Watykan o sytuacji w Europie po konferencji monachijskiej

W atykan o sytuacji w Europie po konferencji monachijskiej

A u to rem lis tu b y ł F ra n cis d’A rcy G odolphin O sborne, k tó ry od lu te g o 1936 r. do czerw ca 1947 r. r e p rezen to w a ł R ząd J eg o K r ó lew sk iej M ości p rzy S to lic y Ś w ię ­ tej. B y ł to n ie o fic ja ln y rap ort (przyczyn y tej n ie o fic ja ln o śc i w y ja śn ia a u to r w k o­ m en tarzu do sp raw ozd an ia) p rzezn aczon y d la S ek reta rza S ta n u lorda H a lifa x a , jed n ego z a rch itek tó w p o ro zu m ien ia m o n a ch ijsk ieg o , k tóre z d ecy d o w a ło o p od p o­ rzą d k o w a n iu C zech o sło w a cji III R zeszy. N a p ierw szej stro n ie lis tu zn a jd u je się a d n otacja zaop atrzon a lite r ą H, p raw d op od obn ie in ic ja łe m lord a H a lifa x a , k tóry k ie r o w a ł raport do F o r e ig n O ffice. O bok teg o je s t k o m en ta rz R oberta V a n sitta rta , k tóry p ia sto w a ł sta n p w isk o G łów n ego D oradcy D y p lo m a ty czn eg o .

D ok u m en t te n za słu g u je n a u w a g ę z k ilk u p o w o d ó w . P rzed e w s z y stk im jest in teresu ją cy m p rzy czy n k iem do w y ja śn ie n ia p o lity k i b r y ty jsk ie j w 1938 r. P o u cza ­ ją ce są w ty m w z g lę d z ie n ie ty lk o op in ie O sborna, le c z ta k że dop isek V an sittarta. P o drugie, in fo rm u je o sta n o w isk u P iu sa X I w o b ec III R zeszy pod k on iec 1938 r., u k azu jąc je w od m ien n y m św ie tle , n iż p rzed sta w ia to h is to r io g r a fia ł. C iek a w e są w sk a z ó w k i n a tem a t e w o lu c ji sta n o w isk a W atyk an u p od w p ły w e m ek sp a n sji h itle ­ ryzm u. Trudno n ie za u w a ży ć, że p o g lą d y P iu sa X I b y ły zn aczn ie b ardziej trzeźw e, n iż o p in ie i n a d zieje w y tr a w n y c h d y p lo m a tó w b ry ty jsk ich .

W reszcie n ie m n iej c ie k a w e jê s t ze sta w ie n ie w y p o w ie d z i P iu sa X I ze sfo rm u ­ ło w a n ia m i u ż y ty m i p rzez k a rd y n a ła P a celleg o , k tó ry w k r ó tc e m ia ł b yć w y b r a n y p a p ieżem pod im ie n ie m P iu sa X II (Pius X I zm arł 10 lu te g o 1939 r.). Za tr o s k liw ie w y w a ż o n y m i sło w a m i d ostrzec m ożna — ja k są d zę — różn ice p o g lą d ó w m ięd zy p a p ieżem a jeg o sek reta rzem stan u . P iu s X I k r y ty c z n ie o d n iósł się do stra teg ii b ry ty jsk iej, P a c e lli k w e stio n o w a ł n a to m ia st ty lk o ta k ty k ę.

D ok u m en t p u b lik u ję ś c iśle w e d łu g orygin ału , o p u szczając je d y n ie jed en ca łk o ­ w ic ie n ie c z y te ln y w y r a z d o p isa n y na p ierw szej stro n ie. J e st to m aszyn op is; p ierw szą stro n ę sporządzono n a u rzęd o w y m fo rm u la rzu P o se ls tw a , z w y d ru k o w a n y m n a ­ g łó w k iem . P od p is oraz in ic ja ły au tora raportu w y k o n a n o atram en tem . O dręczne ad n otacje c z y te ln ik ó w rap ortu p raw d op od obn ie sporząd zon o ołó w k iem , le c z od ­ b itk a k sero g ra ficzn a n ie p o zw a la na n ie w ą tp liw e u sta le n ie tego.

