hedging czy spekulacja

na rynku walutowym ...567

Anna Saniuk, Sebastian Saniuk – Aspekt płynności finansowej

w weryfikacji zleceń produkcyjnych małych i mikro przedsiębiorstw ...573 Maciej Tokarski – Najczęściej popełniane błędy w sporządzaniu biznesplanów

przez mikro- i małe przedsiębiorstwa ...581 Grażyna Voss – Ewidencja księgowa funduszy Unii Europejskiej

adresowanej do małych przedsiębiorstw ...589 Ewa Więcek-Janka – Jakość obsługi klienta w mikroprzedsiębiorstwach ...597 Danuta Zawadzka – Empiryczna ocena płynności finansowej w mikro

i małych przedsiębiorstwach – ujęcie porównawcze ...603

MIKRO I MAŁE PRZEDSIĘBIORSTWA NA RYNKU FINANSOWYM

Małgorzata Magdalena Hybka – Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw

w gospodarce Niemiec i Francji ...613 Mariusz Kicia – Ryzyko inwestowania w akcje małych spółek

w okresie dekoniunktury ...622 Aleksandra Kolemba – Znaczenie relacji z otoczeniem dla małych i średnich

przedsiębiorstw ...630 Dominika Kordela – Próba oceny pierwszego roku działalności ASO NewConnect ...638 Teresa Łuczka – Filozofia ratingu a wielkość przedsiębiorstwa ... 646 Małgorzata Porada-Rochoń – Architektura współczesnego otoczenia

a kryzys przedsiębiorstwa ...654 Katarzyna Prędkiewicz – Prawdy i mity o małych przedsiębiorstwach ... 660 Dariusz Zarzecki – Specyfika wyceny małych przedsiębiorstw...669

WSTĘP

Oddawany do rąk Czytelników Zeszyt Naukowy zatytułowany Uwarunkowania ryn- kowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw MIKROFIRMA 2009 zawiera prace doty- czące funkcjonowania sektora mikro i małych przedsiębiorstw.

Opracowania zawarte w niniejszej książce dotyczą zarówno problemów metodycz- nych, jak i badawczych. Spojrzenie to obejmuje doświadczenie, badania i postulaty kie- rowane pod adresem mikro i małych przedsiębiorstw oraz instytucji związanych z tym sektorem. Publikacja ta stanowi próbę podsumowania wyników badań prowadzonych w wybranych ośrodkach naukowych w Polsce i w Niemczech zajmujących się problemami funkcjonowania sektora mikro i małych przedsiębiorstw.

– Teksty opracowań podzielone zostały na pięć bloków tematycznych:

– Systemy finansowania mikro i małych przedsiębiorstw;

– Innowacyjność mikro i małych przedsiębiorstw;

– Strategie tworzenia oraz rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw na rynku krajo- wym oraz międzynarodowym;

– Zarządzanie ryzykiem oraz systemy informacji i oceny w mikro i małych przedsię- biorstwach;

– Mikro i małe przedsiębiorstwa na rynku finansowym.

Autorzy zadają sobie sprawę, że ograniczona objętość książki pozwoliła jedynie na zasygnalizowanie tylko skromnej części problemów, już w swej istocie tak różnych. Po- zostaje jednak sądzić że niniejsza publikacja stanie się inspiracją do dalszych badań nad naturą i specyfiką mikro i małych przedsiębiorstw.

Prof. zw. dr hab. Aurelia Bielawska Szczecin, kwiecień 2009

Systemy finansowania

mikro i małych przedsiębiorstw

EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 34

NR 540 2009 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO

JACEK ADAMEK

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

ISLAMSKIE FORMY MIKROFINANSOWANIA NA PRZYKŁADZIE KONTRAKTU MUDARABA

Wprowadzenie

Aktualnie na świecie okło 1,3 mld ludzi żyje za mniej niż jednego dolara dziennie, kolejny miliard utrzymuje się za około 2 dolary dziennie¹. Ludzie ci, stanowiąc grupę osób o różnym stopniu ubóstwa, często, jako sposób poprawy sytuacji życiowej wybierają ak- tywność gospodarczą prowadzoną w ramach mikro-przedsiębiorstw, które lokują swoją działalność w handlu, usługach czy produkcji. Specyficzna sytuacja majątkowa ubogich przedsiębiorców definiowana choćby przez poziom posiadanych zasobów materialnych czy finansowych, rodzaj potrzeb pokrywanych z uzyskiwanych dochodów, czy środowi- sko społeczne, kulturowe, polityczne i gospodarcze, w których przychodzi im realizować cele gospodarcze, prowadzi do sytuacji, w której ich potrzeby finansowe, często bardzo skromne, nie mogą być pokryte przez tradycyjne instytucje bankowe. Banki, wskazując na podwyższoną ekspozycję na ryzyko transakcji kredytowych nawiązywanych z tą grupą potencjalnych klientów, kształtowaną przez asymetrię informacji, brak materialnych form zabezpieczeń kredytów oraz wysoki poziom kosztów transakcyjnych, omijają lub ograni- czają do minimum kontakty gospodarcze z mikroprzedsiębiorstwami ludzi biednych. Lukę tę, obok tzw. źródeł nieformalnych oraz specjalnie ukierunkowanych banków, wspierają- cych swymi produktami biednych², wypełniają głównie podmioty niebankowe, zajmujące się świadczeniem usług mikro-finansowych (zarówno kredytowych jak i depozytowych).

Wśród nich ważne miejsce zajmują islamskie instytucje mikrofinansowe (IIMF), oferujące finansową pomoc dla ubogich przedsiębiorców w środowisku operacyjnym podporządko- wanym zasadom i wartościom Islamu i Shariatu.

1 Zob. szerzej Brief Report on Microfinance’s Present State in the World, Microcredit Summit Cam- paign, Paris-France 2004, s. 1 i n.

2 Sztandarowym przykładem takiego podmiotu bankowego jest Gremeen Bank i jego założyciel, lau- reat nagrody Nobla Muhamad Yunus, zob. np. „Bankier biednych” laureatem Pokojowej Nagrody Nobla, Życie Warszawy, 14.10.2006.

14 Jacek Adamek

Przyjmując powyższe przesłanki, celem poniższego opracowania staje się próba pre- zentacji specyfiki operacyjnej kontraktu mudaraba w świetle potrzeb finansowych, formu- łowanych przez mikroprzedsiębiorców, którzy w swej aktywności gospodarczej kierują się normami religijnymi i moralnymi Islamu.

Islamskie instytucje mikro-finansowe – istota

Poprzez mikrofinansowanie rozumie się zwykle świadczenie usług finansowych (pożyczkowych, kredytowych, depozytowych) kierowanych do ludzi biednych i mikro- przedsiębiorstw, umożliwiających im podniesienie poziomu swoich dochodów, a przez to poprawę warunków życia wykorzystujących te usługi i ich rodzin. Jak wskazuje Muhamad Yunus „…kredyt jest fundamentalnym prawem człowieka, dlatego też, główną misją mi- kro-finansowania jest wsparcie ludzi biednych w procesie niesienia pomocy samym sobie, dzięki zdobyciu przez nich niezależności ekonomicznej…”³.

