Kompetencje cyfrowe dzieci Dzisiejsze dzieci i nastolatki dorastają w świecie odmiennym od świata

(1)

Brzezińska, A. I., Matejczuk, J. (2013). Kompetencje cyfrowe dzieci. Remedium, w druku

1

Kompetencje cyfrowe dzieci

Dzisiejsze dzieci i nastolatki dorastają w świecie odmiennym od świata swoich rodziców i dziadków, także od świata swoich, nawet młodych wiekiem, nauczycieli. Większa jest mobilność ludzi i ta fizyczna, bezpośrednia, związana z podróżami po całym świecie i ta pośrednia, związana z możliwością poznawania świata i żyjących w nim ludzi poprzez takie medium, jakim jest Internet. Dynamiczne przeobrażania dokonujące się w naszym krajobrazie społeczno-kulturowym i technologicznym pociągają za sobą również zmiany w obszarze związanym z wychowaniem i edukacją dzieci i młodzieży. W myśleniu o rozwoju współczesnych dzieci nie można pominąć tych zmian oraz związanych z nimi szans i zagrożeń dla ich funkcjonowania i rozwoju. Konieczne staje się zmiana, czasem radykalna metod pracy z dziećmi i dostosowanie ich do nowych okoliczności i wymagań, tak aby jak najpełniej służyły rozwojowi kompetencji niezbędnych do poruszania się po współczesnej rzeczywistości informacyjnej i społecznej.

Kompetencje cyfrowe: obok innych czy „wskroś” nich?

Do niezbędnych kiedyś młodemu człowiekowi wkraczającemu w dorosłość kompetencji poznawczych (wiedza i różne umiejętności), emocjonalnych (empatia i wrażliwość na potrzeby innych ludzi, regulacja własnych emocji, w tym radzenie sobie ze stresem) i społecznych (nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów z innymi, gotowość, chęć i umiejętność współpracy z innymi, także w sytuacjach nietypowych czy trudnych), umożliwiających podejmowanie i satysfakcjonujące wypełnianie rozmaitych ról w świecie dorosłych – rodzinnych, zawodowych czy obywatelskich - dołączają dzisiaj „KOMPETENCJE CYFROWE”.

Nie traktujmy ich jednak jako oddzielnej – czwartej – grupy kompetencji potrzebnych do tego, by efektywnie funkcjonować w dzisiejszej tak bardzo płynnej, rozmytej, trudnej do przewidzenia rzeczywistości. Ta dzisiejsza rzeczywistość wymaga korzystania z innych niż kiedyś technologii informacyjno – komunikacyjnych, bo dziś i w przyszłości trzeba będzie rozwiązywać problemy:

(1) coraz bardziej niestandardowe, i to w różnych perspektywach czasu (teraźniejszość, perspektywa krótko-, średnio- i długofalowa),

(2) coraz bardziej złożone typu przekrojowego, co wymaga „użycia” różnej wiedzy i umiejętności,

(3) w coraz krótszym czasie, co wymaga szybkiego i sprawnego zdobywania informacji, porozumiewania się i konsultowania z innymi osobami np. z ekspertami często w odległych miejscach.

Kompetencje cyfrowe, jeśli są mądrze kształtowane, wzmacniane i wykorzystywane tak w codziennym życiu dzieci i nastolatków, jak i w procesie ich formalnej, szkolnej edukacji – będą przenikały wszystkie inne kompetencje. Tylko wtedy staną się skutecznymi i stosowanymi odpowiedzialnie narzędziami umożliwiającymi:

(1) efektywniejsze zaspokajanie i ekspresję własnych potrzeb, w tym potrzeby ciekawości, potrzeb emocjonalnych, potrzeby autonomii i potrzeby kompetencji w zgodzie i harmonii z potrzebami innych ludzi,

(2) zdobywanie informacji w sposób bezpośredni czyli od innych ludzi, ale jednocześnie

„zapośredniczony” przez takie czy inne medium oraz w sposób pośredni czyli podwójnie zapośredniczony - poprzez pismo i przez cyfrowe medium, bez konieczności kontaktu z inną osobą,

(3) rozwiązywanie problemów typowych i nietypowych samodzielnie i we współpracy z innymi osobami czy zespołami.

