ZA PISK I 795
tow ych , d otyczących rosyjsk iej p o lity k i zagranicznej w tym b rzem ien n ym w do n io słe w y d a rzen ia okresie.
N ie sposób p rzecenić zn aczen ia e d y c ji dla stu d iów nad biurokracją m o sk ie w ską, nad rozw ojem ro sy jsk iej a rch iw isty k i, a w reszcie i dla badań filo lo g iczn y ch : w in w en tarzu w y stę p u je b o w iem ó w czesn y języ k urzęd ow y w n a jczy stszej postaci, z o b fity m zasob em le k s y k i dyp lom atyczn ej. Źródło dostarcza rów n ież n iem a ło w a ż k ieg o m ateriału dla rozw ażań o recep cji term in ó w i n a zw ob cojęzyczn ych , a n a w e t — regu ł ich transliteracji.
E dycja (cz. 1, s. 27— 525), przygotow an a w ed le n a jlep szy ch tra d y cji arcneo- grafii ro sy jsk iej, poprzedzona je s t k o m p eten tn y m w stęp em pióra w y d a w c y (s. 5— — 24); całość u zu p ełn iają p ieczo ło w icie zesta w io n e in d ek sy: osob ow y, g eograficzn y i rzeczow y.
ff.G,
S e n a t o r o w i e i p o s ł o w i e S e j m u W ielk iego, oprać. Jerzy К o w e с к i, n o ty b iograficzn e H anna M a ł a c h o w i c z , W y d a w n ictw o S ejm ow e, W arszaw a 1991, s. 104, ilustr.
Jak w ięk szo ść n a jw a żn iejszy ch w yd arzeń h istoryczn ych , S ejm C zteroletn i m a sw ój n iezm ien n y kanon ik onograficzny, w k tórego skład w chodzą m .in. portrety k ilk u n a jw y b itn ie jsz y c h p o lity k ó w tej doby. W ielok rotn ie p u b lik ow an e i przez to opatrzone, n iera z ju ż w ogóle n ie od d ziaływ u ją na odbiorcę, k tóry ich n ie za uw aża. P o d sta w o w ą za letą om aw ian ej p u b lik a cji je s t znaczne poszerzen ie zestaw u tych w izeru n k ó w . W a lb u m ie zebrano b o w ie m o siem d ziesią t b arw n ych reproduk c ji p ortretów sen a to ró w i p o słó w u czestn iczą cy ch w n ajd łu ższym sejm ie R zeczy p osp olitej. O brazy w y sz ły spod rozm aitych p ęd zli, od n a jsła w n iejszy ch m alarzy ep o k i aż do an o n im o w y ch a r ty s tó w p row in cjon aln ych , a n a w e t m alarzy X I X - -w ie c z n y c h , k tórzy w zo ro w a li się na tw órcach z końca X V III w . Jed n ak n ie w a r to ść arty sty czn a w izeru n k ó w sta n o w i o zn aczen iu in icja ty w y W y d a w n ictw a S e j m ow ego. W yznacza je m o żliw o ść zerw an ia z w izu a ln ą a n on im ow ością d ziejów S ejm u C zteroletn iego. D o w ie lu r e fle k sji pobudza przyjrzen ie się rysom tw a rzy p ostaci zn an ych z opracow ań, p am iętn ik ów , a nieraz n a w et z lek tu ry ich k o res p on d en cji. F izjon om ie zn am ion u jące siln e ch arak tery i bogatą osob ow ość obok b a n aln ych tw arzy su geru jących n is k ie p ob u d k i k ieru jące p ostęp ow an iem ich p o sia daczy. I n a jciek a w sze: m o żliw o ść k on fro n ta cji tych w rażeń z dotych czasow ą w ied zą o epoce i o roli, jaką od egrali p o szczeg ó ln i b oh aterow ie album u. W yn ik i n ie są b yn ajm n iej jednoznaczne.
P u b lik a cję p rzygotow an o n a p od staw ie ek sp on atów w yp ożyczon ych z p iętn astu k rajow ych m u zeó w i b ib lio tek n a w y sta w ę zorganizow aną w 1988 r. w Zam ku K ró lew sk im w W arszaw ie. J erzy К o w e с к i poprzedził album z w ięzły m i bar dzo treściw y m w stęp em , w k tó ry m p rzed sta w ił gen ezę i organizację p olskiego p arlam entu oraz przeb ieg i dokonania S ejm u C zteroletniego. K on ieczn ość skróto w e g o u k azan ia sk om p lik ow an ych p o d zia łó w p o lity czn y ch teg o ok resu stała się przyczyną n iezręczn ego sform u łow an ia, z którego m oże w y n ik a ć, że w początkach S ejm u W ielk iego S zczęsn y P otock i zm ierzał do obalenia R ady N ieu sta ją cej, co — jak w iad om o — n ie m iało m iejsca. P onadto: Joach im C h reptow icz został w 1793 r. k a n clerzem w ie lk m lite w sk im po A . S ap ieże, a n ie koron n ym po J ack u M ała ch ow sk im . W ą tp liw e te ż jest, czy fo rm a ln ie zło ży ł urząd w y jeżd ża ją c z kraju przed p oczątk iem sejm u grod zień sk iego t. г., choć rzeczy w iście fu n k c ji sw ej póź n iej już n ie spraw ow ał. N iefortu n n a p om yłka k orek ty spraw iła, że zasiadanie p od
796 ZA PISK I
skarbich n adw ornych w sen acie, d atu jące się od 1775 r., zw iązan o z o k resem po przedzającym ten rok.