Próba zdefiniowania uniwersalnych cech produktów mikrofinansowych oraz warun- ków ich wykorzystania pozwala wskazać, że: a) podmiotem, do którego kieruje się tego ro- dzaju usługi są osoby biedne (pojęcie to jest kategorią względną, wyznaczaną np. przez tzw.

linie ubóstwa (poverty gap)), nieznajdujące pokrycia swych potrzeb finansowych w trady- cyjnych podmiotach bankowych; b) zwykle działalność pożyczkowa/kredytowa oparta jest na zasadzie pożyczek/kredytów grupowych; c) okres wykorzystania zasilenia finansowego jest krótki (miesiąc lub kwartał, rzadko rok); d) kredyty/pożyczki przyjmują niską wartość jednostkową, są produktami dostosowanymi do specyfiki biorcy o uproszczonej formule oceny i dostępu; e) kredyty/pożyczki udzielane są bez wykorzystania tradycyjnych form za- bezpieczeń, opierając się na tzw. zabezpieczeniach społecznych (np. a) współodpowiedzial- ności członków kredytowanej grupy (peer pressure); b) groźbie utraty dostępu do przy- szłych pożyczek i/lub wykorzystania zachęt wiązanych z nimi (probation); c) umowach wiązanych (interlinked contracts); d) umowach poręczeniowych bez wymogu egzekucji (co-maker arrangements without intended enforcement); e) spłata pożyczki/kredytu nastę- puje w ratach tygodniowych, rzadziej miesięcznych, cena pozyskanego pieniądza oparta jest na stopach rynkowych (często obejmuje także wynagrodzenie za podwyższone ryzyko kredytowe).

Ważnym elementem działalności mikrofinansowej, obok wsparcia aktywności gospo- darczej ludzi ubogich, jest także osiąganie celów o charakterze społecznym, związanych z realizacją przez podmioty mikrofinansowe tzw. programów rozwoju społecznego, skie- rowanych na propagowanie odpowiednich postaw i zachowań oraz społecznej i osobistej świadomości pożyczkobiorców, członków ich rodzin oraz grup, w których oni funkcjonu- ją.

3 A. Rahman, Islamic Microfinance: A Missing Component in Islamic Banking, Kyoto Bulletin of Is- lamic Area Studies 1 –2 (2007), s. 39.

15 Islamskie formy mikrofinansowania...

Zaprezentowana powyżej krótka charakterystyka istoty mikrofinansowania staje się punktem wyjścia do wskazania specyfiki islamskich instytucji mikrofinansowych (IIMF), będących swoistą odpowiedzią na wyzwanie, jakie przed podmiotem finansowym stawia z jednej strony, instytucjonalny i produktowy rozwój mikrofinansowania, z drugiej zaś, teo- retyczny i praktyczny rozwój koncepcji ekonomii islamu i finansów islamskich, a w nich, islamskich instytucji finansowych.

Ważnym w tym miejscu, w opinii autora, wydaje się podkreślenie faktu, iż ponad 44% światowej klienteli instytucji mikrofinansowych mieszka w krajach arabskich, a kon- wencjonalne produkty mikrofinansowe coraz częściej nie spełniają potrzeb wielu muzułma- nów, poszukujących usług finansowych zgodnych z przyjętym przez nich kodem Islamu⁴.

Chcąc wskazać na specyfikę IIMF warto podkreślić cechy tych podmiotów odniesio- ne do charakterystyk, właściwych dla konwencjonalnych podmiotów, świadczących usługi mikro-finansowania (zob. tab. 1).

Jak widać, przedstawione różnice dotyczą wszystkich sfer dokonanych porównań.

Rozbieżności te wynikają zarówno z zupełnie innej koncepcji operacyjnej jak i filozofii funkcjonowania IIMF, których działanie podporządkowuje się zasadom: a) zakazu każdej formy aktywności gospodarczej wiązanej ze społeczną lub moralną niesprawiedliwością przy równoległej orientacji na osiąganie celów sprawiedliwości społecznej; b) braku dys- kryminacji dowolnej kategorii klientów; c) skupienia na dobrobycie wspólnoty oraz koncen- tracji na ubogich, traktowanych jako równouprawnionych członków tego społeczeństwa;

d) obrony przedsiębiorczości oraz partycypacji partnera biznesowego poprzez tworzenie wspólnie finansowanych przedsięwzięć gospodarczych; f) podziału ryzyka wychodzącego naprzeciw koncepcji wynagrodzenia za powierzony kapitał poprzez jego oprocentowanie.

Opierając się na zasadach i wartościach płynących z religii, IIMF i ich produkty stają się narzędziem walki z ubóstwem, bezrobociem, a co za tym idzie, stwarzają moż- liwość zaspokojenia podstawowych potrzeb, związanych z wyżywieniem, schronieniem, zdrowiem i edukacją milionów muzułmanów⁵. Ich ważną rolę w promocji rozwoju mikro- przedsiębiorczości, a przez to w osiąganiu celów społeczno-ekonomicznych, wyznaczanych przez Islam, podkreślają liczni autorzy, zajmujący się tą problematyką, wskazując m.in., że

„…słaby dostęp biednych do źródeł finansowania jest niewątpliwie istotnym czynnikiem osłabiającym możliwość tworzenia własnych przedsięwzięć gospodarczych o szerokim za- pleczu, a tym samym, realizacji egalitarystycznych celów Islamu. Pamiętać należy, że o ile lepszy i skuteczniejszy system edukacji może podnosić wydajność pracy i dochody, to nie przyczynia się on jednak bezpośrednio do redukcji nierównowagi w podziale bogactwa. Na

4 Zob. Islamic Microfinance: An Emerging Market Niche, CGAP Focus Note No. 49, August 2008, s. 3.

5 Szacuje się, że około 35% z 1,6 mld populacji muzułmanów na świecie to osoby biedne, które nie mając dostępu do tradycyjnych, bankowych źródeł finansowania tworzą grupę potencjalnych klientów instytucji mikro-finansowych, w tym i tych o islamskiej orientacji. Zob. Islamic Microfinance A New Ap- proach to Help Small Enterprises, Meeting Pape 6-C, Third Meeting 2008, ABAC Malaysia 2008, s. 2.

16 Jacek Adamek

szczęście Islam posiada wyraźną przewagę nad kapitalizmem i socjalizmem, budowaną na systemie wartości, dostarczającym mu siłę do realizacji jego celów w obszarze społeczno- ekonomicznej sprawiedliwości…”⁶.

