Widok O metodzie badań proweniencyjnych starych druków

0 METODZIE BADAlí PROWENIENCYJNYCH STARYCH DRUKÓW

U p ra w ia n ie j a k i e j ś g a ł ę z i w ie d z y ozy po p r o s t u ty p u b a­

d a ń z r e g u ł y w y p rz e d z a i c h m e to d o lo g ię , n i c w ię c d z iw n e g o , ż e zarów no p u b l i k a c j e m a te r ia łó w p r o w e n ie n c y jn y c h , j a k i p r a c e n a t y c h b a d a n ia c h o p a r t e z n a c z n ie w y p r z e d z iły w s z e lk i e ro zw a­

ż a n i a n a te m a t i c h m eto d y . P o z a tym - j a k d o tą d - ro z w a ż a n ia owe s p ro w a d z a ją s i ę z a le d w ie do t r z e c h p o z y c j i . Możemy t u bo­

wiem w y m ienić j e d y n i e uw agi K a z im ie r z a P i e k a r s k i e g o : „0 z a d a ­ n i a 1 m etody b a d a ń p r o w e n ie n c y jn y c h " , w y p o w ie d z ian e n a m a rg i­

n e s i e r e c e n z j i p u b l i k a o j i R u d o lf a K o t u l i 1 , o r a z pewne p a r t i e w znakom itym r e f e r a c i e te g o ż u c z o n e g o : „ K s ią ż k a w P o ls c e XV i XVI w ie k u " , przygotow anym n a z ja z d naukowy im . J a n a K ocha- n o w sk ie g o w 1930 r . Po w o j n i e , n a k o n f e r e n c j i pracow ników nar kowych archiw ów 1 b i b l i o t e k B r o n is ła w Kocowski z a g a d n ie n iu t e ­ mu p o ś w i ę c i ł r e f e r a t w y g ło sz o n y 26 XI 1950 r . : „ Z a d a n ia i me- to d y b a d a ń p ro w e n ie n o y jn y c h w z a k r e s i e s t a r y c h druków" . Na k o n f e r e n c j i t e j , z w o ła n e j w W arszaw ie w c e lu p r z y g o to w a n ia ma­

t e r i a ł ó w n a I K o ngres N au k i P o l s k i e j , uchw alono r e z o l u c j ę , k t ó ­ r ą o b e c n ie , w d o b le I I K o n g resu t e j ż e N au ki w a rto p rz y p o m n ie ć . P rz y ta o z a m j ą w ię c i n e x te n s o :

U z n a ją c w i e lk ą w a r to ś ć z a p is e k p ro w e n ie n c y jn y o h w r ę k o ­

p i s a c h i s t a r y c h d ru k a c h d l a b a d a ń nad h i s t o r i ą b i b l i o t e k , k u l ­

t u r ą P o l s k i e p o k i f e u d a l n e j , a p r z e d e w sz y stk im nad s o c j o l o g i ą

k s i ą ż k i , K o n f e r e n c ja B i b l i o t e k a r z y s t w i e r d z a k o n ie c z n o ś ć p r o ­

w a d z e n ia z o rg a n iz o w a n y c h w tym z a k r e s i e b a d a ń . P ro p o n u je p r z e ­

t o sk o o rd y n o w an ie w y siłk ó w tere n o w y c h i o p rac o w an ie s z c z e g ó ło ­

wych i n s t r u k o j i d o ty o z ą o y o h z b i e r a n i a , s z e re g o w a n ia i p r z e c h o ­

w yw ania u z y sk an e g o m a t e r i a ł u , u w z g lę d n ia ją c zarów no m o ż liw o śc i

b i b l i o t e k , ja k i p o t r z e b y p r z y s z ły o h b a d a c z y . A pel n i n i e j s z y

k i e r u j e K o n f e r e n c ja pod a d re se m W ładz I K o n g resu N au k i d l a

p r z e k a z a n i a go tym czy n n ik o m , k t ó r e b ę d ą po w o łan e do p la n o w a - n i a 1 o r g a n iz o w a n ia n a u k i p o l s k i e j . 4

N ie d o s z ło a n i do o p ra c o w a n ia i n s t r u k c j i s z c z e g ó ło w e j, a n i do s k o o rd y n o w a n ia b a d a ń p r o w e n ie n o y jn y c h , k t ó r e , p odejm o­

wane in d y w id u a ln ie lu b z e sp o ło w o , p ro w ad zo n e b y ły każd o razo w o ró w n ie ż m etodam i in d y w id u a ln y m i, ja k o że w s k a z a n ia zarów no P i e k a r s k i e g o , j a k i K ocow skiego - w z a s a d z i e b a rd z o s ł u s z n e i do c h w i l i o b e c n e j n i e z d e z a k tu a liz o w a n e - w ypow iadane o k o l i c z ­

n o ś c io w o , n ig d y n i e p r e te n d o w a ły do r o l i i n s t r u k c j i s z c z e g ó ło ­ w ych.

B a d a n ia p r o w e n ie n c ji s t a r y c h druków prow ad zon e s ą w B i­

b l i o t e c e U n i w e r s y te c k ie j w W arszaw ie s y s te m a t y c z n i e od g r u d n ia 1959 r . Z ap lanow an e z o s t a ł y w k o l e j n o ś c i w ieków ; o b e c n ie koń­

czymy j u ż o p ra c o w a n ie c a łe g o n a s z e g o z e s p o ł u X V I-w ie c z n e g o . K i l k u n a s t o l e t n i a p r a k t y k a z d o b y ta w t e j t r u d n e j i m o z o ln e j p r a cy p o z w o l i ł a nam z g ro m a d z ić s p o ro d o ś w ia d c z e ń , k tó ry m i p ra g n ę p o d z i e l i ć s i ę z c z y t e l n i k a m i , z a z n a c z a j ą c , że w ypow iedź swą t r a k t u j ę ja k o z a p r o s z e n i e do d y s k u s j i n a te m a t m eto d y b a d a ń p r o w e n ie n o y jn y c h .

P r z y s t ę p u j ą c do naukowego o p ra c o w a n ia p r o w e n i e n c j i s t a ­ r y c h druków p o w inniśm y p r z e d e w s z y s tk im zdawać s o b ie sp raw ę z t e g o , ż e d o p i e r o z n a k i w ła s n o śc io w e o r a z w s z y s tk i e ś l a d y o bco­

w a n ia z k s i ą ż k ą p o z o s ta w io n e n a j e j k a r t a c h p r z e z w ł a ś c i c i e l i lu b użytkow ników n a d a j ą danemu e g z e m p la rz o w i c e c h y ś c i ś l e in d y w id u a ln e , w y r ó ż n ia ją c e go z s z e r e g u in n y c h e g z e m p la rz y , id e n ty c z n y c h pod w zględem w ydaw niczym . N a le ż y w ię c z a c z ą ć od s ta r a n n e g o o b e j r z e n i a k s i ą ż k i . N ie p o p r z e s t a j ą c n a o p ra w ie i k a r c i e t y t u ł o w e j , g d z ie n a j c z ę ś c i e j z n a jd u je m y z n a k i w ła s n o ś ­ c io w e , musimy d ro b ia z g o w o z b a d a ć c a ły b lo k k s i ą ż k i , k a r t a z a k a r t ą . O c z y w iś c ie że o p raw a , j e ś l i j e s t w s p ó łc z e s n a k s i ą ż c e , s ta n o w i b a rd z o ważny e le m e n t, n i e t y l k o d l a t e g o , że n a n i e j możemy z n a le ź ć s u p e r e x l i b r i s lu b i n i c j a ł y w ł a ś o i o i e l a . P i e ­ k a r s k i z w r ó c ił uwagę n a p ro b le m o d r ó ż n i a n i a opraw p o l s k i c h od ob cy ch i p ły n ą c e z t e g o w n io s k i naukow e5 . Oprawa o b c a ś w ia d c z y bowiem , że k s i ą ż k a z o s t a ł a k u p io n a z a g r a n i c ą z o m in ię c ie m p o l s k i e g o k s i ę g a r z a , k t ó r y zaw sze s p ro w a d z a ł to w a r i n p i a n o , t j . w a r k u s z a c h , i d o p i e r o w k r a j u o p r a w ia ł p o je d y n c z e egzemp­

l a r z e . Oprawa o b c a p rze m aw ia w ię c z a in d y w id u aln y m im portem

d z i e ł a z p o m in ię c ie m p o l s k i e g o k s i ę g a r z a i może ś w ia d c z y ć o k o n t a k t a c h z a g r a n ic z n y c h , p o d r ó ż a c h , d a ra o h p r z y j a c i ó ł p o s i a ­ d a c z a k s i ą ż k i i t p . D obra zn a jo m o ść dawnego i n t r o l i g a t o r s t w a p o z w a la o d r ó ż n ia ć w a r s z t a t y p o s z c z e g ó ln y c h m is tr z ó w , pomaga w u s t a l e n i u k r a j u lu b n aw et m i a s t a , w k tó ry m k s i ą ż k a z o s t a ł a op­

r a w io n a , s ą to je d n a k z a g a d n i e n ia w ym agające o so b n y c h s tu d ió w . N ie t y l k o w ł a ś c i c i e l e p r y w a t n i , l e c z t a k ż e n i e k t ó r e i n ­ s t y t u c j e o p r a w ia ły k s i ą ż k i w p e w ie n c h a r a k t e r y s t y c z n y s p o s ó b . Na p r z y k ła d k l a s z t o r y c y s t e r s k i e s to s o w a ły ty p y opraw ła tw y c h do o d r ó ż n i e n i a n a p ie r w s z y r z u t o k a . P i e k a r s k i n a p o d s ta w ie a n a l i z y opraw w y o d r ę b n ił z o lb rz y m ic h z b io ró w B i b l i o t e k i J a - g i e l l o ń s k i e j k s i ą ż k i n a l e ż ą c e do P i o t r a W o lsk ie g o . Oprawa mo­

że w ię c u ja w n ić nam w ł a ś c i c i e l a n a w e t w ów czas, gdy n i e z n a j - d ziem y je g o p o d p is u lu b in n e g o zn a k u w ła s n o ś c io w e g o .