D ok u m en t p rz e c h o w y w a n y je s t w L o n d y n ie w P u b lic R ecord O ffice. W szelk ie p ra w a przed ru k u p rzy słu g u ją K o ro n ie B ry ty jsk iej. P r a g n ę p o d zięk o w a ć A m b asad zie W ielk iej B ry ta n ii w W a rsza w ie za ła s k a w e p o śred n ictw o w u zy sk a n iu zgod y na p u b lik a cję listu . W d zięczn y je ste m r ó w n ież K o n tro lero w i S ta tio n e r y O ffice J ej K ró­ le w sk ie j M ości za z e z w o le n ie na druk.

1 Por. E. R a f a l s k i , P o lity k a W a ty k a n u w p r z e d e d n iu II w o jn y ś w ia to w e j

(na tle g łó w n y c h a k c ji d y p lo m a ty c z n y c h ), W arszaw a 1978, s. 55, 88 n.

296 J E R Z Y T O M A S Z E W S K I

L I S T F R A N C I S A D ’A R C Y G O D O L P H IN O S B O R N E ’A

R z y m , 29—30 g ru d n ia 1938 O ryg .: L o n d y n , P u b lic R eco rd O ffice, FO 371123047, k. 141— 145.

B ritish L egation to th e H o ly S ee 20, V ia Q uattro F o n ta n e — R om e (5) PER SO N A L /4/10/38 D ecem b er 30th 1938

M y dear S ecreta ry of State,

I am sen d in g you p r iv a te ly a b rief record o f a lon g co n v ersa tio n I had w ith th e P ope tw o days ago. I do not w a n t to a d v ertise u n n e c e ssa r ily his rather reg retta b le v ie w s on th e M u n ich so lu tio n of th e C zech o slo v a k ia n crisis. A llo w a n ce m u st be m ad e for th e fa c t th a t h e is an o ld a n d ill m an , d eep ly d istressed b y th e G erm an a n tirelig io u s and r a c ia l p o licy an d o b stin a te and u n co m p ro m isin g in su ch op p osition as h e can offer to it. H e lis te n e d v e r y fa ir ly to a ll m y co u n ter- -a rg u m en ts, b u t I do n o t fla tte r m y s e lf th at I w a s ab le to co n v in c e h i m 1.

Y ours sin cerely , D. G. O sborne

T he R ight H onourable

T he V iscou n t H a lifa x K. G., G.C.S.I., G.C.I.E. F oreign O ffice

I w a s r e c e iv e d b y th e P op e to -d a y in th e cou rse of his u su a l en d o f th e y ea r recep tion o f th e D ip lo m a tic Corps. In order to sp a re his en erg ie s th e r e ­ cep tion h as b e e n sp read out over th ree m orn in gs, d u rin g w h ic h h e se e s s ix H eads of M ission s fo r an a llo tte d tim e o f fiv e m in u te s each. T he tim e a c tu a lly v a r ie s n o rm a lly b e tw e e n f iv e m in u tes and a quarter o f an hour. I h ap p en ed to b e th e la st on th e lis t to -d a y an d he k ep t m e ta lk in g for n e a r ly fo rty m in u tes. A t th e b eg in n in g of th e in te r v ie w I o ffered H is H o lin ess th e u su a l co m p lim en ts of th e sea so n of b e h a lf of H is M a jesty ’s G overn m en t a n d m y s e lf. H e recip rocated m ost am iab ly, sp ok e v e r y c o r d ia lly of G reat B ritain an d her im p o rta n ce and in flu e n c e in th e w orld , e x p r e sse d his g r a tific a tio n o v er th e in s titu tio n of th e A p o sto lic D eleg a tio n in G reat B rita in and th a n k ed m e fo r su ch p a rt as I had p la y ed in th e n eg o tia tio n s on th is m atter.