Tabela 1 Różnice pomiędzy konwencjonalnymi i islamskimi podmiotami

świadczącymi usługi mikrofinansowe

Cecha Konwencjonalna instytucja mikrofinansowa

Islamska instytucja mikrofinansowa

1. Pasywa

(źródła funduszy)

Fundusze zewnętrzne (donatorzy zagraniczni, agencje krajowe, rządy, banki centralne) oszczęd- ności klientów

Fundusze zewnętrzne (donatorzy zagraniczni, agencje krajowe, rządy, banki centralne), oszczęd- ności klientów, islamskie źródła dobroczynne (zakat)

2. Aktywa (forma

instrumentów) Oparte na odsetkach Islamskie instrumenty finansowe 3. Finansowanie

ubogich Najbiedniejsi nie są obsługiwani

Najbiedniejsi są obsługiwani dzię- ki łączeniu form dobroczynności z mikro-finansowaniem

4. Transfer funduszy W formie pieniądza W formie transferu dóbr

5. Grupa docelowa Kobiety Rodzina

6. Cel wyboru grupy

docelowej Wzmocnienie pozycji kobiet Łatwość dostępu 7. Zobowiązany do

spłaty (gdy pożycz- ka jest przekazana kobiecie)

Biorca Biorca i małżonek

8. Motywacja do pracy personelu instytucji mikrofinansowej

Finansowa Finansowa i religijna

9. Dochodzenie rosz-

czeń Zabezpieczenia społeczne Zabezpieczenia społeczne/zacho- wania zgodne z etyką Islamu 10. Program rozwoju

społecznego Świecki lub nie islamski

Religijny (zachowania, etyka, aspekty społeczne ukazywane w świetle Islamu)

Źródło: A. Rahman, Islamic Microfinance: A Missing Component in Islamic Banking, Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies 1–2 (2007), s. 44.

6 U. Chapra, Islam and the Economic Challenge, Leicester: Islamic Foundation 1992, s. 260, za:

A. Rahman, Islamic Microfinance: A Missing Component…, s. 43.

17 Islamskie formy mikrofinansowania...

Kontrakt mudaraba – w świetle zasad funkcjonowania IIMF

Kontrakt mudaraba jest historycznie jednym z najstarszych islamskich produktów finansowych, wykorzystywanych od wielu wieków przez muzułmanów, występujących zarówno w roli inwestorów, jak i poszukujących źródeł finansowania. A. Udowich stwier- dza, że „…mudaraba i musharaka, jako typowy przejaw stosowania modelu PLS⁷ pozwoliły zorganizować cały zasób monetarnych źródeł średniowiecznego świata islamu do finanso- wania rolnictwa, rzemiosła, manufaktur i handlu zagranicznego...” ⁸.

Dynamiczny rozwój idei mikrofinansowania obserwowany na świecie oraz powsta- wanie IIMF, kierujących swe usługi do ubogich muzułmanów, chcących wykorzystać pro- dukty finansowe, pozostające w zgodzie z nakazami i wartościami wyznawanej przez nich religii, doprowadziły do sytuacji, w której koniecznym było dopasowanie operacyjnej cha- rakterystyki tradycyjnych, islamskich kontraktów finansowych do wyzwań formułowanych przez specyfikę mikrofinansowania.

W przypadku transakcji opartej na kontrakcie mudaraba, mikroprzedsiębiorca wno- szący swoją pracę, umiejętności i wiedzę staje się partnerem gospodarczym IIMF, która zasila finansowany projekt pożądanym kapitałem. Przedsiębiorca, otrzymując wynagro- dzenie za wniesioną pracę, uprawniony jest także do udziału w potencjalnych zyskach, płynących z finansowanego lub współfinansowanego przez IIMF projektu gospodarczego.

Finansujący (IIMF), godząc się na udział w ewentualnych zyskach, zmuszony jest także do pokrycia strat, które może on wygenerować, do wartości wniesionego kapitału pożyczko- wego/kredytowego⁹.

Analizując cechy tej techniki finansowania, wypada stwierdzić, że realizują się one w: oparciu podziału zysku na zasadzie umownej proporcjonalności (nie może on być gwa- rantowany, ani obejmować z góry ustalonej kwoty), obciążeniu inwestora odpowiedzialnoś- cią za straty płynące z finansowanego projektu do wysokości włożonej kwoty, nieuczest- niczeniu w stracie płynącej z finansowanego przedsięwzięcia zarządzającego, z wyjątkiem sytuacji, kiedy wynika ona z niedotrzymania przez niego umownych ustaleń związanych z realizacją kontraktu.

7 „Istotą PLS jest przesłanka, zgodnie z którą finansujący (wnoszący kapitał) nie jest traktowany jako pożyczający lecz bardziej jako inwestor, niezabezpieczony z góry na realizację dodatniej stopy zwrotu.

W zależności od rodzaju kontraktu inwestujący pokrywa całość lub część strat, odpowiadając za nie do wysokości wniesionego kapitału przy równoległym udziale w realizowanych zyskach, ustalonym w dro- dze umowy między stronami kontraktu…”, szerzej [w]: J. Adamek, PLS i jego odwzorowanie w produk- tach bankowości islamskiej na przykładzie kontraktu musharakah, [w:] Finanse i rachunkowość – teoria i praktyka, G. Borys (red.). Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1186, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2007.

8 A. Udowich, Partnership and Profit In Early Islam, Princeton New York, Pricenton University Press 1970, s. 11 za: U. Chapra, Banks without interest: is it conceivable, Ahlan wa Sahlan, August 1993, s. 12.

9 Takie umiejscowienie roli i uprawnień IIMF w kontrakcie mudaraba wypływa z idei podziału zysku i strat (model PLS).

18 Jacek Adamek

Poniższy przykład prezentuje istotę wykorzystania kontraktu mudaraba w mikro-fi- nansowaniu. Mamy w nim do czynienia z ubogim handlarzem warzywami, który poszu- kując zasilenia finansowego o wartości 10000 j.p., realizuje tygodniowy dochód o wartości 1000 j.p. Kierując się do IIMF, nawiązuje on z nią kontrakt mudaraba, w którym finansują- cy przekazuje mu pożyczkę o wartości 10000 j.p., spłacaną w 20. cotygodniowych, równych ratach (500 j.p.). Wraz z ich spłatą mikroprzedsiębiorca w każdym tygodniu „odkupuje” od IIMF udział w pożyczonym kapitale o tej samej wartości, co pozwala zmniejszyć część zysku, w którego podziale partycypować ma IIMF (zgodnie z umową IIMF przejmuje 10%

tygodniowego zysku, zaś mikroprzedsiębiorca 90% jego wartości). Liczbową charaktery- stykę przebiegu powyższej transakcji ukazuje tabela 2 i wykres 1.

Tabela 2 Zyski programu i mikroprzedsiębiorcy oraz wartość spłat dokonywanych

przez mikroprzedsiębiorcę w kontrakcie mudaraba na rzecz IIMF (j.p.)