N ie n a le ż y ró w n ie ż lek c e w a ż y ć ślad ó w daw nej p r z y n a l e ż n o ś c i k s i ą ż k i z o s ta w io n y c h n a j e j o k ła d c e czy to w p o s t a c i n a le p e k g r z b ie to w y c h , czy t e ż s y g n a tu r k r e ś l o n y c h n a w e w n ę trz n e j s t r o ­ n i e o k ł a d k i . J e ś l i ta k im znakom to w a rz y s z y z a p i s lu b p ie c z ę ć d a n e j i n s t y t u o j i , to d o ść sz y b k o nauczym y s i ę k o j a r z y ć dany r o ­ d z a j n a le p e k lu b s y g n a tu r z o k r e ś l o n ą b i b l i o t e k ą i n aw et wów­

c z a s , gdy n i e z n a jd z ie m y n a k a r t k a c h k s i ą ż k i in n y c h znaków, p o t r a f im y u s t a l i ć j e j dawną p r z y n a l e ż n o ś ć .

R o z s z y fro w a n ie w ł a ś c i c i e l a s u p e r e x l i b r i s u , j e ś l i n i e u ja w ­

n i ł on swego n a z w is k a , p o p r z e s t a j ą c j e d y n i e n a i n i o j a ł a c h i

h e r b i e , b y n a jm n ie j n i e j e s t ł a t w e . Z o z n a c z e n ie m p o l s k i c h h e r ­

bów n i e mamy w p raw d zie w ię k s z y c h k ło p o tó w , gdyż możemy p o s łu ż y ć

s i ę t a b l i c a m i h erb o w y m i. K o m p lik u je je d n a k sp raw ę f a k t , że

p o l s k i s y s te m h e r a l d y c z n y , o p a r t y o u s t r ó j rodow y, z a k ła d a u ż y ­

w a n ie id e n ty c z n e g o h e rb u p r z e z w i e l e r o d z i n n o s z ą c y c h z u p e łn i e

r ó ż n e n a z w is k a , c z ę s t o w szak że z a c z y n a ją c e s i ę od t e j sam ej

l i t e r y . Zatem i n i c j a ł y i m i e n i a i n a z w is k a n i e z a w sze p o z w a la ją

u s t a l i ć w ł a ś c i c i e l a s u p e r e x l i b r i s u . J e ś l i w ię c n i e p r z y c h o d z i

z pomocą j a k i ś z a p i s n a k s i ą ż c e , r o z w ią z a n ie t r u d n o ś c i może

p o d s u n ą ć j e d y n i e d o b r a o r i e n t a c j a w h i s t o r i i , tym b a r d z i e j że

obok p ie r w s z y c h l i t e r i m i e n i a i n a z w is k a mamy czasem i n i c j a ł y

g o d n o ś o i p ia s to w a n y c h p r z e z w ł a ś c i c i e l a s u p e r e x l i b r i s u . N ie ­

k i e d y je d n a k - z w ła s z c z a gdy c h o d z i o o s o b y , k t ó r e n i e o d e g ra ­

ł y r o l i h i s t o r y c z n e j - n i e p o t r a f im y ro z s z y f ro w a ć zagadkow ego

z n a k u .

S u p e r e x l i b r l s e m p o ls k im b a rd z o żywo I n t e r e s o w a ł s i ę P i e ­ k a r s k i . Jemu t e ż zaw dzięczam y t e r m in y : s u p e r e x l i b r i s w ła ś c iw y - n a o z n a c z e n ie zn a k u z in d y w id u a liz o w a n e g o o d b ite g o z je d n e g o t ł o k u , k t ó r y z o s t a ł s p o rz ą d z o n y d l a o k r e ś lo n e g o w ł a ś c i c i e l a , o r a z s u p e r e x l i b r i s i n t r o l i g a t o r s k i , t j . skomponowany n a ż y c z e ­ n i e k l i e n t a p r z e z i n t r o l i g a t o r a , o d b i t y z p o je d y n c z y c h e le m e n -

tów / h e r b , o t o k , i n i c j a ł y / . •T

E x l i b r i s y u m ie s z c z a n o z a z w y c z a j n a w e w n ę trz n e j s t r o n i e o k ł a d k i , czasem n a p r z e d n i e j w y k l e j c e . P rz e w a ż n ie z a w i e r a j ą one n a p is y p o d a ją c e im ię i n a z w isk o w ł a ś o i o i e l a ; z d a r z a j ą s i ę j e d ­ n a k e x l i b r i s y t y l k o z i n i c j a ł a m i a lb o z u p e ł n i e anonim ow e, c z a ­ sem w ręcz n ie m o ż liw e do z i d e n t y f i k o w a n i a , j e ś l i n i e p r z y j d z i e z pomocą j a k i ś k o r z y s t n y z b ie g o k o l i c z n o ś c i .

J e ż e l i s u p e r e x l i b r i s c z y e x l i b r i s zaw sze z n a jd u je m y n a o k re ś lo n y m m ie js c u k s i ą ż k i , p i e o z ę ć może być o d b i t a d o s ło w n ie w s z ę d z ie . T y lk o n i e k t ó r z y w ł a ś c i c i e l e k o n s e k w e n tn ie u m ie s z c z a ­

l i o d c is k p i e c z ę c i zaw sze w tym samym m ie js c u w t e k ś c i e k s i ą ż k i / t a k Ja k d z i ś n p . s y g n u je s i ę d r u g i a r k u s z , t j . s . 1 7 / . A n d rz e j S t a n is ł a w Z a ł u s k i , b is k u p k r a k o w s k i, z n a c z y ł swe w olum iny s u ­ c h ą p i e c z ę c i ą AZEC /A n d r e a s Z a ł u s k i E p is c o p u s C r a c o v i e n s i s / o d c is k a n ą n a 25 s t r o n i e , b i b l i o t e k a c y s te r s ó w w ą o h o c k ic h um iesz c z a ł a z a zw y c za j n a m a r g in e s ie 15 s t r o n y o d o is k p i e c z ę c i z h e r - bem G ry f . N a j c z ę ś c i e j je d n a k p i e c z ę ć o d b ija n o n a k a r c i e t y t u ­ ł o w e j . N ie k a ż d a z n i c h in f o r m u je o n a z w isk u w ł a ś c i c i e l a , c z ę ­ s t o - z w ła s z c z a p i e c z ę c i e sy g n e to w e - z a w i e r a j ą t y l k o h e r b lu b em blem at czy i n i c j a ł y ; w y s tę p u ją t u w ię c a n a l o g i c z n e k ł o p o t y , j a k p r z y i d e n t y f i k a c j i s u p e r e x l i b r i s ó w i e x l i b r i s ó w .

N a jp o p u la r n ie js z y m zn ak iem w łasno ściow ym j e s t z a p i s r ę k o ­

p iś m ie n n y , k t ó r y t a k ż e może być u m ie s z c z o n y d o s ło w n ie w s z ę d z ie ,

n i e t y lk o n a k a r c i e t y t u ł o w e j . O d c z y ta n ie z a p i s e k r ę k o p iś m ie n ­

n y c h n a s t r ę c z a c z ę s t o n ie m a ło t r u d n o ś c i n aw et dobrym znawcom

p a l e o g r a f i i i b ie g ły m c z y te ln ik o m rę k o p is ó w . Są t o bowiem n a

o g ó ł t e k s t y k r ó t k i e , n ie d a j ą c e m a t e r i a ł u porów naw czeg o , k t ó r y

o s w a ja b a d a c z a ze sposobem k r e ś l e n i a p o s z c z e g ó ln y c h l i t e r ; p o ­

z a tym t r e ś ć d ł u ż s z e j i n s k r y p c j i u ł a t w i a o d tw o r z e n ie n i e c z y ­

t e l n y c h wyrazów n a p o d s ta w ie s e n s u . Gdy z a ś mamy do c z y n i e n i a

t y l k o z z a p is e m n a z w is k a , i s t n i e j e s z c z e g ó l n i e d u że n i e b e z p i e ­

c z e ń s tw o z n i e k s z t a ł c e n i a . T r z e b a w ię c k o n i e c z n ie u św ia d am iać

s o b i e , ż e u s t a l a n i e form y n a z w is k m usi być zaw sze zgodne z z a sa d a m i s ło w o tw ó rs tw a d anego j ę z y k a . T r z e b a t e ż o rie n to w a ć s i ę w z a s a d a c h o r t o g r a f i i e p o k i, z k t ó r e j z a p i s p o c h o d z i. N ie m ożna p o le g a ć w y łą c z n ie n a w r a ż e n ia c h w zrokow ych, a l e zaw sze w e ry fik o w a ć l e k c j ę z i n f o r m a c ja m i, k t ó r y c h mogą d o s ta r c z y ć k o n ie c z n e w danym wypadku pomoce naukow e. N a le ż y ró w n ie ż z d a ­ wać s o b ie spraw ę z t e g o , ż e m echanizm t w o r z e n ia n a z w isk n i e

j e s t d z i e d z i n ą c a łk o w ic ie i r r a c j o n a l n ą , g d z ie w s z y s tk o j e s t d o z w o lo n e . W tym s z a l e ń s t w i e j e s t m eto d a i to n aw et n i e z b y t t r u d n a do o p a n o w a n ia . N azw isk a s z l a c h e c k i e w e ry fik u je m y zazwy c z a j z a g l ą d a j ą c po p r o s t u do h e r b a r z y . P oniew aż je d n a k n i e o b e jm u ją one w s z y s tk i c h n a z w isk n a s z e j s z l a c h t y , b a rd z o ważne j e s t u ś w ia d o m ie n ie s o b i e , j a k d o n i o s ł ą r o l ę w tw o r z e n iu s i ę n a z w is k - n i e t y l k o z r e s z t ą s z l a c h e c k i c h - ty p u p r z y m io tn ik o ­ wego / t j . k o ń c z ą c y c h s i ę n a - s k i , - c k i / odgryw a to p o n o m a sty k a J e ś l i w ię c n p . w i n d e k s i e p r o w e n ie n c ji k tó r e g o ś z k a ta lo g ó w sp o ty k am n a z w isk o S t e s i c k i , to - n i e z a l e ż n i e od f a k t u , że t a k i e g o n a z w is k a n i e z n a jd z ie m y w h e r b a r z a c h - od r a z u domyś­

l a ć s i ę mogę b ł ę d n e j l e k c j i z a m ia s t S i e s i c k i , n a z w is k a p o c h o ­ d z ą c e g o od nazwy m ie js c o w o ś c i S i e s i k i , p o d c z a s gdy n i e ma nazwy g e o g r a f i c z n e j S t e s i k i , i t p . M echanizm t w o r z e n ia s i ę n a z w is k n i e s z l a c h e c k i c h ty p u o d m iejsco w ego j e s t n ie c o in n y , a l e t a k ż e możemy j e z w e ry fik o w a ć , u s t a l a j ą c nazwę m ie jsc o w o ś­

c i . O sobną k a t e g o r i ę s ta n o w ią p a t r o n i m i c a , t j . n a z w is k a o d i ­ m ienn e lu b - w wypadku n a z w isk n i e s z l a c h e c k i c h - u tw o rzo n e n i e k i e d y od nazwy zawodu c zy p r z e z w is k a o j c a . Są t o w skazów ki b a rd z o o g ó ln e , p o d a ją j e z a ś ja k o p r z y k ł a d n a k ł a n i a j ą c y do s z u k a n i a i n t e r p r e t a c j i u w i e r z y t e l n i a j ą c e j l e k c j ę z a p i s u . La­

t y n i z a c j a n a z w isk ró w n ie ż p o d le g a pewnym zasadom ; czasem j e s t t o po p r o s t u d o d a n ie końców ki ł a c i ń s k i e j , czasem z a ś , przew aż n i e p r z y n a z w is k a c h n i e s z l a c h e c k i c h ty p u p rz e z w is k o w e g o , t ł u ­ m a c z e n ie n a z w is k a n a ł a c i n ę / n p . A r t e m i s i a = B y l i c a , N u c e r i- n u s = O rz e s z e k i t p . / .

P o z a f i l o l o g i c z n ą lu b e ty m o lo g ic z n ą i n t e r p r e t a c j ą n a z ­

w is k , p r z y b a d a n ia c h p ro w e n ie n c y jn y c h , j a k p r z y k a ż d e j p r a c y

h i s t o r y c z n e j o p a r t e j n a ź r ó d ł a c h rę k o p iś m ie n n y c h , n a le ż y s y s ­

te m a ty c z n ie k o n fro n to w a ć w iad o m o ści ź ró d ło w e z l i t e r a t u r ą

p r z e d m io tu . D z ię k i temu z n a c z n ie r o z s z e r z a s i ę k r ą g n a z w isk ,

k t ó r e nam c o ś m ów ią, 1 p r z e s t a j e m y b ł ą d z i ć po omaoku w śró d j a k i c h ś f a n t a s t y c z n y c h tw oró w . J e ś l i n p , w i n d e k s i e p ro w e n ie n ­ c j i sp o ty k a m p o z y c ję o d c z y ta n ą ja k o „ J o a n n e s P r o s c i u s C u r z e lo - v i e n s i s , r . 1 6 1 0 " , mogę s i ę ła tw o d o m y ś lić , że pow inno t u być - B r o s c iu s i że c h o d z i o zn a n eg o p r o f e s o r a A kadem ii K rakow s­

k i e j , a s tro n o m a J a n a B rc ż k a z K u rz e lo w a , k t ó r y w ł a ś n i e t a k l a t y n i z o w a ł sw o je n a z w is k o . C z ę s to s i ę g a n i e do pomocy n a u k o ­ wych n i e t y l k o u ł a t w i i d e n t y f i k a c j ę o sób i popraw ne u s t a l e n i e n a z w is k , a l e t a k ż e , d o s t a r c z a j ą c sz c z e g ó łó w b i o g r a f i c z n y c h , u c h r o n i p r z e d ro z d w a ja n ie m , a n aw et i r o z t r a j a n i e m p o s t a c i , gdy t e w y s tę p u ją z in n y m i t y t u ł a m i , j a k w p rz y p a d k u R e s z k i, k t ó r y w jednym z k a ta lo g ó w z n a l a z ł s i ę aż w t r z e c h o s o b a c h :

„ R e sz k a S t a n i s ł a w " , „ R e s c iu s , a b b a s A n d r e o v i e n s i s " , i „ R e s - c i u s S , ab A n d re a " .

K o n ie c z n e j e s t t e ż u s ta w io z n e k o n tr o lo w a n ie w ła s n y c h od­

c z y t a ń , gdy w y s tę p u ją p o d o bn e form y n a z w is k . P o ró w n a n ie k i l k u z a p isó w może n i e t y l k o p r z e k o n a ć n a s , ż e k r e ś l i ł a j e t a sama r ę k a , a l e ró w n ie ż pomóc w u s t a l e n i u p o p ra w n e j l e k c j i . J e ś l i n p . sp o ty k a m w tym samym w y k a z ie n a z w is k „ W e rn is c h a S a m u e la " i

„W o y nischa S a m u e la ", dom yślam s i ę , że w obu w ypadkach jf e s t to t a sama o s o b a : Sam uel W e in is c h , z n an y b i b l i o f i l w r o c ła w s k i z X V III w ie k u . N a le ż a ło w ię c porów nać ob a z a p i s y , n i e z a ć d e c y ­ dować s i ę p o c h o p n ie n a p r z y j ę c i e dwóch l e k c j i , obu z r e s z t ą b łę d n y c h , co - n a d o m ia r z łe g o - spow odow ało r o z d w o je n ie o s o ­ by w ł a ś c i c i e l a .

J e ś l i c h o d z i o p u b l i k a c j e z a p isó w p r o w e n ie n c y jn y c h , to s ą d z ę , że o b o w ią z u ją t u t a k i e same z a s a d y j a k p r z y w ydaw aniu ź r ó d e ł r ę k o p iś m ie n n y c h , t z n . popraw ne o d c z y t a n i e , r o z w ią z a n ie w s z y s tk i c h s k ró tó w , j e ś l i b r a k d o k ła d n e j d a t y , p r z y n a jm n ie j u s t a l e n i e w iek u z a p i s u o r a z o p a t r z e n i e kom entarzem h i s t o r y c z ­ nym. W i n d e k s i e m usi być po d an e p o p ra w n e , naukowo u s t a l o n e b r z m ie n ie n a z w is k a , w s z e l k i e z a ś w a r i a n t y c z y o s o b li w o ś c i p i ­ sow ni t r z e b a u m ie ś c ić obok w n a w ia s a c h . A w ię c n p . w i n d e k s i e n i e n a l e ż y p i s a ć F i e r l e i , a l e F i r l e j , n i e P ru c h n y c z k y , l e c z P r ó c h n i c k i . N a to m ia s t j e ś l i c h o d z i o sam t e k s t z a p i s u , t o zwa­

ż y w sz y , że s ą to p r z e w a ż n ie a u t o g r a f y i t e k s t y k r ó t k i e - l e p i e j

c h y b a b e z m o d e r n i z a c ji zachow ać o r y g i n a l n ą p is o w n ię , c h a r a k t e ­

r y s t y c z n ą d l a a u t o r a z a p i s k i .

P odo b ną s t a r a n n o ś ć i o s tr o ż n o ś ć n a l e ż y sto so w a ć p r z y u s ­ t a l a n i u nazw m ie js c o w o ś c i, z w ła s z c z a m n ie j z n a n y c h . W in d e k ­ s i e po w in n y one w ystęp o w ać w f o rm ie p o p ra w n e j i w d z i s i e j s z e j p i s o w n i, o d p o w ie d n io skom ento w an e, j e ś l i z a j d z i e te g o p o t r z e ­ b a . K o m en tarz m usi być k o n s e k w e n tn y , a l e n i e s c h e m a ty c z n y , n i e ma bowiem p o t r z e b y o b j a ś n i a n i a nazw o g ó l n i e z n a n y c h , k t ó r y c h l o k a l i z a c j a n i e b u d z i w ą t p li w o ś c i . T o p o nom asty ka j e s t b a rd z o Q w ażna d l a b a d a c z a p r o w e n i e n c j i , bowiem w p o ł ą c z e n iu z danym i b i o g r a f ic z n y m i w ł a ś c i c i e l i p o z w a la nam u m ie ś c ić d z i e j e k s i ą ż ­ k i n i e t y l k o w o k re ś lo n y m c z a s i e , l e c z t a k ż e i w m i e j s c u . Zda­

r z a j ą s i ę w p raw d zie p r z y k ł a d y d a l e k i c h i z g o ł a n ie o c z e k iw a n y c h w ędrów ek p o je d y n c z y c h k s i ą ż e k lu b n a w e t c a ły c h b i b l i o t e k , n a

o g ó ł j e d n a k s tw ie r d z a m y , że k r ą ż ą one po n i e z b y t r o z l e g ł y c h r e g i o n a c h k r a j u , k t ó r e p o d c z a s b a d a ń p r o w e n ie n c y jn y c h możemy ła tw o u s t a l i ć .

W k a ż d e j b i b l i o t e c e d y s p o n u ją c e j z e sp o łe m s t a r y c h druków z n a jd u je m y k s i ą ż k i p r o w e n ie n o j i k l a s z t o r n y c h , bo l i b r a r i e k l a s z t o r n e b y ły n i e t y l k o n a j s t a r s z y m i , a l e ró w n ie ż n a j b o g a t ­ szym i z b io r n i c a m i k s i ą g . O p raco w u jąc w olum iny n o s z ą c e ś l a d y p r z y n a l e ż n o ś c i do k t ó r e j ś z b i b l i o t e k k l a s z t o r n y c h , musimy p r z e d e w s z y s tk im zn ać p o l s k ą i ł a c i ń s k ą nazwę z a k o n u , w ie d z ie ć d o k ł a d n i e , k t ó r e z n io h i od k ie d y p o s i a d a ł y f u n d a c j e w d a ­ n y c h m ie js c o w o ś c ia c h . Nazwy zakonów o z n a c z a n o c z ę s t o s k r ó t a m i , musimy w ię c um ieć j e ro z w ią z y w a ć . K o n ie c z n a j e s t o r i e n t a c j a , k tó ry m zakonom p r z y s ł u g i w a ł n a o z n a c z e n ie i c h s i e d z i b y t e r m in M o n a s te riu m , C o n v e n tu s , Domus, C o lle g iu m , R e s i d e n t l a i t p .

T r z e b a s t a r a n i e o d r ó ż n ia ć z a k o n n y ch w ł a ś c i c i e l i b i b l i o ­ t e k , n i e k i e d y n aw et d o ś ć z n a c z n y c h , p rz e k a z y w a n y c h z a z w y c z a j m a c ie r z y s te m u k l a s z t o r o w i , od u żytkow ników p o s z c z e g ó ln y c h t o ­ mów k l a s z t o r n y c h l i b r a r i i , p r z e d k t ó r y c h im ion am i zw ykle um iesz c z a n o z a p i s : ad usum c o n o e s s u s . Wśród n o te k p ro w e n ie n c y jn y c h c z ę s t o można z n a le ź ć im ię b r a t a tr u d n i ą c e g o s i ę grom adzen iem k s i ą g / F r a t e r . . . c o m p a r a v i t / . N ie n a l e ż y t a k i c h zakonników uw ażać z a w ł a ś c i c i e l i , im io n a i c h je d n a k mogą m ieć w a r to ś ć d l a h i s t o r y k a dan ego zak o n u lu b b i b l i o t e k i z a k o n n e j, c z ę s t o bo­

wiem ów b r a t c z y o j o i e c , k t ó r y s y s te m a ty c z n ie t r u d n i ł s i ę g r o ­

m adzeniem k s i ą g , p e ł n i ł f u n k c ję b i b l i o t e k a r z a k l a s z t o r n e g o .

D la te g o n i e n a le ż y ty c h w zm ianek le k c e w a ż y ć , p a m i ę ta j ą c je d n a k

z a w s z e , ż e w t a k i c h w ypadkach w ł a ś c i c i e l e m k s i ą ż k i j e s t z a k o n , n i e z a ś w ym ieniony w z a p i s i e p a t e r czy f r a t e r .

0 tym , ż e w ł a ś c i c i e l e m b i b l i o t e k i z a k o n n e j j e s t z a k o n , n i e w olno zapom inać p r z y u k ł a d a n i u w s z e lk i c h indeksów lu b k a r ­ t o t e k . H asłem w ty c h w ypadkach n ig d y n i e może być nazw a m i e j ­ s c o w o ś c i, l e c z zaw sze nazw a z a k o n u , n p . n i e L u b lin - B e r n a r ­ d y n i , a l e B e r n a rd y n i - L u b l i n . D ysponentem k s i ą ż e k b y ł zaw sze z a k o n , c z ę s t o t e ż mamy z a p i s y s t w i e r d z a j ą c e p rz e k a z y w a n ie i c h z j e d n e j b i b l i o t e k i k l a s z t o r n e j do i n n e j w o b r ę b i e te g o sam e­

go z a k o n u . W te g o r o d z a j u z a p is a c h m uszą być ró w n ie ż u w z g lę d ­ n i a n e nazwy m ie js c o w o ś c i, zaw sze je d n a k pow inny o d s y ła ć do h a s ł a b ę d ą c e g o nazwą w ł a ś c i c i e l a , t j . z a k o n u . Tak samo b ę d z i e ­ my p o s tę p o w a ć z w s z e lk im i in n y m i b i b l i o t e k a m i : k o ś c ie l n y m i , zb orow ym i, s z k o ln y m i i t p . , a w ię c n a le ż ą c y m i do i n s t y t u c j i , k t ó r e zaw sze po w inniśm y tr a k to w a ć j a k w ł a ś c i c i e l a i o dp o w ied ­ n i o do te g o redagow ać h a s ł a .

K s i ą ż k i n a le ż ą c e do j a k i e j ś b i b l i o t e k i , p r ó c z znaków , k t ó r e w y m ie n ia ją j e j n a z w ę , n o s z ą z a z w y c z a j j e s z c z e in n e ś l a ­ dy p r z y n a l e ż n o ś c i w p o s t a c i s y g n a t u r . Z w racałam j u ż n a to uwagę p r z y om aw ianiu o p ra w . S y g n a tu ry b i b l i o t e c z n e w y s t ę p u ją

t e ż w ró ż n y c h m ie js c a c h k s i ą ż k i : n a o d w ro c ie o k ł a d k i , n a w y k le j k a c h , n a k a r c i e t y t u ł o w e j , n i e k i e d y z a ś możemy z n a le ź ć j e n a s t r o n a c h b lo k u k s i ą ż k i / n p . n a s . iO O /.

5dy badamy w ię k s z e z e s p o ł y p o c h o d z ą c e z j e d n e j b i b l i o t e ­ k i , t o po pewnym c z a s i e zaczynam y b e z b ł ę d n i e o d r ó ż n ia ć c h a r a k ­ t e r y s t y c z n e d l a n i e j s y g n a t u r y , j e ż e l i o c z y w iś c ie s t a r a n n i e oglądam y k a ż d y o b i e k t . N ie k ie d y s y g n a tu r y s ą jedynym zn ak iem rozpoznaw czym , j e ś l i b i b l i o t e k a r z z a p o m n ia ł u m ie ś c ić n a k a r ­ t a c h k s i ą ż k i z a p is u w ła s n o ś c io w e g o . W t e n sp o só b n p . w BUW o d ró ż n ia m y ła tw o k s i ą ż k i n a l e ż ą c e n ie g d y ś do b i b l i o t e k i b o ż o ­ grobców w M ie c h o w ie , m sto w s k ic h kanoników r e g u l a r n y c h lu b c y s ­ te r s ó w w ą c h o c k ic h i t p . , i c h o c ia ż n i e z n a jd u je m y tam in n y c h znaków p r o w e n ie n c y jn y c h , wiemy c z y j ą w ł a s n o ś c i ą b y ły d a n e wo-

' um iny.

P rz y o p racow yw aniu b i b l i o t e k p ry w a tn y c h , k t ó r y c h tomy n i e

b y ły sy g n ow ane, b a rd z o ważnym dowodem p r z y n a l e ż n o ś c i j e s t p i s ­

mo w ł a ś c i c i e l a , d o ść c z ę s t o zn ajd o w an e n a k a r t a c h k s i ą ż e k .

J e ś l i znamy j e s k ą d in ą d , możemy zaw sze o k r e ś l i ć , k to b y ł w ła ś ­

c i c i e l e m k s i ą ż k i n i e n o s z ą c e j n aw et in n y c h ślad ó w p ro w e n ie n ­ c j i . , Na t e j z a s a d z i e Ludwik B ir k e n m a je r z id e n t y f i k o w a ł wo­

lu m in y b ę d ą c e o n g iś w ł a s n o ś c i ą K o p e r n ik a 1 0 . W t e n sp o só b p o - z n a je m y k s i ą ż k i z b i b l i o t e k i J ó z e f a A n d r z e ja Z a ł u s k i e g o , k t ó ­ r y n i e zaw sze z n a c z y ł swe tomy p i e c z ą t k ą , e x l i b r i s e m c z y s u - p e r e x l i b r i s e m , n a to m ia s t n a każdym z n i c h z o s t a w i a ł j a k i ś ś l a d sw ej r ę k i , b o d a j w p o s t a c i c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p o d k r e ś l e ń , i d z i ę k i tem u możemy o b e c n ie z re k o n s tru o w a ć zachow ane r e s z t k i je g o k s i ę g o z b i o r u .

Do o p i s u k s i ą ż k i p r z y s tę p u je m y po u s t a l e n i u w s z y s tk ic h j e j w ł a ś c i c i e l i w i c h k o l e j n o ś c i c z a s o w e j, a t a k ż e po z o r i e n ­ to w a n iu s i ę w c h a r a k t e r z e w s z y s tk ic h z a p isó w n i e p r o w e n i e n c y j - n y c h , abyśm y m o g li o k r e ś l i ć ic h r o d z a j , a u t o r a - j e ś l i j e s t nim k t ó r y ś z w ł a ś c i c i e l i , co poznamy po d u k c ie p is m a , o r ą z p r z y n a jm n ie j w iek z a p i s u , gdy n i e mamy in n y c h d an y ch c h ro n o ­ l o g ic z n y c h .

P r z y s t ę p u j ą c do o p i s u p o w inniśm y s o b ie zdawać spraw ę z b a rd z o w a ż n e j pod w zględem naukowym z a s a d y : n i e w olno pod ż a d ­ nym po zorem r o z b i j a ć d z ie jó w k s i ą ż k i , p o d o b n ie bowiem j a k p r z y o d k r y c iu s ta n o w is k a a r c h e o lo g ic z n e g o w ażne j e s t n ie t y l k o , co s i ę z n a l a z ł o , a l e t a k ż e w j a k i m o t o c z e n i u . Waż­

n a j e s t d r o g a k s i ą ż k i , w ażne s ą j e j d z i e j e , k t ó r e możemy odtw o­

r z y ć j e d y n i e n a p o d s ta w ie k o l e j n o ś c i z a p isó w o r a z i c h r o d z a j u , n a t o m i a s t n ig d y n i e z r e k o n s tr u u je m y i c h po r o z b i c i u o p is u n a p o s z c z e g ó ln e p r o w e n ie n c je , r o z p r o s z o n e pod ró żn y m i h a s ł a m i . Aby t o z i l u s t r o w a ć , podam k i l k a p rz y k ła d ó w z a c z e r p n i ę t y c h z p r a k t y ­ k i n a s z e j p ra c o w n i w BUW.

W z b io r a c h BUW mamy k s ią ż k ę J a k u b a Z a b a r e l l i , „De r e b u s

n a t u r a l i b u s l i b r i XXX", w ydaną w K o l o n i i w 1594 r . 11 J e j k a r ­

t a t y t u ł o w a j e s t d o s ło w n ie p o k r y t a z a p is a m i n a z w isk dawnych

w ł a ś c i c i e l i , k tó ry m i b y l i S z w e d z i. A w ię c w 1601 r . k u p i ł j ą

L a u r e n t i u s N i c o l a i / N i l s s o n / S to k h o lm e n s is ; k o l e j n y w ł a ś c i ­

c i e l P e t r u s E r i c i / E r i c s s o n / G o th u s i n f o r m u j e , że n a b y ł j ą w

U p s a l i z a 9 m are k . J e s t n a s t ę p n i e P e t r u s Magni /M a g n u s s o n /

L u c u la n d e r O s t-G o th u s i t d . A le n a w y k le jo e p r z e d n i e j spotykam y

z a p i s P o la k a : Ex in o e n d io e t e x c id i o L e s n e n s i p e r n o s f a c t o

anno D om ini 1 6 5 6 , c u i i n t e r p rim o s dux a d f u i A n d reas S t a r k o -

w i e c k i , C a s t e l l a n u s K am enen sis 12 . N a le ż y d o d a ć , że A n d rz e j

S t a r k o w i e c k l , k a s z t e l a n k a m ie ń s k i, k t ó r y t u z dumą s t w i e r d z a , i ż pod je g o w odzą „A ten y W ie lk o p o ls k ie " z l o h b i b l i o t e k a m i , d r u k a r n i ą , s z k o ł ą z o s t a ł y w p e rz y n ę o b ró c o n e w o d w e c ie z a z d r a d ę , b y ł m iło ś n ik ie m k s i ą g 1 w ł a ś c i c i e l e m d u ż e j b i b l i o t e k i , p r z y czym k i l k a e g z e m p la rz y z n i e j p rzech o w u jem y w BUW.