M im o tych drobiazgów w y d a w n ictw o n a leży pow itać z dużym zad ow olen iem N iem ała w tym zasługa M acieja B r o n a r s k i e g o , którego reprodukcje z nie zaw sze przecież św ie tn y c h portretów starały się w y d o b y ć z n ich m ak sim u m cech ch arakterystycznych.
Ł .K .
D uśan К o V â ć, N e m e c k o a n e m e c k ä menSina na S l o v e n s k u (1871— 1945), V eda, B ra tisla v a 1991, s. 235, 2 nib.
K siążka u k azu je p rob lem atyk ę m n iejszo ści n iem ieck iej zam ieszk u jącej S ło w a cję, poczyn ając od czasów , gd y ziem ie te w ch o d ziły w skład W ęgier, aż do w y sied len ia lu d n ości n iem ieck iej z C zech o sło w a cji w n a stęp stw ie d rugiej w o jn y św ia to w ej. D ata końcow a je s t o czy w ista , data początkow a n ie w y d a je się rów nie oczyw ista. O znacza ona isto tn y przełom w h istorii N iem iec, lecz p rzecież lu dność n iem ieck a na ziem iach sło w a ck ich n ie m iała b ezpośrednich zw ią zk ó w z N iem cam i. A utor p rzyjął tę datę p oczątkow ą, gd yż p o d sta w o w y m zagad n ien iem w jeg o roz w ażan iach je s t w p ły w p o lity k i p ań stw a n iem ieck ieg o na m n iejszość n iem ieck ą w S ło w a cji.
W latach przed p ierw szą w ojn ą św ia to w ą w o ły w p ań stw a n iem ieck ieg o na życie N iem có w — poddanych K orony św . S tefan a, pozostaw ał raczej skrom ny. D opiero w ok resie m ięd zyw ojen n ym , a zw łaszcza po dojściu do w ła d zy A dolfa H itlera, N iem cy p od jęły działania na rzecz obudzenia n iem ieck iej św iad om ości n arodow ej oraz um ocn ien ia w ię z i z p a ń stw em n iem ieck im . D oprow adziło to w k on sek w en cji do d om in acji n arod ow ego socjalizm u nad p o lity czn y m ży ciem m n iej szości n iem ieck iej w S ło w a cji отаг p o w o jen n ej ich tragedii.
P rzyjęta przez autora koncep cja k sią żk i sp ow od ow ała, że zn ajd u jem y w n iej bogatą d ok u m en tację, która u k azu je, w ja k i sposób p ań stw o n ie m ie c k ie , rozm aite organizacje, często ty lk o form aln ie n ieza leżn e od państw a, oraz n acjon alistyczn e u gru p ow an ia N iem có w z ziem czesk ich o d d zia ły w a ły na m n iejszość n iem ieck ą w S ło w a cji i sp o w o d o w a ły jej rad yk alizację w duchu n acjon alistyczn ym . C ennvm źródłem w iad om ości jest zw łaszcza a rch iw u m D eu tsch e S tiftu n g . A utor w y k o rzy stał tak że in n e m ateriały p rzech ow yw an e w arch iw u m poczdam skim , arch iw alia au striack ie i — w n ajw ięk szej m ierze — czech osłow ack ie.
W su m ie k siążka p rezen tu je obraz m n iejszo ści p rzew ażn ie bardzo p ro w in cjo n a ln ej, o słabo — przyn ajm n iej p oczątk ow o — ro zw in iętej św iad om ości narodo w ej (znacznie zm adziaryzow anej), której p rzyw ód cy sta li się in stru m en tam i w rękach d yp lom atów R zeszy. A utor o czy w iście m ia ł praw o sk on cen trow ać się n a jednej, w sp om n ian ej ju ż stronie życia tej m n iejszo ści i w tej dzied zin ie jego praca sta n o w i dobre źródło w iad om ości. P rzestrzec jed n ak n a leży czy teln ik ó w , że n ie jest to p ełn y obraz życia N iem có w sło w a ck ich w om aw ian ym ok resie. К o v â ć m ar g in eso w o jed y n ie trak tu je w ew n ętrzn e rozb ieżności d zielące tę m n iejszość, przede w szy stk im tam , gd zie om aw ia trudności n ap otyk an e przez n a cjo n a listy czn y ch dzia łaczy w ielk o n iem ieck ich , starających się zdobyć w p ły w y w Słow acji.
W n ie je d n y m m iejscu w ą tp liw o śc i budzi sposób argu m en tacji autora. Z byt często fo rm u łu je on d o m ysły n a tem a t oczek iw ań p o lity k ó w rep rezen tu jących m n iejszość n iem ieck ą , choć n ie w sk a zu je p od staw dla sw ych przypuszczeń. N ieraz sto su je sform u łow an ia ty p u „z p ew n o ścią ”, gd y brak d o k u m en tów , choć n ie w k ażdym przypadku m iałb ym na jego m iejscu taką p ew ność. Zdarzają się także pochopne u ogóln ien ia, k tórym przeczą n a w e t zam ieszczon e w in n ych m iejscach