Ty- dzień

Wartość zysku

do podziału Zysk programu Zysk mikroprzedsię-

biorcy Rata kapitału Zysk programu

Spłata Razem 1 20/20 x 1000 = 1000 1000 x 10% = 100 1000 x 90% + 0 = 900 500 100 600 2 19/20 x 1000 = 950 950 x 10% = 95 950 x 90% + 50 = 905 500 95 595 3 18/20 x 1000 = 900 900 x 10% = 90 900 x 90% + 100 = 910 500 90 590 4 17/20 x 1000 = 850 850 x 10% = 85 850 x 90% + 150 = 915 500 85 585 5 16/20 x 1000 = 800 800 x 10% = 80 800 x 90% + 200 = 920 500 80 580 6 15/20 x 1000 = 750 750 x 10% = 75 750 x 90% + 250 = 925 500 75 575 7 14/20 x 1000 = 700 700 x 10% = 70 700 x 90% + 300 = 930 500 70 570 8 13/20 x 1000 = 650 650 x 10% = 65 650 x 90% + 350 = 935 500 65 565 9 12/20 x 1000 = 600 600 x 10% = 60 600 x 90% + 400 = 940 500 60 560 10 11/20 x 1000 = 550 550 x 10% = 55 550 x 90% + 450 = 945 500 55 555 11 10/20 x 1000 = 500 500 x 10% = 50 500 x 90% + 500 = 950 500 50 550 12 9/20 x 1000 = 450 450 x 10% = 45 450 x 90% + 550 = 955 500 45 545 13 8/20 x 1000 = 400 400 x 10% = 40 400 x 90% + 600 = 960 500 40 540 14 7/20 x 1000 = 350 350 x 10% = 35 350 x 90% + 650 = 965 500 35 535 15 6/20 x 1000 = 300 300 x 10% = 30 300 x 90% + 700 = 970 500 30 530 16 5/20 x 1000 = 250 250 x 10% = 25 250 x 90% + 750 = 975 500 25 525 17 4/20 x 1000 = 200 200 x 10% = 20 200 x 90% + 800 = 980 500 20 520 18 3/20 x 1000 = 150 150 x 10% = 15 150 x 90% + 850 = 985 500 15 515 19 2/20 x 1000 = 100 100 x 10% = 10 100 x 90% + 900 = 990 500 10 510 20 1/20 x 1000 = 50 50 x 10% = 5 50 x 90% + 950 = 995 500 5 505

Razem 1050 18950

Źródło: R. Dhumale, A. Sapcanin: An Aplication of Islamic Banking Principles to Microfinance – Tech- nical Note, UNPD, World Bank 2003, s. 9.

19 Islamskie formy mikrofinansowania...

O ile zaprezentowany produkt pozostaje w zgodzie z omówionymi wcześniej kanona- mi kontraktów mikro-finansowych, zarówno tych uniwersalnych jak i definiowanych przez wymogi i wartości Islamu, o tyle ważnym staje się również dostrzeżenie pewnych jego wad, które mogą przyczynić się do ograniczenia jego wykorzystania. Chodzi tu głównie o: a) kwestię trudności w poprawnym szacowaniu zysku, stanowiącego podstawę podziału korzyści płynących z finansowanego przedsięwzięcia; b) problem należytego sprawowania przez IIMF funkcji kontrolno-nadzorczej nad kontraktem.

Odnosząc się do problemu poprawnego szacowania zysku, wskazać należy na dwa za- gadnienia. Pierwszym z nich staje się niepewność jego osiągnięcia w przyjętej w kontrakcie wartości, determinowana zmianami uwarunkowań prowadzenia działalności, co może ob- niżyć skłonność finansującego do wchodzenia w takie transakcje, nawet przy dużej znajo- mości lokalnej specyfiki prowadzenia działalności gospodarczej¹⁰. Drugim zagadnieniem, decydującym o poprawności szacowania i pomiaru rzeczywistego wyniku, realizowanego na wspartym przez kontrakt mudaraba projekcie gospodarczym, jest jakość systemu ra- chunkowości prowadzonej w mikro-przedsiębiorstwie, która często z przyczyn obiektyw- nych (mała wiedza, niskie umiejętności,) lub subiektywnych (chęć ukrycia prawdy, pomija- nie znaczenia) nie pozwala na pomiar wyniku i jego poprawną dystrybucję.

Utrudnienia w należytym sprawowaniu funkcji nadzorczo-kontrolnych obrazują się zwykle w konieczności ciągłego monitoringu rzeczywistej wartości osiąganych wyników, dającej podstawę ustalenia faktycznie należnych IIMF kwot, obejmujących zarówno stałą ratę kapitałową jak i stały procentowy udział w zmieniającej się zwykle kwocie wypraco- wanego zysku oraz wymogu bazowania personelu IIMF na ograniczonych zasobach infor- macji, kreowanych przez ubogi system rachunkowości wspieranych mikroprzedsiębiorstw.

Jak stwierdza R. Dhumale i A. Spacanin „…margines błędu [w związku z administrowa- niem mikrofinansowymi kontraktami mudaraba – przyp. autora) zwiększa się, zwłaszcza w sytuacji, gdy dany oficer kredytowy obsługuje 100–200 pożyczkobiorców…”¹¹.

Wnioski

Podsumowując rozważania dotyczące kontraktu mudaraba, stwierdzić wypada, że jest on najczęściej używaną techniką finansowania potrzeb mikroprzedsiębiorców w gru- pie kontraktów opartych na podziale zysków i strat (model PLS), a jego udział w portfelach IIMF waha się w przedziale 5–20% wartości nawiązywanych transakcji. Kontrakt ten sta- je się emanacją podstawowej zasady funkcjonowania islamskich instytucji finansowych,

10 Działanie takie może być również wynikiem obserwowanej ostatnio tendencji odchodzenia islam- skich instytucji finansowych od kontraktów PLS i kierowania zwiększonej uwagi na tzw. finansowanie marżowe (kontrakt murabha). Przyczyny tego zjawiska wyjaśnia m.in. A. Dar Humayon, J.R. Presley [w:]

A. Dar Humayon, J.R. Presley, Lack of Profit Loss Sharing in Islamic Banking, Management and Control Imbalances, Loughborouth University, Economic Research Paper No. 00/24, s. 6–7.

11 R. Dhumale, A. Sapcanin: An Aplication of Islamic…, s. 10.

20 Jacek Adamek

związanej z obowiązkiem podziału zysku i strat między finansującym przedsięwzięcie gos- podarcze a przedsiębiorcą. Jako sposób finansowania potrzeb kapitałowych ubogich mi- kro-przedsiębiorców, w przeświadczeniu zarówno IIMF jak i samych biorców, produkt ten staje się narzędziem poprawy warunków życia, często w obszarze podstawowych potrzeb dotyczących wyżywienia, miejsca zamieszkania, opieki medycznej czy edukacji, przy rów- noległym wsparciu realizacji celów religijnych, związanych z niesieniem pomocy ludziom biednym, sprawiedliwą dystrybucją dochodów, czy szerzej, sprawiedliwością społeczno- ekonomiczną.

***

Pozostawiając z boku czynione wyżej porównania i odniesienia do konwencjonalnych czy islamskich form mikro-finansowania, warto w tym miejscu przytoczyć słowa Ministra Spraw Zagranicznych Republiki Singapuru G. Yong Boon Yeo, który stwierdza, że „…Każ- da istota ludzka ma w sobie potencjalną energię tworzenia. Mikrokredyt pomaga ją uwolnić.

Ta energia przemnożona milion razy może przenosić góry…” ¹². Słowa owe w prosty sposób charakteryzujące siłę tkwiącą w samej filozofii i produktach mikrofinansowania oraz mogą stanowić wytłumaczenie popularności tej formy walki z biedą i ubóstwem.

ISLAMIC FORMS OF MICRO-FINANCING BASED ON THE EXAMPLE OF MUDARABA CONTRACT

Summary

Over 1/3 of the world Muslim population, estimated at over 1,6 billion people, represent poor individuals, who having no access to traditional, bank financing sources, create a group of potential clients for micro-financing institutions, including these of Islamic orientation. Islamic micro-finan- cing institutions (IMFI) constitute a response to challenges which occur before a financial entity, firstly due to institutional and product oriented development of micro-financing and secondly, owing to theoretical and practical development of Islamic economy concept and Islamic finances, including Islamic financial institutions.

Among products offered by IMFI an important position is occupied by mudaraba contract. The objective of the hereby article is to present operational characteristics of this product, in the light of possibilities and principles for its application, in order to cover the financial needs of poor micro- entrepreneurs, who while choosing financing sources follow indications in line with principles and values of Islam.

12 PlaNet Finance Annual Report 2007, Saint-Ouen Paris – Frances 2008, s. 1.

EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 34

NR 540 2009 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO

AURELIA BIELAWSKA Uniwersytet Szczeciński

FAKTORING MIĘDZYNARODOWY MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW

Wprowadzenie

W warunkach konkurencji w handlu, oprócz „klasycznych” czynników takich, jak:

cena, jakość, czas dostawy i obsługa występuje również finansowanie. Atrakcyjne warunki finansowania, w tym przede wszystkim odroczenie terminu zapłaty, decydują często o za- warciu kontraktu. Tendencja ta wzmocniła się w wyniku międzynarodowej konkurencji, w szczególności w obrocie zagranicznym z krajami, które cierpią na niedostatek dewiz.

Generalnie oferta finansowania jest częścią międzynarodowego marketingu. Eksporterzy i importerzy postrzegają kredyty w handlu zagranicznym jako parametr konkurencyjności.

Możliwość skorzystania z kredytu handlowego może być czynnikiem decydującym o za- warciu umowy eksportowej. Dla pomyślnej realizacji transakcji eksportowej jest czasem mniej istotne, jakie warunki płatności zostały ustalone, zaś znacznie ważniejsze jest by termin płatności był skorelowany z terminem dostawy tak, by nie obciążać importera żad- nymi kredytami. Prawie 90% międzynarodowego handlu finansowane jest kredytem. Takie rozwiązanie jest powszechne np. w krajach OECD¹.

Udzielenie odroczenia w terminie zapłaty może jednakże spowodować – w szczegól- ności w małych przedsiębiorstwach – powstanie luki finansowej. Istnieje wiele możliwości pokrycia tej luki. Najczęściej – dla jej sfinansowania – małe przedsiębiorstwa zaciągają w bankach kredyty obrotowe. Jako zabezpieczenie otrzymanego kredytu eksporterzy częs- to przekazują bankowi swoje prawa do należności. Eksporter jest w tym przypadku pierw- szym dłużnikiem, a importer drugim dłużnikiem.

Innym – mniej popularnym – sposobem rozwiązania problemu sfinansowania powsta- łej luki może być zawarcie umowy faktoringu międzynarodowego. Według Factors Chain International udział tego rodzaju umów w ogólnej wartości umów faktoringu zawartych na

1 P. Apanowicz, M. Przybylski, Brakuje pieniędzy, informacji i tanich ubezpieczeń, „Rzeczpospolita”, 28 maja 2003 r.

22 Aurelia Bielawska

świecie w roku 2007 wyniósł 11,24%². Największy udział umów faktoringu zagraniczne- go w ogólnej wartości umów faktoringu występuje w Azji; liderem są Chiny, gdzie udział faktoringu międzynarodowego w ogólnej wartości faktoringu wynosi 49,50%. W Europie faktoring zagraniczny stanowi 10,58% ogólnej wartości umów tego typu. Przodują w tym zakresie Niemcy (26,96%) i Francja (12,01%). Udział faktoringu zagranicznego w ogólnej wartości faktoringu w Polsce wynosi 9,49%. Należy tu jednak dodać, że udział umów fak- toringu w PKB w Polsce jest niewielki i oscyluje wokół 2%, podczas gdy w niektórych kra- jach Europy Zachodniej wskaźnik ten wynosi około 10%³.

Faktoring jako instrument finansowania procesu rozliczania transakcji zagranicznej

Finansowanie transakcji eksportowej przebiega zawsze dwuetapowo: (1) finansowanie procesu produkcji, czyli wydatków związanych z wytworzeniem produkcji i ewentualnie wydatków związanych z dostarczeniem produkcji do importera, (2) finansowanie procesu rozliczania transakcji, czyli okresu od momentu wysłania towaru, aż do momentu uznania konta eksportera kwotą należności za dostawę. Warunkiem realizacji obu etapów transakcji jest ich sfinansowanie. Faktoring może stanowić element drugiego etapu rozliczania trans- akcji eksportowej.

W 1988 roku uchwalona została Konwencja Ottawska, która określa zarówno pojęcie, jak i istotę funkcjonowania faktoringu. W myśl tej Konwencji faktoring to zbiór wielu róż- norodnych usług finansowych świadczonych przez faktora na rzecz faktoranta. Przy czym jako zasadniczą uznaje się usługę polegającą na bieżącym zaliczkowaniu lub nabywaniu przez wyspecjalizowaną instytucję finansową ( faktora), od swojego klienta ( faktoranta), należności z tytułu dostawy towarów i usług.

Faktor – w zamian za przekazane mu prawo do wierzytelności – finansuje faktoranta, udziela mu pożyczkę, kredyt, zaliczkę lub po prostu kupuje jego należności pomniejszając wypłacaną kwotę o opłaty faktoringowe. Faktorant – dzięki zawartej umowie – upłynnia swoje należności przed terminem ich płatności. Wpływ faktoringu na sytuację finansową faktoranta, w szczególności na płynność finansową, uzys kiwane przez niego korzyści – np.

w zakresie zarządzania ryzykiem – i ponoszone koszty, zależy od ustalonych warunków świadczenia tej usługi.

Spółki faktoringowe, w zasadzie, nigdy nie kupują pojedynczych wierzytelności, lecz całość należności (wszystkie należności przedsiębiorstwa albo określoną grupę). Ta- kie działanie ma na celu dywersyfikację ryzyka faktora, tzn. uniknięcie sytuacji, w której

2 Factors Chain International (FCI) – międzynarodowa organizacja faktoringowa skupiająca 231 człon- ków z 63 krajów. Członkowie FCI świadczą 58% ogółu usług faktoringowych w świecie i 82% usług fak- toringowych przekraczających granice państw, www.faktoring.pl (dostęp 1 10.01.2009 r.).

3 Jak skutecznie poprawić płynność finansową Raport Factoring 2007, IPO Sp. Doradca dla biznesu z.o.o., Wrocław 2007, s. 25.

23 Faktoring międzynarodowy małych przedsiębiorstw

faktor obsługuje tylko należności najtrudniejsze do odzyskania. Zwiększanie liczby ob- sługiwanych dłużników faktoranta służy więc zmniejszeniu ryzyka faktora. W interesie faktoranta jest, aby była jak najmniejsza liczba dłużników warunkujących zawarcie umo- wy faktoringu. Minimalna liczba dłużników, warunkująca zawarcie umowy faktoringu, stanowi więc jedno z kryteriów dostępności umów faktoringu dla małych przedsiębiorstw.