I th e n sa id th a t I h oped sh o rtly to b e b rin g in g th e P rim e M in ister and S ecreta ry of S ta te to se e him . T his led to a lo n g d iscu ssio n of th e recen t crisis, th e M unich so lu tio n and th e w orld m en a ce o f N a zi G erm an y w h ic h la sted for

1 Na d o k u m e n c ie w id n ie je s te m p e l k a n c e la r ii z d a tą r e je s tr a c ji: 9 s ty c z n ia 1939,

n ie c z y te ln y s k r ó t o ra z d w ie a d n o ta c je , o d m ie n n y m i c h a r a k te r a m i p ism a :

D e p a r tm e n t] H [a lifa x ].

T h e C ardinal S ecreta ry of S ta te ’s q u ery is u n a n sw era b le; b etter b e ad d ressed to th e F rench rath er th an to us. R fobert] V [an sittart].

over h a lf an hour. H e sp ok e fr e e ly and fra n k ly , w ith en erg y an d d ecisio n and so m etim es w ith hum our. H is h ealth m a y b e p recarious, b u t his m en ta l p ow ers are u n im p aired . H e fe e ls v e r y stro n g ly in d eed on th e w h o le G erm an q u estion and on th e w orld danger th a t H itler rep resen ts and I am a fra id th a t he regard s th e outlook w ith so m eth in g lik e despair. H e said th a t h e w o u ld fr a n k ly e x p r e ss to m e h is v ie w s of B ritish p o licy and he did so, b r ie fly to th e fo llo w in g effect.

Mr. C h am b erlain had o n ce sa id in th e H ou se of C om m ons th at he w o u ld con sid er w ar ju s tifie d to p rev en t th e h eg em o n y of a n y one P o w er o ver Europe. But had not th e r e su lt of M u nich b een to esta b lish G erm an h eg em o n y over Europe? H e h im se lf fir m ly b e lie v e d th at H itler w o u ld on no accou n t h a v e risk ed w a r 2 and he cou ld th erefo re o n ly con clu d e th a t th e P rim e M in ister had b een o u tb lu ffed b y H itler. It h ad b een a c o n flic t b e tw e e n tw o w ills and th e stronger w ill had w on.

I o b jected th a t I did not agree; th at I b e lie v e d th a t H itler had gon e so far th a t he w o u ld h a v e gon e to w a r soon er th an lo se p restig e b y g iv in g w a y on his p u b lish ed d eterm in a tio n to in co rp o ra te th e S u d eten territory; th a t it w a s n o t so m uch a co n test b e tw e e n tw o w ills as b e tw e e n tw o resp o n sib ilities: H itler w as q u ite read y to sa c r ific e th e G erm an p eop le to secu re th e S u d eten territo ry and to rescu e th e S u d eten G erm ans, w h ile Mr. C h am b erlain w a s relu cta n t, e x c e p t in th e la s t resort, to in v p lv e th e B ritish p eo p le in w a r in a m a tter in w h ic h it cou ld n o t be d en ied th a t m uch ju stic e w a s on th e G erm an side, w h a te v e r m ig h t be said of th e b la c k m a ilin g m eth od s o f secu rin g this ju stice; la s tly , I b e lie v e d th a t th e re a lly im p o rta n t th in g ab ou t M unich w a s th a t it had m ark ed a d e fin ite c le a v a g e b e tw e e n th e tw o d ictators an d th eir p eo p les and I th ou gh t it w a s v ita lly e ss e n tia l to p la y up on th is em ergen t d ifferen ce of opinion.

I th en a sk ed H is H o lin ess h o w e x a c tly h e w o u ld h a v e a cted o th erw ise th an Mr. C h am b erlain an d a t w h a t poin t he w o u ld h a v e ta k en th e stron g lin e, an d ju st w h a t stron g lin e, th a t h e co n sid ered w o u ld h a v e b e e n th e rig h t a n sw er to H itle r ’s “b lu f f”. B u t I re c e iv e d no sa tisfa c to r y a n sw er to th is. A fter h e had re p e a te d to m e a n u m b er o f tim es th a t he had a lw a y s fe lt su re th a t th ere w o u ld b e no w ar, b eca u se H itler w o u ld not r isk w ar, I rem in d ed him r e sp e c tfu lly th a t a t th e v e r y h eig h t of th e crisis h e had o ffered h is life to G od on b e h a lf o f peace. N o e x c e p tio n w a s tak en to m y rem in d er, bu t th e poin t, w h ic h I th o u g h t a te llin g one, w a s not pursued.