Sztuczny dodatek czy elastyczne narzędzie?

Sposób ujmowania kompetencji cyfrowych przedstawiony na Rys.1. osadza to pojęcie bardzo mocno w rzeczywistości zewnętrznej, tak fizycznej, jak i społecznej. Kompetencje cyfrowe powstają na skutek takich, a nie innych wymagań zewnętrznych, i stają się jednocześnie adaptacyjnym narzędziem radzenia sobie z wymaganiami i zadaniami, stawianymi przed dzieckiem, nastolatkiem, a później i dorosłym człowiekiem. Można mówić więc o naturalnym procesie nabywania i wykorzystywania nowego narzędzia ze względu na zmieniający się kontekst życia i wymogi otoczenia.

Ważnym elementem kompetencji cyfrowych powinna zatem być elastyczność, pozwalająca na szybkie reagowanie na zmieniające się w sposób dynamiczny i w zasadzie trudny do przewidzenia, okoliczności i wymagania otoczenia oraz integrowanie nowych doświadczeń z już posiadanymi i modyfikowanie posiadanego repertuaru kompetencji.

Sensem nabywania kompetencji cyfrowych jest zatem:

 budowanie otwartości na zmiany wynikające z rozwoju technologicznego,

 budowanie gotowości do radzenia sobie ze zmieniającą się rzeczywistością,

 nauka dokonywania wyborów, tak aby rzeczywistość technologiczna nie przytłaczała, ale stanowiła szansę na uruchamianie aktywności w nowych obszarach i na nowe sposoby.

Warto jednocześnie podkreślić, że nie chodzi tu o ciągłą gonitwę za nowinkami technologicznymi, ale o gotowość do uczenia się nowych sposobów działania w zgodzie z różnymi sferami życia. Nie chodzi też o szkolenie dzieci w technicznej obsłudze nowych urządzeń czy programów, ale o pokazywanie, w jaki sposób można wykorzystywać nowe narzędzia do osiągania swoich osobistych celów, rozwiązywania zadań, budowania zespołu i współpracy z innymi ludźmi. W tym sensie uczenie się nowych technologii i budowanie kompetencji cyfrowych nie może być celem samym w sobie, sztuką dla sztuki. Powinno być wyraźnie osadzone w kontekście, w którym rozwija się dziecko i nastolatek, stanowić ważny obszar jego rozwoju przez całe życie oraz być jednocześnie odpowiedzią i podpowiedzią, jak radzić sobie z wymaganiami otoczenia (najpierw przedszkola, szkoły, później pracy zawodowej). Ilustrując to przykładami:

(2)

2

 lekcja informatyki nie może być przedmiotem oderwanym od innych lekcji i zadań, jakie dziecko realizuje w szkole; nie można uczyć kompetencji cyfrowych poprzez podawanie formułek, ale poprzez zachęcanie do wykorzystywania technologii w działaniu, przede wszystkim w pracy na innych lekcjach i w prac y domowej;

 zakup nowego sprzętu nie może być tylko inwestycją w modny gadżet, bez zakotwiczenia w potrzebach, jakie poprzez nowy sprzęt można zaspokajać i celach, które można za jego pośrednictwem realizować,

 dostęp do nowych technologii nie może być ‘krzykiem mody” przyciągającym uwagę lub nagrodą czy też kartą przetargową w regulowaniu zachowania dziecka.

Rys. 1. Kompetencje cyfrowe w relacji do innych kompetencji (opracowanie własne).

Praca w obszarze budowania, wzmacniania i poszerzania kompetencji cyfrowych powinna więc wspierać rozwój obszaru samoregulacji dzieci i młodzieży, w kierunku coraz

bardziej podmiotowego, świadomego i zaangażowanego poruszania się w dynamicznie zmieniającej się i nieprzewidywalnej rzeczywistości oraz radzenia sobie z jej wymaganiami.