D ru g i p r z y k ł a d , t o ró w n ie ż i l u s t r a c j a n a s z e j d r a m a ty c z ­ n e j h i s t o r i i XVII w ie k u . K s ią ż k a D o m inika S o to , „ I n P o r p h y r i i I s a g o g e n . . . c o m m e n ta ria " , w ydana w W e n e c ji w 1598 r . 13 , n a obu o k ła d k a c h ma s u p e r e x l i b r i s J a n a A n d r z e ja P r ó c h n i c k i e g o , b i ­ b l i o f i l a i d y p lo m a ty , k t ó r y w s ł u ż b i e Zygm unta I I I p r z e m i e r z a ł k r a j e e u r o p e j s k i e od N id e rla n d ó w po N e a p o l i H i s z p a n i ę , w sz ę ­ d z i e g ro m a d z ąc k s i ą ż k i do sw ej w s p a n i a ł e j b i b l i o t e k i . D o s z e d ł­

s z y z czasem do g o d n o ś c i b i s k u p a k a m ie n ie c k ie g o , a n a s t ę p n i e a r c y b i s k u p a lw o w sk ie g o , u fu n d o w a ł k o le g iu m je z u i tó w w K am ień­

cu P o d o ls k im , w y p o s a ż a ją c i c h b i b l i o t e k ę c z ę ś c i ą swego k s i ę ­ g o z b io r u . I s t o t n i e k s i ą ż k a n a s z a ma n a k a r c i e t y t u ł o w e j n a ­ p i s : C o l l e g i i S o c i e t a t i s J e s u C am eneci P o d o l i a e . Á le n a wy­

k l e j c e t y l n e j j a k a ś r ę k a , n ie n a w y k ła s n a d ź do w ł a d a n ia p ió re m , n a k r e ś l i ł a t a k i o to z a p i s : Deus s p e s m ea. W o jc ie c h z P o rę b y P o r ę b s k i , to w a rz y s z spod zn a k u J e g o m o ś c i P an a S t o l n i k a P a r - n a w s k ie g o , d o s ta łe m s i ę w n ie w o lą ro k u P a ń s k ie g o 1675 d n i a 20 s i e r p n i a . K u p iełem t ę k s i ę g ę ro k u P a ń s k ie g o 1677 d n i a 3 l i p c a w K o n s ta n ty n o p o lu . P o n i ż e j n a t e j ż e s t r o n i e imć p an W o jc ie c h z P o rę b y P o r ę b s k i r ę k ą swą z a p i s a ł w i e r s z , zapew ne w ł a s n e j k o m p o z y c ji - n ie w ą tp liw y ś l a d p r z e ż y ć r e l i g i j n y c h : Panno c h ó ru a n g e ls k i e g o / ! / , K ró lo w a n i e b a g ó r n e g o , / / W eźryj n a m n ie n a g r z e s z n i k a , w s z e lk i c h n i e c n o t m i ł o ś n i k a , / / O bróć ku m nie oczy s w o je , a o b acz n i e r z ą d y m o je , / / K tó r e z m ło d o ś c i p e ł n i ­ łem i w on y ch w iek mój s tr a w i łe m / / i t d . D a l e j mamy j u ż z a p i ­ sy X V I I I - w ie c z n e j r ę k i , ś w ia d c z ą c e o tym , że k s i ą ż k a - po p o ­ w r o c ie z K o n s ta n ty n o p o la - d o s t a ł a s i ę f ra n c is z k a n o m konwen­

tu a ln y m w P io tr k o w ie i s ł u ż y ł a p r z e d s t a w ic i e l o m te g o z a k o n u .

I w r e s z c i e t r z e c i p r z y k ł a d , w k t ó r y ró w n ie ż w p l o t ł a s i ę

n a s z a h i s t o r i a , tym raz e m X V III s t u l e c i a . K s ią ż k a , t a k ż e z

XVI w ie k u , w ydana z o s t a ł a w L i o n ie w 1570 r . p r z e z a u g u s t i a -

n i n a A n to n ie g o de R a m p e g o llls , „ F ig u r a e B i b l i a e " 14 . N a jw c z e ś ­

n i e j s z y z a p i s p r o w e n ie n c y jn y , j a k i z n a jd u je m y n a j e j k a r t a c h ,

p o c h o d z i d o p ie r o z 1677 r . i n i e j e s t p o l s k i : H o v iu s . A le

p r ó c z te g o z a p i s u k s i ą ż k a ma l i c z n e ś l a d y r ę k i J .A . Z a łu s k ie g o - n ie w ą tp liw y dowód p r z y n a l e ż n o ś c i do je g o b i b l i o t e k i . Na p r z e d ­ n i e j w y k le jc e mamy n a to m ia s t i n s k r y p c j ę w ję z y k u n ie m ie c k im : Anno 1794 im M onath O c to b r i s t d i e s Büch von einem R u sse n e r b e u t e t w er d e n , d e r e s a u f d e r b l o s s e n B r u s t e i n e s von ihm e rm o rd e te n P o le n g e fu n d e n h a t . C a r l H e i n r i c h W i lh e lm S chm id, P a s t o r V a r s a v i e n s i

Wyobraźmy s o b ie t e r a z , ż e zw yczajem praktykow anym n i e s ­ t e t y p r z e z n i e k t ó r e b i b l i o t e k i t u d z i e ż wydawców k a ta lo g ó w , w s z y s t k i e t e z a p is y z o s t a ł y r o z b i t e i p r z y d z i e l o n e pod p o s z ­

c z e g ó ln e h a s ł a n a z w isk w ł a ś c i c i e l i , p r z y czym w i e r s z W o jc ie c h a P o r ę b s k i e g o , ja k o z a p i s n ie p r o w e n ie n c y jn y , m ógłby s i ę d o s ta ć do o so b n e g o d z i a ł u . Co z t y c h w s z y s tk i c h - J a k ż e wymownych - d z ie jó w k s i ą ż e k , g d z ie i k a ż d a d a t a , i k a ż d y n ie m a l s z c z e g ó ł s k ł a d a j ą s i ę n a b a rd z o p l a s t y c z n ą w i z ję w y d a rz eń h i s t o r y c z ­ n y c h , d o t a r ł o b y do c z y t e l n i k a i j a k i c h z je g o s t r o n y tru dó w i z a b ie g ó w m u s ia ło b y wymagać s c a l e n i e ty c h obrazów ? O czyw iś­

c i e , d o b ra ła m t u p r z y k ł a d y s p e c j a l n i e e fe k to w n e , a l e n a w e t w m n ie j b arw ny ch i p r z e m a w ia ją c y c h do w y o b ra ź n i s y t u a c j a c h n a ­ praw dę n i e j e s t o b o j ę t n e , k to po kim i w j a k i c h o k o l i c z n o ś ­ c i a c h z o s t a ł w ł a ś c i c i e l e m k s i ą ż k i 1 5 . D la te g o zarów no w k a r t o - te k a c h p r o w e n ie n c y jn y c h , j a k i w wydawanych k a ta l o g a c h s t a r y c h druków w s z y s tk i e z a p i s y m uszą g d z ie ś być z e b r a n e , aby c z y t e l - n i k b e z t r u d u mógł o b ją ć c a ł o ś ć d z ie jó w k s i ą ż k i 1 , boć p r z e ­ c i e ż je g o z a i n t e r e s o w a n i a n i e m uszą o g r a n i c z a ć s i ę t y l k o do p o je d y n c z y c h n a z w isk daw nych w ł a ś c i c i e l i .

K s ią ż k a - n a w e t w s e n s i e k o n k r e tn e g o e g z e m p la rz a - j e s t t a k d o n io s ły m i w ie lo z n a c z n y m c z y n n ik ie m w d z i e j a c h k u l t u r y , że c z y t e l n i k może sz u k ać n a j e j k a r t a c h o d p o w ie d z i n a p y t a ­ n i a z n a c z n ie b a r d z i e j sk o m p lik o w ane n i ż t e , k tó r y c h u d z i e l i wykaz n a z w is k j e j w ł a ś c i c i e l i . Mogą in te r e s o w a ć go n a w e t p r o ­ b lem y , k t ó r y c h o b e c n ie n i e umiemy p r z e w i d z i e ć , musimy w ię c n a j d o k ł a d n i e j op raco w ać k a ż d y e g z e m p la r z , n i e p o p r z e s t a j ą c n a p r o s t e j r e j e s t r a c j i z a p isó w w ła s n o ś c io w y c h . B a d a n ia p ro w e n - i e n c y j n e w ym agają n i e t y l k o w y so k ic h k w a l i f i k a c j i , a l e t a k ż e n ie m a łe g o t r u d u i w y s i łk u , t r z e b a w ię c t a k k o n stru o w a ć o p i s y , a b y w s z y s tk o do czeg o d o s z liś m y w n a s z y c h p o s z u k iw a n ia c h , do­

t a r ł o do c z y t e l n i k a w p o s t a c i n a j p e ł n i e j s z e j , aby d z i ę k i n a ­

s z e j i n f o r m a c j i z d o ł a ł s i ę z o r ie n to w a ć , co z n a j d z i e w d a n e j

k s i ą ż c e , n i e t y l k o w m a t e r i a l e ś c i ś l e p ro w e n ie n o y jn y m .

K ażdy , k to m ia ł do c z y n i e n i a ze s ta r y m i d ru k a m i, w ie , j a k c z ę s t o i c h s t r o n y s ą p o p is a n e - ż e b y n i e p o w ie d z ie ć - p o - b a z g ra n e r o z m a ite g o ty p u n o t a t k a m i . N i e r a z m yślim y z e z g o r ­ s z e n ie m , ż e dawny c z y t e l n i k n i e sz an o w a ł k s i ą ż e k , c z e g o , w n a ­ szym d z i s i e j s z y m r o z u m ie n iu , n ie z b ity m dowodem j e s t owa n i e ­ pohamowana p i s a n i n a n a i c h k a r t a c h . Musimy s o b ie je d n a k u ś ­ w ia d o m ić , że n a d z i s i e j s z ą p o w ś c ią g liw o ś ć w p o z o s ta w i a n iu ś l a ­ dów l e k t u r y n a k a r t a c h w e rto w a n y ch tomów, b ę d ą c ą św iadectw em e le m e n t a r n e j k u l t u r y o b c o w a n ia z k s i ą ż k ą , w p ły n ą ł p r z e d e w s z y s tk im f a k t , i ż o b e c n ie k s i ą ż k a w ła s n a w sto su n k o w o n i e z ­ n a c z n e j m ie r z e z a s p o k a j a n a s z e p o t r z e b y c z y t e l n i c z e , a s k o ro mamy do c z y n i e n i a z c u d z ą w ł a s n o ś c i ą , n i e możemy z o s ta w i a ć n a n i e j ś la d ó w u ż y tk o w a n ia .

N a s t ę p n i e p a m ię ta jm y i o tym , ż e s to s u n e k do k s i ą ż k i daw­

nego c z y t e l n i k a b y ł z n a c z n ie b a r d z i e j u c z u c io w y , b e z p o ś r e d n i , a r ó w n o o z e ś n ie in ty m n y . K s ią ż k a b y ł a p r z y j a c i e l e m lu b w ro g iem , b y ł a z a ra z e m p o w ie rn ik ie m , t o t e ż w s z y s tk o , co godne z a p a m ię - t a n i a c z y u t r w a l e n i a , p r z e n o s z o n o n a j a j k a r t y 17 . Obok w aż­

n ych w y d a rz e ń h i s t o r y c z n y c h czy r o d z in n y c h możemy tam z n a le ź ć i n f o r m a c je o n ie z w y k ły c h z ja w is k a c h a tm o s f e r y c z n y c h , d z iw a c h n a t u r y , n iez a w o d n e r e c e p t y , z ł o t e m y ś l i , p ró b y w ł a s n e j tw ó r ­ c z o ś c i p o e t y c k i e j , r a c h u n k i g o s p o d a r s k i e , s p i s y długów lu b d łu ż n ik ó w i t d . i t d . P r ó c z te g o mamy o b f i t e ś l a d y l e k t u r y , p o c z ąw szy od p o d k r e ś l e ń c z y Nb. w c e l u z a z n a o z e n la u stę p ó w s z c z e g ó l n i e w ażn y ch , aż do b a rd z o o b s z e r n y c h n i e r a z g l o s m ar­

g i n a l n y c h i uwag o t r e ś c i d z i e ł a , czasem nacech o w an y ch u z n a ­ niem c z y zachw ytem , czasem p o le m ic z n y c h a lb o w ręcz o b elży w y ch w s to s u n k u do a u t o r a .

T r z e b a t e ż u św iad o m ić s o b ie i t ę o k o l i c z n o ś ć , ż e w m ia rę

r o z s z e r z a n i a s i ę w d r u g i e j p o ło w ie XVI i w XVII w iek u kręgów

c z y t e l n i c z y c h n a s z l a c h t ę o r a z w i e j s k i c h p ro b o sz c z ó w , t j . l u ­

d z i m ie s z k a ją c y c h z d a l a od c e n tró w k u l t u r a l n y c h i h a n d lo w y c h ,

n ab y w an ie p o tr z e b n y c h d z i e ł n i e b y ło ł a t w e . S tą d t e o b s z e r n e

z a p i s y , n i e k i e d y c a ł e o p o w ie ś c i o d a ro w iz n a c h , l e g a t a c h t e s -

ta m e n ta r n y c h czy d o ś ć s p e c y f ic z n y c h t r a n s a k c j a c h h a n d lo w y c h ,

ś w ia d c z ą c y c h o le g a ln y m w e j ś c i u w p o s i a d a n i e k s i ą ż e k , obok

te g o bowiem mamy s p o ro ślad ó w n i e l e g a l n y c h sposobów i c h n a b y ­

c i a . Ś w iad czą o tym s t a r a n n i e zam azyw ane, w yskro by w ane, a n a -

w et w y c in a n e z n a k i w ła s n o ś c io w e p o p rz e d n ik ó w . Czasem nowy p o ­ s i a d a c z za d aw a ł s o b ie t r u d p r z e r o b i e n i a cudzeg o p o d p is u w t e n s p o s ó b , ab y p r z e z k o r e k t u r y p o s z c z e g ó ln y c h l i t e r u tw o rz y ć z n i c h w ła s n e n a z w is k o .

C a ły t e n b o g a ty m a t e r i a ł s ta n o w i ogrom ną w a r to ś ć d l a h i ­ s t o r y k a k u l t u r y , t r z e b a w ię c w sz y s tk o u m i e j ę t n i e z a s y g n a l i z o ­ w a ć , p r z e d e w sz y s tk im z a ś ro z s e g re g o w a ć i p o d z i e l i ć . O czy w iś­

c i e - j a k j u ż w spom niałem - n ie można k ażd eg o t e k s t u p r z e p i ­ sywać w c a ł o ś c i . A le t e ż n i e można ty c h ró ż n o ro d n y c h te k s tó w zsypyw ać do je d n e g o w o rk a wykazu „ e g z e m p la rz y m ają cy c h z a p i s ­ k i , g l o s y , n o ty i t e k s t y r ę k o p iś m ie n n e " c z y t e ż „ z ap isó w n a r ­ r a c y j n y c h " , j a k t o p ro p o n o w a ł K o co w sk i, z u p e ł n i e s ł u s z n i e z w r a c a ją c uwagę n a i c h z n a c z e n ie ja k o ź r ó d ł a h i s t o r y c z n e g o i p r o p o n u ją c z a ł o ż e n i e k a r t o t e k i r z e c z o w e j, k r z y ż u j ą c e j s i ę z a l f a b e t y c z n ą k a r t o t e k ą w ł a ś c i c i e l i .

Pozwalam s o b ie p r z y to c z y ć t u t a j o p i s k a r t o t e k p o w s ta ły c h w p ra c o w n i p r o w e n ie n c y jn e j BUW. A l f a b e t y c z n a k a r t o t e k a w ła ś ­

c i c i e l i k s i ą ż e k s k ła d a s i ę z k a r t g łów nych i o d s y ła c z o w y c h . H asłem k a r t y g łó w n e j j e s t n a z w isk o p ie r w s z e g o zn a n eg o nam w ł a ś c i c i e l a . O p isy znaków p r o w e n ie n c y jn y c h s z e re g u je m y w edług i c h r o d z a jó w : s u p e r e x l i b r i s y , e x l i b r i s y , p i e c z ę c i e i z a p i s k i r ę k o p iś m ie n n e . P rz e w a ż n ie - a l e b y n a jm n ie j n i e zaw sze - w ła ś ­ c i c i e l s u p e r e x l i b r i s u j e s t ró w n o c z e ś n ie p ierw szym w ł a ś c i c i e ­ lem k s i ą ż k i . Z a p is k i rę k o p iś m ie n n e u m ieszczam y w ta k im p o r z ą ­ d k u , w ja k im w y s tę p u ją n a k s i ą ż c e , o z n a c z a ją c p r z y tym ic h c h r o n o l o g i ę , j e ż e l i n i e s ą d a to w a n e . P odajem y t e ż , k t ó r e n o t ­ k i k r e ś l i ł a t a sama r ę k a . W sz e lk ie g o r o d z a j u z a p is y n ie p r o w e - n i e n c y j n e k r ó tk o c h a r a k te r y z u je m y . Każdy nowy z a p is p r o w e n ie n - c y jn y rozpoczy nam y a l i n e a , d a ją c każdem u k o le jn e m u w ł a ś c i ­ c i e l o w i k a r t ę o d s y ła c z o w ą , k t ó r e j h a s łe m j e s t je g o n a z w is k o . Na k a r t ę o d sy ła c z o w ą w p isu je m y h a s ł o k a r t y g łó w n e j z s y g n a tu ­ r ą d an eg o e g z e m p la r z a , d o p i s u j ą c k o l e j n o n a s tę p n e p o z y c je , j e ­ ś l i s i ę t a k i e z n a jd ą .

Aby ró w n o c z e ś n ie m ieć k o n t r o l ę opracow anych s y g n a t u r , obok k a r t o t e k i a l f a b e t y c z n e j mamy z e s z y t y , do k t ó r y c h w p is u ­ jem y k o l e j n o opracow ane j u ż k s i ą ż k i w p o rz ą d k u s y g n a t u r , do­

d a j ą c p r z y k a ż d e j z n i c h h a s ł o k a r t y g łó w n e j z k a r t o t e k i a l f a ­

b e t y c z n e j . W t e n sp o só b zaw sze można ła tw o d o t r z e ć do p e łn e g o

o p is u k a ż d eg o e g z e m p la r z a , b ez w z g lę d u n a t o , co b ę d z ie s t a n o ­ w iło p u n k t w y j ś c i a p o s z u k iw a ń . K ażde n a z w isk o bowiem d op ro w a­

d z i do k a r t y g łó w n e j, k t ó r a p o z a tym ma n a d o le k r ó t k ą i n f o r ­ m ac ję b i b l i o g r a f i c z n ą d o t y c z ą c ą d an eg o e g z e m p la r z a . J e ś l i n a ­ t o m i a s t p u n k tem w y j ś c i a b ę d z ie s y g n a t u r a , ró w n ie ła tw o można d o t r z e ć do p e łn e g o o p i s u p r o w e n i e n c j i , d z i ę k i wspomnianym wy­

ż e j z e s z y to m .

S ą d z ę , ż e j e s t t o z n a c z n ie p r a k t y c z n i e j s z y s p o s ó b s z e r e ­ g o w a n ia m a te r ia łó w p r o w e n ie n c y jn y c h n i ż u k ł a d a n i e i c h w ed łu g s y g n a t u r , wówczas bowiem tr u d n o t r a f i ć do p o s z c z e g ó ln y c h n a z ­ w is k b ez w e rto w a n ia c a ł e j k a r t o t e k i . Równie niew ygodnym s p o ­ sobem j e s t d o p is y w a n ie wyników o p raco w ań p ro w e n ie n c y jn y c h do k a r t k a ta lo g o w y c h / c z ę s t o n a d o m ia r z łe g o b e z j a k i c h k o l w i e k in d ek só w p o m o c n ic z y c h ! /; wówczas r ó w n ie ż d o t a r c i e do j a k i e g o ś n a z w is k a wymaga p r z e j r z e n i a c a łe g o k a t a l o g u , co - w wypadku dużeg o z b i o r u s t a r y c h druków - s t a j e s i ę w p r a k t y c e n i e m o ż l i ­ w e. k a r t y k a ta lo g o w e m uszą wówczas być b a rd z o d u ż e , ż e b y z m i e ś c i ł y s i ę n a n i c h o p i s y p r o w e n ie n c y jn e , a lb o p o s p in a n e , co b a rd z o u t r u d n i a w s z e lk i e m a n i p u l a c j e , n i e mówiąc j u ż o tym , że t a k i w s z e c h s tr o n n y k a t a l o g n i s z c z y s i ę z n a c z n ie s z y b c i e j .