In a fu rth er d iscu ssio n o f G erm an y’s u n rea d in ess for w ar, w h ich h e said w a s rep orted to him fro m a ll sid es, h e q u o ted fro m M oltk e w h o h ad said th a t for th e G erm an arm y e v e r y th in g m u st b e organ ised a n d p re-a rra n g ed sin ce th e G erm an so ld ier w a s in ca p a b le of a d a p tin g h im se lf to u n fo reseen circu m sta n ces or of im ­ p ro v isin g a n y in ic ia tiv e . (In cid en tally, I am to ld th a t G erm an tra in in g o f to -d a y d ev o tes sp ecia l a tte n tio n to th e d ev elo p m en t of in itia tiv e and im p rovisation ). The G erm an w a s, he said, se n tim e n ta l rom an tic and im a g in a tiv e , b u t b eca u se o f th ese ch a ra cteristics w e a k in w ill-p o w e r . H en ce h is rea d y su b m issio n to th e H oh en - zollern s an d H itler. A G erm an p rofessor h ad ex p r e sse d to h im in th e e a r ly days of F a scism his su rp rise a t th e su b m ission o f th e Ita lia n s to a u th o rita ria n control an d h ad a dded th a t th e G erm an p eo p le w o u ld n e v e r so su b m it th em selv es. T he P op e had rep lied th at, on th e con trary, th e G erm ans w o u ld in lik e circu m sta n ces p rove fa r m ore su b m issiv e; su b seq u e n t e v e n ts had p ro v ed h im righ t. H e a lso to ld m e th a t a t th e b eg in n in g of th e G reat W ar h e h ad to ld P op e B en ed ict, w h o had b e lie v e d in an in e v ita b le G erm an v icto ry , in th e p r e se n c e o f C ardinal G aspari,

2 N a m a r g in e sie z n a jd u je się z n a k za p y ta n ia , p ra w d o p o d o b n ie r ę k ą R. V a n - s itta r ta .

298 J E R Z Y T O M A S Z E W S K I

th a t u n less th e G erm an s co u ld w in in th e fir st m on th of th e w a r, th e y w o u ld u ltim a te ly b e d e fe a te d in sp ite of th eir p rep a red n ess an d th e u n p rep a red n ess of th e A llie s.

A fter le a v in g th e P o p e I p a id th e cu sto m a ry v is it o f co u rtesy to th e C ardinal S ecreta ry of S ta te. I b r ie fly o u tlin e d w h a t th e P op e h ad sa id a n d a sk ed H is E m in en ce if h e sh a red th e s e v ie w s. H e rep lied th a t th e w o u ld te ll m e fra n k ly th a t he did n o t u n d ersta n d w h y , i f w e w e r e u ltim a te ly p rep ared to accep t the d ism em b erm en t o f C zech o slo v a k ia , fo r w h ic h th e G erm an s h ad a rea so n a b le case, w e h ad n o t said so ea rlier an d so av o id ed B erch tesg a d en , G od esb erg and M unich an d th e ir co n seq u en ce, w h ic h bore th e ap p earan ce o f a d ip lo m a tic v ic to r y for H itler.

It is clea r fro m th e s e tw o c o n v ersa tio n s th a t, in th e e y e s o f th e V atican , th e G erm an d anger to th e C hurch and to th e p e a c e o f th e w o rld h a s n o w rep la ced th e fo rm er o b sessio n w ith th e C om m u n ist m en ace. A n d th is is v e r y com p reh en sib le. C o n seq u en tly th e in c r e a se o f G erm an p o w er a n d N a zi in flu e n c e th ro u g h th e A n sch lu ss and th e in co rp o ra tio n o f th e S u d eten d istricts, w h ic h m ean s a n e x ­ te n s io n of th e N a zi a n ti-C a th o lic an d a n ti-r e lig io u s fro n t, has ca u sed a larm and resen tm en t.

D. G. O. D ecem b er 29, 1938.