Zagrożenie czy szansa, unikać czy mądrze wykorzystywać?

Złożoność kompetencji cyfrowych i złożoność ich związków z innymi kompetencjami dzieci i nastolatków wymagają tego, by obok nich stali mądrzy i odpowiedzialni, obdarzeni wyobraźnią, a nie tylko jedynie wyposażeni w techniczne umiejętności dorośli – rodzice, nauczyciele i instruktorzy. Edukacja jest zawsze interakcją, a przypadku edukacji cyfrowej ta interakcja nabiera kluczowego znaczenia.

Po stronie dorosłych pojawia się wraz z rozwojem technologicznym kolejne ważne wyzwanie związane z przygotowaniem młodego pokolenia do nie tylko bezpiecznego, ale i efektywnego oraz satysfakcjonującego poruszania się po współczesnym realnym i wirtualnym świecie. Jest to trudne zadanie dla pokolenia, które samo wychowywało się w zupełnie innych realiach i samo dopiero uczy się – często z pomocą najmłodszych - mądrze korzystać z osiągnięć współczesnego świata.

Można mówić o różnych modelach wychowania do nowych technologii, różnych modelach interpretacji i kształtowania kompetencji cyfrowych u dzieci i młodzieży:

 z jednej strony ciągle wielu rodziców i nauczycieli traktuje nowe technologie jako zagrożenie, którego należy unikać, i w konsekwencji izoluje się dzieci od doświadczeń związanych z nowymi mediami,

 z drugiej strony traktuje się te technologie jako wygodny gadżet, organizujący czas i aktywność dziecka i korzysta się z nich bez żadnych ograniczeń; w tym sensie technologia jest wykorzystywana (przez rodzica i w konsekwencji przez dziecko) w sposób bezrefleksyjny, bezcelowy, oderwany od innych obszarów rozwoju dziecka i rodziny; może to prowadzić do usztywnienia zachowania, nadmiernego skupiania się na stale nowej ofercie, jakiej dostarcza rynek, przerzucania się z jednej nowinki na drugą, a nawet do uzależnień,

 kolejnym pomysłem na wprowadzanie w świat technologii jest model zgodny z ideą zarysowaną wyżej, który nazwiemy optymalnym - model ten wymaga od dorosłego pracy w obszarze uczenia nie tylko technicznych aspektów nowych ofert, ale przede wszystkim refleksyjnego, mądrego i bezpiecznego wykorzystywania ich przez dziecko w codziennych sytuacjach.

W Tab. 1. wymieniono niektóre konsekwencje trzech zarysowanych modeli wychowywania do nowych technologii.

Rzeczywistość zewnętrzna coraz bardziej wieloznaczna, trudna do przewidzenia, rozmyta

BARDZIEJ EFEKTYWNE STAJE SIĘ:

• Zaspokajanie i ekspresja potrzeb w zgodzie i harmonii z innymi ludźmi

• Zdobywanie informacji bezpośrednio i za pomocą narzędzi cyfrowych

• Rozwiązywanie problemów typowych / nietypowych, samodzielnie / we współpracy

Kompetencje poznawcze Kompetencje emocjonalne Kompetencje społeczne

(1) niestandardowe (2) złożone (3) ograniczone czasowo

 konieczne jest szybkie i sprawne zdobywanie informacji + współpraca

ZADANIA

WYZWANIA

Kompetencje cyfrowe

(3)

3

Tab.1. Konsekwencje doświadczeń dziecka z nowoczesną technologią przy braku, niedostatku i optymalnym poziomie wprowadzania technologii w życie dziecka NIEDOSTATEK OPTYMALNY POZIOM NADMIAR / SZTYWNOŚĆ

doświadczenia związane z kompetencją cyfrową

EFEKTY EFEKTY

 oderwanie od współczesnych aspektów życia, życie „pod kloszem”

 rozdźwięk między światem dziecka a wymaganiami rówieśników, szkoły, przyszłej pracy zawodowej

 ograniczona możliwość zdobywania i ćwiczenia kompetencji związanych z nowymi technologiami

 brak doświadczeń związanych z wykorzystywaniem kompetencji cyfrowych w efektywnym działaniu i rozwiązywaniu problemów

 ograniczona możliwość zdobywania doświadczenia w poruszaniu się w wielości współczesnych ofert (brak