Raiffeisen Bank Polska SA jako jeden z warunków zawarcia umowy faktoringu pełnego w obrotach zagranicznych określa minimalną liczbę 3 dłużników⁴. Jest to warunek korzyst- ny dla małych przedsiębiorstw.

Oprócz funkcji finansowania faktor pełni także inne funkcje na rzecz faktoranta, mię- dzy innymi funkcję gwarancyjną(funkcja del credere). Przejmując tę funkcję faktor przej- muje ryzyko związane z uzyskaniem należności. Przejęcie funkcji gwarancyjnej przez fak- tora jest szczególnie istotne w transakcjach zawieranych z kontrahentami zagranicznymi.

Ze względu na zakres przejmowanej funkcji gwarancyjnej wyróżnia się faktoring nie- właściwy, faktoring mieszany i faktoring właściwy.

Faktoring niewłaściwy (niepełny, z regresem) – zawarcie umowy w tej formie po- woduje, że w przypadku niewypłacalności dłużnika faktor może dochodzić od faktoranta zwrotu wypłaconych mu kwot. Ten rodzaj faktoringu charakteryzuje się tym, że przedsię- biorstwo po przekazaniu faktury faktorowi otrzymuje jedynie zaliczkę, której wysokość (od 50 do 100% kwoty wynikającej z faktury, kwoty pomniejszonej – z reguły – o odsetki i koszty prowizji pobieranych przez faktora) jest uzależniona od wartości wierzytelno- ści i terminu zapłaty. Po przekazaniu zapłaty przez dłużnika na konto faktora, faktorant otrzymuje pozostałą część należności. W przypadku braku wpłaty dłużnika w określonym terminie, faktorant zobowiązany jest do spłaty wierzytelności w pełnej wysokości wyni- kającej z faktury. Z punktu widzenia zarządzania ryzykiem, zawierając umowę faktoringu w tej formie, faktorant nie uzyskuje asekuracji przed żadnym rodzajem ryzyka.

Faktoring mieszany – łączy w sobie cechy faktoringu właściwego i niewłaściwego.

W umowie jest określona kwota graniczna, do wysokości której faktor przejmuje ryzyko wypłacalności dłużników. Wierzytelności przekraczające ustalony w umowie limit są roz- liczane na zasadach faktoringu niewłaściwego. W miarę regulowania przez dłużnika należ- ności znajdujących się poniżej kwoty granicznej, może następować stopniowe włączanie do tego limitu wierzytelności, które dotąd nie były poddane regułom faktoringu właściwego.

Dzięki temu wierzytelności takie zostaną objęte funkcją gwarancyjną ze strony faktora.

Zawarcie tego rodzaju umowy powoduje asekurację należności dopiero od momentu włą- czeniu ich do limitu wierzytelności objętych umową faktoringu pełnego.

Zawarcie umowy w formie faktoringu właściwego (pełnego) powoduje przeję- cie przez faktora pełnego ryzyka niewypłacalności dłużnika, bez prawa regresu wobec faktoranta. Uzyskany kapitał ma cechy porównywalne z cechami przychodu ze sprze-

4 www.raiffeisen.pl (dostęp 6.01.2009 r.).

24 Aurelia Bielawska

d aży⁵. Należy tu jednak zauważyć, że faktorant otrzymuje tylko 70–90% ustalonej kwoty, tzn. należności wynikających z kwoty faktury pomniejszonych o odsetki, opłaty i prowizje pobierane przez faktora. Niewypłacona część należności pełni funkcję zabezpieczającą fak- tora i przekazywana jest faktorantowi po spłacie wierzytelności przez dłużnika. Ryzyko faktora wynikające z zawarcia umowy faktoringu pełnego jest w zasadzie asekurowane umową ubezpieczeniową zawartą z towarzystwem ubezpieczeniowym. Towarzystwo ubez- pieczeniowe zabezpiecza, zazwyczaj do 90% wartości wierzytelności. Zawarcie umowy faktoringu właściwego uwalnia faktoranta (w części jaką stanowi wypłacona zaliczka) za- równo od ryzyka zapłaty, jak i ryzyka opóźnienia w zapłacie, a w przypadku obrotu zagra- nicznego również od ryzyka kursowego. Spółki faktoringowe podkreślają w publikacjach informujących o zasadach ich działalności, że przejmują 100% odpowiedzialności za zobo- wiązania dłużnika; pomniejszenie wypłacanej kwoty o rezerwę gwarancyjną oznacza, że odpowiedzialność faktora ograniczona jest tylko do części wypłaconej kwoty. W związku z tym faktor ponosi odpowiedzialność tylko odnośnie do części należności wypłaconej.

Nnależy tu jednak uwzględnić, że faktor jest beneficjentem ubezpieczenia, którego koszt ponosi faktorant. W przypadku braku wpłaty dłużnika faktorant nie otrzymuje pozostałej części należności, chyba że wypłata towarzystwa ubezpieczeniowego na rzecz faktora prze- kracza wartość otrzymanej przez niego zaliczki.

Uznając zasadność zatrzymania części należności w formie rezerwy, należy zwrócić uwagę, że przyjęcie – za opłatą – pełnej odpowiedzialności za zobowiązania dłużnika ozna- cza, że faktorant nie powinien ponieść straty z tytułu późniejszej wypłaty części należno- ści. Spełnienie tego warunku wymaga, aby po ostatecznym rozliczeniu transakcji, faktorant otrzymał wartość rezerwy powiększoną o odsetki.

W przypadku transakcji zagranicznych niewypłacona rezerwa obciążona jest ryzy- kiem kursowym. W tej sytuacji rozwiązaniem byłoby zawarcie w umowie faktoringu klau- zuli zabezpieczającej wartość umowy w przypadku niekorzystnej zmiany kursu walut, zobo- wiązującej faktora do wypłaty zatrzymanych środków zgodnie z kursem, obowiązującym w terminie wypłaty części głównej należności chyba, że kurs spot byłby korzystniejszy dla faktoranta, wówczas należałoby uwzględnić ten kurs.

Według Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce, w roku 2006, w faktoringu kra- jowym najczęściej stosowano faktoring z regresem (70,5% obrotów), faktoring pełny sto- sowany był w niespełna jednej czwartej przypadków (24,7%), w pozostałych sytuacjach wykorzystywany był faktoring mieszany (4,8%). W roku 2007 sytuacja wyglądała podob- nie⁶. Skromny udział faktoringu pełnego w całości transakcji faktoringowych tłumaczony jest przez pracownika firmy doradczej Hilton-Baird następująco: Dzieje się tak dlatego, że

5 W związku z tym środki pozyskane ze sprzedaży należności w ramach umowy faktoringu pełnego należy traktować tak, jak wpływy z obrotu, czyli jako finansowanie wewnętrznego przedsiębiorstwa.

A. Bielawska, Finanse zagraniczne małych i średnich przedsiębiorstw, PWN, Warszawa 2006, s. 113.

6 Jak skutecznie poprawić płynność finansową Raport Factoring 2007, IPO Sp. z o.o. Wrocław 2007 s. 5.

25 Faktoring międzynarodowy małych przedsiębiorstw

polscy przedsiębiorcy nadal patrzą na faktoring przede wszystkim pod kątem finansowania Przejęcie funkcji del credere przez faktora podwyższa koszty faktoringu. Usługi dodat- kowe, które są ogromnym atutem usługi, są przez część firm traktowane drugorzędnie⁷. Badania przeprowadzone przez M. Tokarskiego wykazały natomiast, że większość ban- ków i faktorów oferuje faktoring niepełny, a jeżeli już godzą się na przejęcie ryzyka nie- wypłacalności dłużników, robią to przyjmując wiele ograniczeń i żądając wysokiej zapłaty.

Ponadto proponowana przez banki oferta faktoringu dotyczy przede wszystkim obrotów krajowych⁸.

Komfort, jaki niesie ze sobą faktoring pełny, jest wysoko ceniony na rynkach zachod- nich i azjatyckich. Wyniki badań Factors Chain International (FCI) wskazują, że na świe- cie dominującą formą finansowania pozostaje właśnie faktoring bez regresu. Obroty 242 faktorów-członków FCI, związane z tą odmianą faktoringu, sięgnęły w 2006 roku niemal 240 mld euro. Dla porównania obroty wygenerowane przez faktoring z regresem przynio- sły tym firmom niecałe 170 mld euro. W ocenie firmy doradczej Hilton-Baird, wkrótce w Polsce zacznie dominować również faktoring pełen.

Przejęcie funkcji del credere przez faktora podwyższa koszty faktoringu W wielu publikacjach dotyczących faktorinu jako barierę jego zastosowania w praktyce wskazuje się wysoki koszt tej usługi. Szczegółowe rozważania i przykłady z praktyki dotyczące kosztu zawarcia umowy faktoringu podane w pracy K. Kreczmańskiej-Gigol⁹ wskazują jedno- znacznie, że proces wyceny transakcji jest bardzo skomplikowany, a jej ostateczny koszt ma charakter indywidualny i zależy od wielu czynników np.: odsetek stanowiących zapła- tę za finansowanie, średniego okresu płatności z faktur, limitu należności przyjmowanych w faktoring, wiarygodności dłużników, liczby faktur, jednostkowych kwot na jakie wysta- wiane są faktury itd. Umiejętne prowadzenie polityki kredytowej może więc przyczynić się do obniżenia kosztów faktoringu.

W zależności od miejsca działalności podmiotów uczestniczących w transakcji wy- różnia się następujące rodzaje faktoringu¹⁰:

− aktoring krajowy (wewnętrzny, domestic factoring) – występuje wówczas, gdy strony umowy, z której wynikają przeniesione na faktora wierzytelności, mają sie- dziby w tym samym państwie,

− faktoring międzynarodowy (zewnętrzny, international factoring) – gdy strony umowy, z której wynikają przeniesione na faktora wierzytelności, mają siedziby w różnych państwach.

7 www.hiltonbaird.pl (dostęp 28.12.2008 r.).

8 M. Tokarski, Faktoring w małych i średnich przedsiębiorstwach, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 115–116.

9 K. Kreczmańska-Gigol, Opłacalność factoringu dla przedsiębiorcy i faktora, Difin, Warszawa 2007, s. 92–114.

10 A. Bielawska, op.cit., s. 113–117.

26 Aurelia Bielawska

Formy faktoringu międzynarodowego

Praktyka faktoringu międzynarodowego wykształciła różne formy umów. Zasadni- cza różnica w porównaniu do faktoringu krajowego, polega na większej liczbie uczestników tej umowy, a co zatem idzie, wyższym ryzyku i wyższych kosztach.

W transakcjach zagranicznych najczęściej znajdują zastosowanie następujące formy faktoringu¹¹:

− System dwóch faktorów – jest to faktoring dwufazowy, podwójny – występuje dwóch faktorów: faktor eksportowy i faktor importowy oraz dwie umowy fakto- ringowe. Ten rodzaj faktoringu ogranicza w dużym stopniu ryzyko obu stron trans- akcji handlowej, jego wadą są jednak relatywnie wysokie koszty.

− Uproszczoną i tańszą formą faktoringu międzynarodowego jest system jedne- go faktora (faktoring eksportowy bezpośredni), w tym systemie rozliczeń nie uczestniczy faktor importowy. Jest to forma rozliczeń tańsza, ale bardziej ryzy- kowna dla eksportera. W systemie jednego faktora faktor eksportowy przejmuje rozliczenie należności, ale nie przejmuje inkasa i sprawdzania wiarygodności im- portera. Faktor eksportowy przekazuje kopię faktury bezpośrednio importerowi.

Importer zaś, po otrzymaniu dokumentów potwierdzających wysyłkę towarów, przekazuje zapłatę na rzecz faktora eksportowego.

Zawarcie opisanej powyżej umowy faktoringowej międzynarodowej nie powoduje powstania u eksportera wyższego ryzyka niż w przypadku faktoringu krajowego.

Odpowiednie sformułowanie treści umowy pozwala wyeliminować nie tylko ry- zyko odpowiedzialności za dług wierzyciela (dele credere), ale i ryzyko kursowe, jeżeli ustali się jako kurs przeliczenia należności kurs z dnia sprzedaży, umiesz- czając jednocześnie klauzulę zabezpieczającą wartość umowy w przypadku nieko- rzystnej zmiany kursu walut.

− Bardziej skomplikowany dla eksportera jest faktoring importowy bezpośredni.

Tu eksporter zawiera umowę faktoringu z faktorem działającym w kraju importera i sprzedaje temu faktorowi swoje należności od importerów z państwa jego dzia- łalności. W tym trybie rozliczeń faktor importowy przejmuje wszystkie funkcje, związane z realizacją umowy faktoringowej.

Który z wymienionych systemów faktoringu międzynarodowego jest najkorzyst- niejszy dla eksportera, zależy od indywidualnie ustalonych warunków i kosztów realizacji umowy faktoringowej. Wysokość kosztów zależy od zakresu przyjętych funkcji przez fak- tora, ilości rozliczanych faktur, opłat i odsetek od udzielonej zaliczki, a ich wysokość wzra- sta wraz z długością okresu finansowania. Analizując koszty usługi faktoringu, należy za- wsze przeciwstawiać im korzyści wynikające z zastosowania tej usługi. Zawierając umowę faktoringu pełnego, faktorant korzysta nie tylko z funkcji del credere, ale również z funkcji

11 Ibidem.

27 Faktoring międzynarodowy małych przedsiębiorstw

dodatkowych, np. asekuracji należności przed ryzykiem wypłacalności kontrahenta, ryzy- kiem kursowym, nie ponosząc przy tym dodatkowego kosztu zabezpieczenia tego ryzyka, poprawia strukturę swojego bilansu, co może wpłynąć na podwyższenie oceny ratingowej, a to z kolei zwiększa szanse na lepsze warunki uzyskania kredytu itd.

