Morawski, Zbigniew
"Imiennictwo dynastii piastowskiej we
wcześniejszym średniowieczu", Jacek
Hertel, Poznań 1980 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/3, 632-633
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
632 ZAPISKI
z ówczesnymi przem ianam i społecznymi i praw nym i. Regularne, dziedziczne n a zwisko wśród szlachty w ęgierskiej zaczęło się kształtow ać w XIV w., zaś w stu leciu następnym ten sam proces m iał miejsce w obrębie innych grup społecznych. A utor akcentuje znaczenie alfabetyzacji społeczeństwa dla tego procesu. Przym us używ ania nazwisk został na Węgrzech w prowadzony przez Józefa II w końcu XVIII w., a więc stosunkowo wcześnie. A utor obszernie omawia typy nazwisk węgierskich. Osobną uwagę zwraca na przydomki, pseudonim y oraz imiona po chodzenia literackiego.
Trzecia część książki („Place-Nam es’ ) poświęcone została węgierskiej topo- nimii. Na początku omówiono węgierskie nazwy krajów i prow incji oraz ich kon strukcję i etymologię. N astępnie nazwy etniczne (które nb. nie są w w ęgierskim traktow ane jako nazwy własne), nazwy wód i gór, wreszcie nazwy miejscowości. Te ostatnie dzieli autor na dwie zasadnicze grupy: nazwy wywodzące się z rze czowników pospolitych oraz z rzeczowników własnych. Do grupy pierwszej zali czył B. K á 1 m á n podgrupę tzw. nazw regionalnych (związanych z ukształtow a niem powierzchni terenu, hydrografią, florą i fauną) oraz podgrupę tzw. nazw osadniczych. Do tych ostatnich należą nazwy związane z budynkam i i budowlami (np. Visegrád), nazwy wytworzone od zawodów i profesji, od nazw etnicznych i plemiennych, nazwy miejscowości targow ych (najbardziej typowe związane są z dniem odbywania się targu), wreszcie specyficzną grupę nazw miejscowych z przyrostkiem -i. W X I—X II w. za pomocą tego przyrostka w yrażano przynależ ność do kogoś lub czegoś; jeżeli był on dodany do im ienia osoby, oznaczał w łaści ciela osady, np. V asvári — należące do Vasvára; jeżeli dodany był do rzeczowni ka pospolitego, to staw ał się przyrostkiem przym iotnikowym , im plikującym ró w nocześnie dodatkowe znaczenie ’w ieś’, np. Egri (<téger ’olcha’).
W grupie toponim ików wywodzących się z rzeczowników w łasnych autor w y różnił: interesującą grupę imion osób używanych, w form ie niezmienionej, jako nazwy miejscowości (praktyka ta wywodziła się jeszcze z okresu nomadzkiego i była stosowana do X III w.; w nazw ach tych, np. Debrecen, Kalocsa, zachowała się pew na liczba imion turkskiego pochodzenia), nazw y w yrażające posiadanie, nazwy zaw ierające im iona osób świętych (np. Szentm árton, Szentm ária; takich nazw jest kilkaset, pochodzą one przeważnie z X III—XIV w.). Z kolei omówione zostały różne kategorie nazw ulic oraz nazwy terenów pozbawionych osadnictwa. Książkę kończy charakterystyka zmian nazew nictw a geograficznego (m.in. w związ ku z przem ianam i języka węgierskiego) oraz zarys w ęgierskich badań nazw osobo wych i geograficznych. P raca zaopatrzona została w indeks i bibliografię. W arto jeszcze wspomnieć, że m iała ona już trzy w ydania w języku węgierskim (1967, 1969, 1973).
M. D.
Jacek H e r t e l , Im iennictw o dynastii piastow skiej we w cześniej
szym średniowieczu, Roczniki Tow arzystw a Naukowego w Toruniu,
Rocznik 79 — zeszyt 2, Poznań 1980, s. 184.
4
Im iennictw o piastowskie, jeśli nie liczyć starej pracy S. K ę t r z y ń s k i e g o , jako oddzielny problem interesow ało dotąd tylko językoznawców. Historycy po święcali mu sporo uwagi, ale raczej na m arginesie historii politycznej, trak tu jąc imię jako źródło pomocnicze w badaniach nad dziejam i poszczególnych władców. Jedną z zalet książki jest więc podsumowanie dotychczasowego stanu badań, upo rządkow anie dyskusji i zestawienie zarówno poglądów, jak i lekcji źródłowych.
Z A P I S K I 633
Te ostatnie, w dużej liczbie zaczerpnięto z bardzo obfitego m ateriału ze słowiań skiego i germ ańskiego obszaru językowego.
Praca została podzielona na pięć rozdziałów: o imionach Piastów przedmiesz- kowych, o im ionach męskich od Mieszka I po dzieci Bolesława Krzywoustego, o przezw iskach męskich, o im ionach córek piastowskich, wreszcie o dwuim ien- ności. K onstatacja powszechnej dwuimienności Piastów pozwala autorow i na eleganckie przedstaw ienie nieśm iertelnego problem u Dagome iudex; porównanie pow tarzających się u Piastów, lub na listach innych dynastii im ion męskich i żeń skich um acnia w przekonaniu (ważnym dla badań genealogicznych), że imiona żeńskie dziedziczone były kognatycznie — stąd duża liczba imion obcych — na im iona m ęskie zaś nie było reguły; kognatyczne zdarzają się ta k samo często, jak agnatyczne. Bywa, że na imiona m ają wpływ więzi polityczne (np. z dynastią Ludolfingów). Uwzględniony w pracy m ateriał źródłowy n astraja au to ra pesy mistycznie do tzw. kryterium imionowego w genealogii; nie do utrzym ania jest teza o im ionach „zastrzeżonych” tylko dla niektórych rodów.
Z. M.
Hansische S tudien t. IV: Gewerbliche Produktion und Stadt-L and- -Beziehungen, hrsg. von K onrad F r i t z e , Eckhard M ü l l e r - M e r
t e n s , Johannes S c h i l d h a u e r , „A bhandlungen zur H andels- und Sozialgeschichte” t. XVIII, Verlag H erm an Böhlaus Nachf., W eimar 1979, s. 214.
K olejny zbiór studiów firm ow anych przez H anzeatycką Wspólnotę Pracy To w arzystw a H istoryków NRD zaw iera prace 15 autorów z kilku krajów europej skich. Całość dzieli się na trzy działy.
Dział pierw szy („Zur gew erblichen Produktion im hansischen W irtschafts rau m ”) otw iera szkic K onrada F r i t z e poświęcony roli produkcji rzemieślniczej w życiu gospodarczym m iast Hanzy X III—XVII w. A utor przestrzega przed lekce ważeniem roli rzem iosła w m iastach hanzeatyckich. Porusza też kapitalny problem wpływu hanzeatyckiego system u gospodarczego na rozwój produkcji w m iastach. K. Fritze podkreślił, że handel niektórym i surow cam i i produktam i rolniczymi oddziaływał pobudzająco na pewne dziedziny produkcji (solnictwo, m łynarstw o, browarnictwo). H andel m orski aktyw izow ał też budownictwo okrętowe. Te dzie dziny produkcji wyróżniały się nie tylko dynam iką rozwoju, ale również specy ficznymi form am i organizacji produkcji (brak, lub znikoma rola system u cecho wego), ro lą kap itału kupieckiego itp. Z drugiej jednak strony handel produktam i wysoko rozwiniętego rzemiosła obcego pochodzenia (tekstylia, produkty m etalo we) oraz surow cam i przeznaczonymi na rynki obce nie pobudzał miejscowej pro dukcji, sprzyjał natom iast agraryzacji niektórych rejonów strefy bałtyckiej. Ko lejne studia dotyczą kw estii szczegółowych. K üllike K a p l i n s k i przedstaw ił ilościową (z wykorzystaniem ETO) analizę rzem iosła w Tallinie (Rewal) w XIV w. A utor zestaw ił specjalności rzemieślnicze, liczebność rzemieślników, ich pochodze nie geograficzne i etniczne, stan m ajątkowy, mobilność oraz przeprow adził analizę korelacyjną tych elementów. Na uwagę zasługują też diagram y liczebności rze mieślników (istotny w pływ epidemii ostatniej ćwierci XIV w. na spadek liczby rzemieślników). Rzemiosło późnośredniowiecznego W rocławia omówił Roman H e c k . Zwrócił on szczególną uwagę na rozwój ilościowy rzemiosła w XIV—XV w. oraz na wpływ handlu wrocławskiego na wzrost rzemiosła w tym mieście. Rzemiosło wrocławskie przedstaw ił R. Heck na tle niektórych m iast środkowoeuropejskich i hanzeatyckich. Leo N o o r d e g r a a f interesująco omówił ewolucję formy