O prócz k a r t o t e k i a l f a b e t y c z n e j , z a w i e r a j ą c e j k o m p le tn e o p i s y k ażd eg o op raco w an eg o e g z e m p la r z a , mamy w BUW i n d e k s r z e ­ czowy u ło ż o n y w edług n a s t ę p u j ą c y c h h a s e ł : S u p e r e x l i b r i s y p o l ­ s k i e . T ł o c z e n i a l i t e r o w e . E x l i b r i s y p o l s k i e . P i e c z ę c i e p o l ­ s k i e . K o ś c io ły / b i b l i o t e k i k o ś c i e l n e / . A kadem ia K rakow ska / b i b l i o t e k i z a k ła d o w e , b i b l i o t e k i p r o f e s o r ó w , u czn ió w i t d . / . In n e u c z e l n i e /wg p o p r z e d n ie g o s c h e m a tu /. C eny, m i e j s c e , s p o ­ s ó b , o k o l i c z n o ś c i n a b y c ia k s i ą ż k i . D e d y k a c je , d a r y , l e g a t y .

S ta ra m y s i ę r o z r ó ż n i ć pewne g ru p y w ł a ś c i c i e l i k s i ą ż e k , a w ię c : R ó ż n o w ie rc y . L e k a r z e . A p te k a r z e . C y r u l i c y . C h i r u r d z y . A stro n o m o w ie , a s t r o l o g o w i e , m a te m a ty c y . P ra c o w n ic y k s i ą ż k i : d r u k a r z e , wydawcy, k s i ę g a r z e , b i b l i o t e k a r z e i t p . A r t y ś c i : a r ­ c h i t e k c i , m a l a r z e , r z e ź b i a r z e . W ojsko w i. S e k r e t a r z e k r ó le w s c y . P ra w n ic y . K o b ie ty .

P o z a tym w yo d ręb n iam y n a s t ę p u j ą c e ty p y z a p isó w n ie p r o w e - n i e n c y j n y c h : O p in ie o d z i e l e i o a u t o r z e . R e o e p ty , p r z e p i s y i t p H o ro s k o p y , o b s e rw a c je a s tr o n o m ic z n e . W ie r s z e , p r z y s ł o w i a , mak­

symy. M o d litw y , p i e ś n i r e l i g i j n e i in n e z a p is y t r e ś c i r e l i -

g i j n e j . R a c h u n k i, z a p i s k i g o s p o d a r s k i e . C iek aw sze g l o s y , m ar­

g i n a l i a . C iek aw sze z a p i s y r ó ż n e j t r e ś c i / h i s t o r y c z n e , r o d z i n ­ n e , w ażne w y d a r z e n ia i t p . / . C iek aw sze a u t o g r a f y . V a r s a v i a n a . P r z e s z ł o ś ć BUW / S z k o ł a R y c e r s k a , Liceum W a rsz a w sk ie i t d . / . R y su n k i / o d r ę c z n e / . K r a d z ie ż e k s i ą ż e k .

Mamy t e ż g ru p ę n i e z w ią z a n ą w ł a ś c iw ie z z a p is a m i p ro w e - n ie n c y jn y m i, a l e s ta n o w ią c ą p r o d u k t u b o c z n y s ta r a n n e g o p r z e ­ g l ą d a n i a k s i ą ż e k , k t ó r a b a rd z o p r z y d a j e s i ę p r z y o r g a n i z a c j i w s z e lk ie g o r o d z a j u w y sta w , pokazów , i t p . Są tam z e b r a n e w ia ­ d o m ości o ciek aw y ch o p ra w a c h , i l u s t r a c j a c h o r a z w s z e lk i c h z j a k i e g o ś powodu i n t e r e s u j ą c y c h e g z e m p la rz a c h / t e o s t a t n i e p o ­ z y c j e k a r t o t e k i rz e c z o w e j mogą odnotowywać o soby k a t a l o g u j ą c e , k t ó r e t a k ż e s t a r a n n i e p r z e g l ą d a j ą k s i ą ż k i , j e ż e l i o p ra c o w u ją one c a ł y z a s ó b , n i e z a ś - j a k to bywa w s t a r y c h b i b l i o t e k a c h - t y l k o nowy wpływ c z y w y bran e do m e l i o r a c j i fra g m e n ty z b i o ­ r u / .

Z estaw h a s e ł in d e k s u rzeczo w eg o m u si być d o sto so w a n y do c h a r a k t e r u k a ż d e j b i b l i o t e k i , p o w s ta je on w t r a k c i e p r a c y i może być s t a l e u z u p e ł n i a n y . K o r z y ś c i w y n ik a ją c e z p o s i a d a n i a t a k i e j p o m o c n ic z e j k a r t o t e k i s ą z u p e ł n i e o c z y w is te , zaw sze b o ­ wiem z j e j pomocą możemy d o t r z e ć pod o d p o w ie d n ie h a s ł o i s y g ­ n a t u r ę w k a r t o t e c e a l f a b e t y c z n e j i tym samym d o s t a r c z y ć c z y ­ t e l n i k o w i i n t e r e s u j ą c y c h go m a t e r i a łó w .

Czy we w s z y s tk ic h b i b l i o t e k a c h , k t ó r e m a ją s t a r e d r u k i , w a r to ro z p o c z y n a ć b a d a n ia p r o w e n ie n c y jn e ? P i e k a r s k i wysuwa pod tym w zględem n a p ie r w s z e m ie js c e b i b l i o t e k i p o s i a d a j ą c e w ię k s z e z e s p o ł y h i s t o r y c z n e s t a r y c h k s i ą ż e k . W b i b l i o t e k a c h , k t ó r e n i e o b e jm u ją t a k i c h z e s p o łó w , m a t e r i a ł p r o w e n ie n c y jn y b ę d z ie zaw sze d o ś ć p rzy p ad k o w ą m ie s z a n k ą , co w p raw d zie n i e w y k lu c z a m o ż liw o ś c i w y ło w ie n ia p o je d y n c z y c h i n t e r e s u j ą c y c h o b ie k tó w , n i e r o k u je je d n a k n a d z i e i n a j a k i e ś w ię k s z e o d k r y c ia . T r z e ­ b a w ię c p o w ziąć d e c y z j ę , z n a ją c d o b rz e d z i e j e d anego k s i ę g o ­ z b i o r u . J e s t t o d e c y z j a d o ś ć w ażka ze w z g lę d u n a ogrom p r a c y , k t ó r ą w b a d a n ia p r o w e n ie n c y jn e b ę d z ie t r z e b a w ło ż y ć , musimy w ię c d o b r z e w i e d z ie ć , o co nam c h o d z i i w ja k im s t o p n i u c h a ­ r a k t e r k s i ę g o z b i o r u o d p o w ia d a naszym z a m ie rz e n io m .

We w s z y s tk ic h b i b l i o t e k a c h n a p ie r w s z y p l a n wysuwa s i ę

zaw sze o p ra c o w a n ie p o lo n ik ó w , im t e ż s ą p o ś w ię c a n e w ydaw nictw a

k a ta lo g ó w . T u t a j n i e s t e t y i n t e r e s b a d a c z a p r o w e n ie n c ji w y ra ź ­ n i e k o l i d u j e z i n t e r e s a m i b i b l i o g r a f ó w i h is to r y k ó w p o l s k i e g o d r u k a r s t w a , k tó ry m z a l e ż y p r z e d e w s z y s tk im n a j a k n a j ś c i ś l e j ­ szym u c h w y c e n iu ro d z im e j p r o d u k c j i . A le w y ła w ia ją c ze z b io ró w j e d y n i e p o l o n i k a , n ig d y n i e uchwycim y c a łe g o zachow anego w d a n e j b i b l i o t e c e z e s p o ł u p r o w e n ie n c y jn e g o . Wiadomo t e ż d o b r z e , że a n i p o l s k a p r o d u k c j a p i ś m i e n n i c z a , a n i tym b a r d z i e j p r o ­ d u k c ja d r u k a r s k a n i e z a s p o k a j a ł y n a s z y c h p o t r z e b k u l t u r a l n y c h w dawnych w ie k a c h . W m ia r ę , j a k p o c z ąw szy od XVI w ie k u p o t r z e ­ by t e r o s ł y - w z r a s t a ł ró w n ie ż im p o rt k s i ą ż k i o b c e j . K u l t u r o ­ tw ó r c z ą r o l ę k s i ą ż k i o b c e j p o d k r e ś l a ł b a rd z o mocno P i e k a r s k i , r a d z ą c p r z e d e w s z y s tk im w j e j s t r o n ę k ie ro w a ć b a d a n ia p ro w e - n i e n c y j n e . D o p ie ro bowiem n a t e j d r o d z e m ożna z e b r a ć in f o r m a ­ c j e d o ty c z ą c e p r z e n i k a n i a m y ś li naukow ej o r a z prądów k u l t u ­ r a l n y c h , a t a k ż e r e c e p c j i p o s z c z e g ó ln y c h a u to r ó w . W ysuwanie n a p l a n p ie r w s z y k o n i e c z n o ś c i o p ra c o w a n ia p o lo n ik ó w s p r a w ia , i ż k s i ą ż k a o b c a - n a o g ó ł p o m ija n a p r z y opracow yw aniu d r u k o ­ wanych k a ta lo g ó w - b u d z i o w i e le m n ie js z e z a i n t e r e s o w a n i e p r a ­ cowników n a s z y c h b i b l i o t e k . Czasem z b i ó r druków ob cy ch bywa w o g ó le n i e s k a ta lo g o w a n y . T r z e b a t u je d n a k w y j a ś n i ć , ż e n i e w s z y s tk i e k s i ą ż k i obce w ró w n e j m ie r z e i n t e r e s u j ą b a d a c z a p r o ­ w e n i e n c j i . Ważne są t u bowiem t a k i e p o z y c j e , k t ó t e mogą s i ę w ykazać dawnymi p o l s k i m i znakam i w ła s n o śc io w y m i, św ia d c z ą c y m i o w e j ś c i u w k r w io b ie g p o l s k i e j k u l t u r y w o k r e s i e i c h p e ł n e j ż y w o tn o ś c i. Z n a c z n ie m n ie js z e z a i n t e r e s o w a n i e m usi to w a rz y ­ sz y ć drukom , k t ó r e b a rd z o późno s t a ł y s i ę w ł a s n o ś c i ą p o l s k i c h b i b l i o t e k .

J a k k o lw ie k sam f a l t , ż e k s i ą ż k i p o l s k i e p o s i a d a l i P o la c y ,

n i e s ta n o w i r e w e l a c j i , n i e p r z e k r e ś l a t o je d n a k z n a c z e n ia z a ­

p is k ó w , k t ó r e możemy z n a le ź ć n a ic h k a r t a c h . Spraw y p o r u s z a n e

w ty c h k s ią ż k a c h b y ły b l i ż s z e p o ls k im c z y te ln ik o m , tym samym

w ię c w y z w a la ły żyw sze r e a k c j e d o ty c z ą c e o d b io r u pewnych t r e ś ­

c i , c z ę ś c i e j t e ż sp o ty k am y t u o p i n i e o d z i e l e c z y o a u t o r z e .

P o z a tym p r z y n o s z ą s p o ro ciek aw y ch d e d y k a c j i a u t o r s k i c h , b ę ­

d ą c y c h i l u s t r a c j ą daw nych p r z y j a ź n i i k o n ta k tó w to w a r z y s k i c h .

P i e k a r s k i w swym a r t y k u l e - r e c e n z j i t r a k t u j ą c e j o z a d a ­

n i a c h i m eto d ach b a d a ń p r o w e n ie n c y jn y c h p o r u s z a t e ż p ro b le m ,

czy b a d a n ia t e n a le ż y o g r a n ic z y ć c z aso w o , c z y t e ż po p r o s t u

u w z g lę d n ia ć w s z y s tk ic h k o le jn y c h w ł a ś c i c i e l i , k t ó r z y n a k a r ­ t a c h k s i ą ż k i p o z o s t a w i l i ś l a d y daw nej j e j p r z y n a l e ż n o ś c i . Od­

p o w ie d ź n a to p y t a n i e u z a l e ż n i a od celó w p r z y ś w ie c a ją c y c h b a ­ d a n io m . J e ś l i k s i ą ż k a ma być tr a k to w a n a ja k o „ w y k ła d n ik k u l ­ t u r y " j a k i e g o ś o k r e s u d z ie j ó w , to z a i n t e r e s o w a n i a b a d a c z a mu­

s z ą s i ę o g r a n ic z y ć t y l k o do te g o c z a s u j e j m a t e r i a ln e g o i s t ­ n i e n i a , w k tó ry m d z i e ł o r z e c z y w i ś c i e t e n w y k ła d n ik s ta n o w i,

in n y m i sło w y „ d o p ó k i k s i ą ż k a zach o w u je w p e ł n i lu b w z n a c z n e j m ie r z e swą s i ł ę o d d z ia ły w a n ia n a s p o łe c z e ń s tw o , d o p ó ty możemy j ą uw ażać z a w ła ś c iw y p r z e d m io t te g o r o d z a j u b a d a ń p r o w e n ie n - c y jn y c h " 1 9 . O c z y w iś c ie , ż e c h o d z i t u o k o n k r e tn e e g z e m p la rz e k s i ą ż e k , n i e z a ś o t e k s t y , k t ó r y c h „ ż y c i e " p o d le g a z u p e ł n i e innym k r y t e r i o m . N a to m ia s t k r y t e r i a ż y w o tn o ś o i k o n k r e tn y c h eg­

z e m p la r z y s ą b a rd z o r ó ż n e , z a l e ż n i e od e p o k i.

I n k u n a b u ły p o d l e g a ł y w tym w z g lę d z ie z u p e ł n i e innym p r a ­ wom, n i ż k s i ą ż k i XVI czy XVII w ie k u . Owe szacow ne p ie r w o c in y d r u k a r s t w a , zarów no z t y t u ł u swych cech z e w n ę trz n y c h / u k ł a d g r a f i c z n y , r o d z a j d r u k u / , j a k i z uw agi n a t r e ś ć , k t ó r a n i e m o g ła s p r o s t a ć ro sn ący m s t a l e wymaganiom e d y to r s k im , c o ra z wyższemu poziom ow i o p ra c o w a n ia f i l o l o g i c z n e g o , ju ż w n a stę p n y m

s t u l e c i u w y s z ły z u ż y c i a , ja k o „ l i b r i a n t i ą u i " , z y s k u ją c z czasem e p i t e t „ i l l e g i b i l e s " . Przechow yw ane n a j c z ę ś c i e j w k l a ­ s z t o r a c h , n o s z ą n i e j e d n o k r o t n i e z a p i s y w ła s n o śc io w e z n a c z n ie p ó ź n i e j s z e : z XVI, X V II, a naw et i X V III w ie k u , co n i e z n a c z y b y n a jm n ie j , że d o p i e r o wówczas w e s z ły one do b i b l i o t e k i , z a ­ p i s y owe mogą bowiem być św iadectw em j e d y n i e j a k i e j ś a k c j i po­

rz ą d k o w e j w z a k o n n e j l i b r a r i i . P rz e w a ż n ie n i e mamy n a i c h k a r ­ t a c h śla d ó w l e k t u r y c z y te ln ik ó w p ó ź n ie j s z y c h s t u l e c i .

I n n a j e s t w tym w z g lę d z ie s y t u a c j a k s ią ż e k XVI- c zy X V II- w ie c z n y c h . Są t o c z ę s t o p r o d u k ty z n a k o m ity c h o f i c y n , wzorowo

o p rac o w an e e d y to r s k o , t o t e ż i c h ży w o tn o ść b y ł a z n a c z n ie d ł u ż ­

s z a , zarów no j e ś l i c h o d z i o k s i ą ż k i p o l s k i e , j a k i o b c e . T u ta j

ś l a d y l e k t u r y , b a rd z o n i e r a z in te n s y w n e g o k o n ta k tu c z y t e l n i k a

z k s i ą ż k ą , w y s tę p u ją a ż po epokę s ta n is ła w o w s k ą , a czasem i

d ł u ż e j , mamy bowiem e d y c je k lasy kó w ł a c i ń s k i c h p o k r y te n o t a t ­

kami u cz n ió w K a l i s k i e j S z k o ły W o je w ó d z k ie j, c z y l i j u ż po r e ­

fo rm a ch K o m is ji E d u k a c ji N a ro d o w e j, naw et z początk ó w XIX s t u ­

l e c i a .

O tym w s z y s tk im m u si p a m ię ta ć b a d a c z o p ra c o w u ją c y j a k i e ś c h r o n o lo g ic z n e o k r e ś l o n e z a g a d n i e n ie z d z ie jó w k u l t u r y . N a to ­ m ia s t wydawca k a t a l o g u c z y p ra c o w n ik z b i e r a j ą c y m a t e r i a ł y do k a r t o t e k i m usi u w z g lę d n ić j e s z c z e j e d e n n i e m n ie j w ażny a s p e k t te g o z a g a d n i e n i a . Z a i n te r e s o w a n i e s t a r ą k s i ą ż k ą n i e k o ń czy s i ę w raz z w y g a ś n ię c ie m z a i n t e r e s o w a n i a j e j t r e ś c i ą , c z y l i w ów czas, gdy p r z e s t a j e o n a być k s i ą ż k ą do c z y t a n i a . P ocząw szy od d r u g i e j połow y X V III w iek u / u n a s Z a ł u s k i / z a c z y n a w z r a s t a ć z a i n t e r e s o w a n i e k s i ą ż k ą do celów z b i e r a c t w a . W tym i w n a ­ stęp n y m s t u l e c i u p o w s t a ją w i e l k i e b i b l i o t e k i g ro m ad zące s t a r e d r u k i . Dawna k s i ą ż k a n a b i e r a nowego z n a c z e n ia s p o łe c z n e g o - s t a j e s i ę z a b y tk ie m , n i e j a k o o b ie k te m m uzealnym , tym c e n n i e j ­ szym , im rza d sz y m i s ta r s z y m . P o w sta w a n ie c e n n y ch k o l e k c j i s t a r y c h druków X V III, XIX, a naw et i XX w ie k u s ta n o w i ró w n ie ż ważny t e r e n b ad a ń naukow ych i d l a t e g o p r z y o p ra c o w a n ia c h p r o ­ w e n i e n c j i n i e możemy p o m ija ć ż a d n y ch znaków w ła s n o ś c io w y c h , u w z g lę d n ia ją c m a t e r i a ł o b r a z u j ą c y p ę w s ta w a n ie k s ię g o z b io r ó w czasów p ó ź n i e j s z y c h .

T w o rz e n iu w i e l k i c h k o l e k c j i s t a r y c h druków w b i b l i o t e k a c h X V III c z y XIX w iek u p r z y ś w ie c a ły p r z e d e w s z y s tk im c e l e b i b l i o ­ g r a f i c z n e . W praw dzie Z a ł u s k i z s a t y s f a k c j ą odnotow yw ał n i e ­ k ie d y „m anus" k tó r e g o ś z dawnych w ł a ś c i c i e l i , j e ż e l i b y ł a to o s o b i s t o ś ć z n a n a , a l e ró w n ie c z ę s t o p r z e c h o d z i ł o b o j ę t n i e obok c ie k a w e j z n a s z e g o p u n k tu w id z e n ia p r o w e n ie n c ji / n p . t y l k o j e d n ą g w ia z d k ą o p a t r z y ł e g z e m p la rz z w ła s n o r ę c z n ą d e d y k a c ją W i e t o r a / . Ten w y łą c z n ie b i b l i o g r a f i c z n y p u n k t w id z e n ia p o ­ d z i e l a l i b i b l i o t e k a r z e XIX w ie k u . N ie w y k a z u ją c n a jm n ie js z e g o z a i n t e r e s o w a n i a p r o w e n ie n c ja m i, b e z c e r e m o n ii r o z b i j a l i dawne z e s p o ł y i u s t a w i a l i k s i ą ż k i d z i a ł a m i , w y łą c z n ie z uw ag i n a i c h t r e ś ć , lu b - co g o r s z a - w y m ie n ia ją c d u b l e t y z in n y m i k s i ę g o z b i o r a m i , p o z b y w a li s i ę c z ę ś c i cen n y ch z e s p o łó w . J e ś l i dodamy do te g o s t r a s z n y z w y c z a j r o z c i n a n i a klocków n a p o s z c z e ­ g ó ln e p o z y c je b i b l i o g r a f i c z n e i w s k u te k te g o g u b i e n i e p row e­

n i e n c j i w s z y s tk ic h d a ls z y c h e g z e m p la rz y razem o p ra w io n y c h , j a ­

ko ż e w ł a ś c i c i e l p o d p is y w a ł s i ę t y l k o n a p ie rw sz y m , z ro z u m ie ­

my, z j a k i m i t r u d n o ś c ia m i s p o ty k a s i ę b a d a c z u s i ł u j ą c y z r e ­

k o n s tru o w a ć dawny z e s p ó ł w ła s n o ś c io w y . J e ż e l i n i e p r z y j d ą mu

z pomocą j a k i e ś d ro g o w sk a zy w p o s t a c i dawnych in w e n ta r z y czy