Zakończenie

Na gruncie polskiego prawa umowa faktoringu należy do tak zwanych umów niena- zwanych. Stawia to faktora na uprzywilejowanej pozycji. Warunki korzystania z tego spo- sobu refinansowania, określane przez poszczególnych faktorów, są odmienne i to zarówno w odniesieniu do warunków zawarcia tej umowy, ceny za tę usługę, jak i wymaganych za- bezpieczeń prawnych. Informacje publikowane przez faktorów skupiają się na zaletach tej usługi finansowej, nie eksponują natomiast (co jest oczywiste) zagrożeń i wad wynikają- cych z zawarcia tej umowy. Przed zawarciem umowy faktoringu należy więc przeprowa- dzić dokładne rozpoznanie warunków umowy faktoringu, oferowanych przez poszczegól- nych faktorów, porównać je z oczekiwaniami i możliwościami przedsiębiorstwa, a potem dokonać optymalnego wyboru.

INTERNATIONALES FACTORING KLEINER BETRIEBE Zusammenfassung

In dem Artikel werden die Vor- und Nachteile des echten Faktorings als Instrument der Risiko- verminderung für kleine Betriebe bei internationalen Transaktionen dargestellt.

EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 34

NR 540 2009 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO

BEATA BIEŃKOWSKA

Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej

FUNDUSZE PORĘCZENIOWE

JAKO WSPARCIE DLA FINANSOWANIA DZIAŁALNOŚCI MSP (BIELSKI FUNDUSZ PORĘCZEŃ KREDYTOWYCH)

Wprowadzenie

Małym i średnim przedsiębiorstwom (MŚP) przypisuje się wiele zalet. Faktem jest, że generują dużą liczbę miejsc pracy, zatrudniają osoby o niskich kwalifikacjach, są elastycz- ne, szybko dostosowują się do zmieniających się uwarunkowań i wreszcie, że są ogromnym inkubatorem nowych pomysłów. I tutaj właśnie pojawia się bariera, którą udaje się poko- nać tylko nielicznym MŚP – brak środków finansowych. Gospodarka finansowa małych i średnich firm jest tematem niezwykle drażliwym. Jedną z najbardziej ewidentnych wad większości MŚP jest niedostateczne wyposażenie w kapitał, związany z tym brak rezerw finansowych, trudności z bieżącą płynnością finansową i, co za tym idzie, uzależnienie od korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania. Często pomijana jest inna ważna przy- czyna słabości gospodarki finansowej MŚP, a mianowicie aspekt, który T. Łuczka nazywa

„charakterystyczną dla właścicieli małego i średniego przedsiębiorstwa mentalnością kre- dytową”¹. Jak pisze autorka, postawa właściciela firmy typu MŚP wobec kapitału własnego nacechowana jest silnymi preferencjami, natomiast kapitał obcy traktowany jest nader nie- chętnie a nawet z lękiem². Lęk ten nabiera szczególnych rozmiarów w kontaktach przed- siębiorcy z bankiem, jako bezduszną instytucją, która funkcjonuje według zasady, która mówi, że „...bankowiec to człowiek, który da ci parasol jeśli świeci słońce i natychmiast wyrwie, jeśli pada deszcz”³. Dlatego na uwagę zasługują wszelkie programy wsparcia MŚP.

Są wśród nich takie, które mają na celu zarówno udzielanie kredytów czy pożyczek małym firmom na warunkach preferencyjnych, jak i dostarczanie im zabezpieczeń niezbędnych przy ubieganiu się o kredyt. Instytucjami, których działalność prowadzi do poprawy do-

1 T. Łuczka, Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa–Poznań 2001, s. 17.

2 Ibidem, s. 51–52.

3 Wypowiedź prezesa Raiffeisen Bank Polska P. Czarneckiego, Instytnkt stadny bankowca, „Gazeta Małych i Średnich Przedsiębiorstw” 2003, nr 3(12), s. 6.

29 Fundusze poręczeniowe...

stępności kredytu dla przedsiębiorstw małych i tych średniej wielkości są właśnie fundusze poręczeniowe, jako element nowej kombinacji finansowej innowacyjnego wsparcia rozwoju przedsiębiorczości.

Fundusze poręczeniowe i ich potencjalni klienci

Potencjalny klient funduszy poręczeniowych – małe i średnie przedsiębiorstwa – to grupa firm o imponującej liczebności. Jak podaje Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2004–2005: „(…) sektor MŚP w przekroju regionalnym pod względem udziału w liczbie wszystkich przedsiębiorstw nieznacznie się różni – małe i średnie firmy stanowią od 91,1% podmiotów gospodarczych w mazowieckim do 95,5% w zachodniopomorskim”⁴. Są to jednocześnie firmy bardzo zróżnicowane, a zatem, aby oferta finansowa skierowana do właścicieli firm tego typu spotkała się z ich zainteresowaniem, konieczna jest znajomość ich potrzeb. Wynika to z faktu, iż zapotrzebowanie na środki finansowe w przedsiębior- stwie jest pochodną celów, które mają zostać osiągnięte za ich pomocą.

Potrzeby MŚP w poszczególnych fazach rozwoju można klasyfikować z punktu wi- dzenia różnych kryteriów. Mogą to być np. potrzeby związane z fazą rozwoju, w której firma aktualnie znajduje się, czy też potrzeby charakterystyczne dla firm o określonym rozmiarze. Przedsiębiorstwa najmniejsze „mikro” (do 9 zatrudnionych) wymagają głównie działań uzupełniających posiadane informacje i wiedzę dostępną przedsiębiorcy oraz jego najbliższym współpracownikom jak również dodatkowych środków finansowych, głównie obrotowych, niezbędnych do utrzymania płynności i ciągłości działalności gospodarczej.

Jest to duży problem dla firm nowych, bez „życiorysu” niezbędnego np. w negocjacjach z bankiem. W tej grupie firm potrzeby doradcze, szkoleniowe i informacyjne mają raczej charakter standardowy i ogólny, powtarzający się. Przedsiębiorstwa w tej grupie zwykle poszukują dotacji bezpośrednich lub poręczeń ze strony funduszy poręczeniowych w celu uzyskania kredytu bankowego. Często korzystają również z różnych form pomocy oferowa- nych przez urzędy pracy czy fundusze mikropożyczkowe.

Przedsiębiorstwa „małe” (do 49 zatrudnionych) i od jakiegoś czasu już funkcjonujące na rynku, wymagają wsparcia w doskonaleniu jakości metod i systemów zarządzania. Po- pularne wśród firm tego typu są również szkolenia z zakresu rozwoju strategii, zarządzania personelem, marketingu i sprzedaży, rachunkowości i zarządzania przepływami finanso- wymi oraz produkcją. Bardzo chętnie korzystają też z różnorodnych systemów kojarzenia partnerów i uczestniczą w imprezach targowo-wystawienniczych. Zazwyczaj przedsiębior- cy z tej grupy dążą do ekspansji, planując zwiększenie produkcji i zatrudnienia oraz ros- nących potrzeb finansowych. Źródłami zaspokojenia „głodu” kapitałowego małych firm są głównie kredyty bankowe pozyskiwane na zasadach komercyjnych lub preferencyjnych

4 Raport o stanie sektora MSP w Polsce w latach 2004–2005, A. Tokaj-Krzewska, S. Życiński (red.), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2006, s. 21.