„pokusy”, brak strategii radzenia sobie, brak strategii/dokonywania wyborów)

 zachowanie równowagi w ramach różnych obszarów rozwoju z uwzględnieniem specyfiki współczesnego świata

 rozumienie miejsca nowych technologii w życiu

człowieka – to tylko jeden z elementów (ważny, ale nie jedyny)

 nadanie sensu technologii - to nie cel, ale środek realizacji celów osobistych i społecznych, narzędzie do działania, uzupełnienie innych kompetencji

 wielość doświadczeń związanych z korzystaniem z kompetencji cyfrowych w efektywnym działaniu

 nauka kultury i higieny korzystania z technologii

 przygotowanie do bycia dzieckiem, nastolatkiem, dorosłym w świecie nieznanych dzisiaj technologii

 ograniczenie możliwości wszechstronnego rozwoju (poznawczy, emocjonalny, społeczno - moralny) przez ograniczenie możliwości różnorodnego

doświadczania świata ludzi i przedmiotów

 ograniczenie róznych ważnych aktywności, np.

zabawy, nauki, pracy, realnych kontaktów z ludźmi

 usztywnienie w obszarze podejmowanych działań, mechanizm „zakazanego owocu”

 nadmiarowe i sztywne wykorzystywanie technologii nie rozwija kompetencji cyfrowej

 ograniczenie kolejnych wyborów (komputerowe dziecko = komputerowy nastolatek?)

 uzależnienie od technologii – to nie mit !!

Źródło: pracowanie własne

Podsumowanie

W ramach podsumowania kilka pytań dotyczących budowania kompetencji cyfrowych i oswajania dziecka z nowymi technologiami, które jako dorośli powinniśmy sobie zadać:

 Czy sami potrafimy mądrze korzystać z oferty technologicznej, z nowych mediów?

 Czy uczymy dzieci mądrze - refleksyjnie, samodzielnie, odpowiedzialnie, celowo - korzystać z ofert, jakie dają nowe media?

 Czy mamy jakikolwiek pomysł na wprowadzanie nowych i szybko zmieniających się technologii w życie dziecka i dziecka w technologię, czy też dzieje się to niejako przy okazji, bezrefleksyjnie, chaotycznie?

 Jakie jest miejsce i definicja nowych technologii w życiu dziecka i rodziny/szkoły:

zakazany owoc, przedmiot systemu kar i nagród, karta przetargowa, obszar poza kontrolą rodziców, darmowa „opiekunka”, czy też jeden (ważny, ale nie jedyny) element życia wykorzystywany w działaniu tak, jak każde inne narzędzie?

 Czy technologia jest jedną z wielu czy jedyną atrakcyjną ofertą spędzania czasu?

 Czy dziecko ma różnorodność doświadczeń/form aktywności/zabaw?

 Czy widoczna jest równowaga w obszarach: zabawa/nauka z dorosłym, z innymi dziećmi, samodzielna, z maszyną, z tradycyjnymi zabawkami (film, książki, place zabaw, aktywność sportowa)?

 Czy istnieje równowaga między różnymi obszarami w rozwoju fizycznym, poznawczym, społecznym i emocjonalnym a nowymi technologiami?

 Czy nasze działania prowadzą do tego, że dziecko uczy się wybierać z różnorodności ofert; czy w kontakcie z pokusą nowych mediów uczy się świadomie, refleksyjnie zarządzać własnym czasem i siłami?

 Jaka jest rola dorosłego w obszarze kontaktu dziecka z nowymi mediami: strażnik, wykładowca, sponsor gadżetów, czynnik inspirujący i otwierający nowe możliwości, mediator między światem dziecka a technologią?

prof. dr hab. Anna Brzezińska, dr Joanna Matejczuk Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu