„Russkije istoriki emigranty w Jewropie”, Władimir T. Paszuto, Moskwa 1992 : [recenzja]

342

Jakkolw iek ta część rozważań W ładysław a Zajewskiego, dotycząca myśli niepodległościow ej Gdańska, jest — moim zdaniem — najciekaw sza i najbardziej przekonyw ająca w argum entacji szczegółowej, to konkluzja końcow a pow oduje chęć polemiki. A utor stwierdził tam, że „w rzeczy­ w istości A nglia stała się głów nym czynnikiem takiego rozw iązania kwestii polskiej w W iedniu, które praktycznie oznaczało nowy podział Polski” (s. 196). Jest to m oim zdaniem pół prawdy. D ruga połow a zawiera się w niezaprzeczalnym fakcie, że Rosja, jako jedno z dwóch (obok Anglii) rozgryw ających mocarstw, miała w iększe ambicje poszerzenia granicy swojej dom inacji niż linia Prosny i Sanu. Zatem alternatywą „now ego podziału Polski” było oddanie całego obszaru Rzeczy­ pospolitej w gestię dworu petersburskiego. Czy taka alternatywa m ogła być lepsza?

T ę sytuację m ożna porów nać z w cześniejszą, z roku 1772. Prawda, że dw ór pruski był inicja­ torem pierwszego rozbioru. Ale praw dą jest też, że Rosja w nieco odleglejszej perspektyw ie miała plany aneksji całej Rzeczypospolitej.

D yskusja nad tym, co byłoby korzystniejsze dla Polaków: czy przeżycie okresu niewoli w trzech zaborach czy w jednym (bo do tego najprawdopodobniej sprowadziłaby się koegzystencja z Rosją, gdyż m ożliwość uzyskania statusu nawet pół-suw erennego państw a okazała się fikcją) jest konieczna i w ymaga szacunków opartych na solidnym bilansie strat i zysków w każdym z trzech zaborów w porów naniu z pozostałymi.

W ielka m onografia G dańska będzie nam służyła przez wiele lat. Będzie nam dobrze służyła. Ale recenzenci mają prawo do swoich ulubionych idei. Moją byłaby w tym przypadku myśl o drugim wydaniu, które stworzyłoby okazję dla nowych, dalszych przemyśleń.

Barbara Grochulska

W ładim ir T. P a s z u t o, Russkije istoriki em igranty w Jew ropie, Izdatiel- stwo „N auka” , M oskw a 1992, s. 398.

Sygnalizowana pozycja pojaw iła się na rynku księgarskim niemal w przeddzień sm utnego jubileuszu — dziesiątej rocznicy zgonu autora. N iełatwo wyobrazić sobie lepszą formę uczczenia pamięci tego w ybitnego m ediewisty, zasłużonego pedagoga i organizatora. Dzięki w ysiłkowi jego uczniów i współpracowników: Jeleny A. M i e l n i k o w e j , A leksandra W. N a z a r i e n k i i M ichaiła K. S z a c i ł ł o udało się bow iem ocalić od zapom nienia dzieło zajm ujące miejsce szczególne w bogatym dorobku przedw cześnie zmarłego uczonego.

Idea napisania m onografii o rosyjskiej historiografii emigracyjnej zaprzątała uwagę akadem ika P a s z u t y od połow y lat sześćdziesiątych. W lutym 1969 r. uczony opracow ał w stępny projekt obszernej rozprawy (40 ark.), pośw ięconej tem atyce ruskiego średniow iecza w historiografii em i­ gracyjnej; dw a lata później Paszuto oficjalnie zwrócił się do w ładz Instytutu H istorii ZSRR A ka­ demii Nauk ZSRR o objęcie planem badaw czym przygotowyw anej przezeń m onografii. Zważywszy na specyfikę badanego zjawiska, postrzeganego przez władze ZSRR niemal w yłącznie w katego­ riach ideologicznego zagrożenia, uznanie budzi konsekw encja i determ inacja autora, który nie tylko umiał przekonać liczne instancje zw ierzchnie o celowości zamierzenia, ale naw et uzyskać ich ograniczone poparcie. Przejawem tego było zamieszczenie w r. 1974 na łam ach adresowanej do środowisk emigracyjnych gazety „Gołos R odiny” apelu Paszuty do uczonych w ychodźców i ich sukcesorów pod wiele mówiącym tytułem „Ocalić dla nauki, dla historii”. N acechow ana szczerą troską o zachow anie dla potomności dorobku nauki emigracyjnej, postrzeganej jako ważny etap w rozw oju hum anistyki rosyjskiej, publikacja ta spotkała się ze znacznym rezonansem. Nazwisko w ybitnego badacza, od daw na zresztą utrzym ującego kontakty z koryfeuszam i hum anistyki em i­

R EC EN ZJE

343

gracyjnej A leksandrem W. S o ł o w j o w e m , A ntoninem W. F ł o r o w s k i m i Piotrem A. O s t r o u c h o w e m okazało się być dla znacznej części wychodźców wystarczającą rękoj­ mią. Dowodzi tego ich niem al m asowy odzew na projekt Paszuty (por. korespondencja autora, s. 246-371), oraz zjaw isko bezprecedensow e zgoła w dziejach em igracji rosyjskiej: przekazanie za jeg o pośrednictw em instytucjom radzieckim szeregu w ażnych archiw ów pryw atnych uczonych- -emigrantów. Kontakty te nie pozostały bez w pływu na naukow e poglądy Paszuty; ich ew olucję najlepiej bodaj odzw ierciedla m etam orfoza tytułu przygotow yw anego dzieła: od dosadnego „Pod koliesam i istorii” (1969 r.) do refleksyjnego „Istoriografia obriecziennych” (schyłek lat siedem ­ dziesiątych).

Z am ierzenie Paszuty było im ponującym w yzwaniem badaw czym. O grom ny potencjał hum a­ nistyki em igracyjnej nie podlega dyskusji. N a obczyźnie zakończyli swą działalność m.in. Paw eł N. M i 1 u к o w i N ikodem P. K o n d a k o w , legitym ujący się europejską sławą jeszcze u schyłku zeszłego stulecia. T radycję tę kontynuow ali godnie uczeni średniego i m łodszego pokole­ nia: bizantyniści G ieorgij A. O s t r o g o r s k i j i A leksander A. W a s i 1 i e w, slawiści W ładim ir A. M o s z i n i A leksander L. P o g o d i n, historycy sztuki A ndriej N. G г a b а г i M ichaił I. R o s t o w c e w , językoznaw cy Roman J a k o b s o n , M ax V a s m e r i Borys U n b e g a u n , orientalista W alentin A. R i a z a n o w s к i j, polihistor-rusycysta G ieorgij W. W i e r n a d s k i j , historycy kościoła G ieorgij P. F i e d o t o w i A nton W. K a r t a s z e w , oraz w ybitny teolog Nikołaj A. B i e r d i a j e w . W ysiłek organizacyjny intelektualistów -em igrantów zaow ocował im ponującym i efektami. W Czechosłow acji, Jugosław ii i Francji, gdzie znajdow ały się ich największe skupiska pow stało szereg pow ażnych instytucji naukow ych (m.in. Instytut im. K ondakow a w Pradze, Instytut Teologiczny w Paryżu, Rosyjski Instytut N aukow y w Belgradzie), renom owanych ośrodków kształcenia (np. Rosyjski U niw ersytet Ludowy w Pradze).

Rosyjskich uczonych nie zabrakło rów nież na czołow ych uniw ersytetach europejskich (m.in. Cam bridge — Nikołaj E. A n d r i e j e w i W ładim ir F. M i n o r s к i j; O xford — Siergiej K o n o w a ł o w ; Berlin — Vasmer; S orbona— Grabar). O sobną kartę stanow ią niepodw ażalne zasługi Rosjan w pow staniu i rozw oju w iodących ośrodków bizantynistyki i slawistyki am erykań­ skiej (np. Yale — W iernadskij i Rostowcew; H arvard — Jakobson, M ichaił M. K a r p o w i c z i G ieorgij W. F ł o r o w s k i j ; Nowy Jork — Unbegaun).

O koliczności te pozw alają suponować, iż wobec skali zjawiska, wobec kolosalnych rozm iarów naukow ej i publicystycznej produkcji uczonych emigrantów, wreszcie — w obec rozproszenia źródłowej dokum entacji ich działalności, ambitne przedsięw zięcie Paszuty bodaj od sam ego począt­ ku nie m iało szans pełnej realizacji. Nie ulega rów nież wątpliwości, iż niepośledni w pływ na Sasko znacznej części poczynań autora miał polityczny kontekst przedsięwzięcia. Atmosfera lat siedem ­ dziesiątych nie była dla niego korzystna, wobec czego Paszucie nie udało się dotrzeć do bogatych zasobów emigracyjnych archiwów we Francji, RFN, Anglii i USA. W centrum jeg o uw agi znalazła się więc przede w szystkim najłatwiej mu dostępna dokum entacja praskiego ośrodka, a w stosunko­ wo ograniczonym zakresie — rów nież belgradzkiego. D alszym badaniom położyła kres przed­ w czesna śmierć autora w r. 1983. W cztery lata później zgrom adzone m ateriały i obszerne frag­ menty wstępnej wersji zamierzonej m onografii znalazły się z woli spadkobierców Paszuty wraz z całą jeg o spuścizną w A rchiw um AN ZSRR (obecnie A rchiw um AN RAN , fo n d n r 1890). O becna publikacja w prow adza niem ałą ich część do obiegu naukowego. Złożyły się na nią m ate­ riały o dw ojakim charakterze: pięć rozdziałów rzeczonej m onografii w raz z bibliograficznym i i źródłowym i aneksam i (s. 13-245), oraz w ybór korespondencji autora z czołow ym i przedstaw icie­ lami em igracyjnej nauki (195 listów; s. 246-389).

R ozw ażania Paszuty koncentrują się wokół problem atyki znanej mu najlepiej: działalności ośrodka praskiego (rozdział II, s. 32-78) i emigracyjnej wizji dziejów Rosji (rozdz. IV, s. 83-104). U zupełniają je: zwięzły zarys dorobku historiografii na wychodźstw ie (rozdz. I, s. 13-31), krytyka rozpowszechnianej w niej idealistycznej wizji ustroju Rusi średniowiecznej (rozdz. V, s. 104-113) i niewielki fragment pracy o ośrodku belgradzkim (rozdz. III, s. 79-82). W aneksach znalazła się w yselekcjonowana bibliografia prac em igracyjnych o tem atyce rosyjskiej (nr I, s. 114-190), opisy

344

pozyskanych przez autora spuścizn uczonych-em igrantów (archiwum Piotra A. O strouchow a — n r II, s. 191-201; fragmenty archiwów Fłorowskiego, K ondakowa i S o ło w jo w a— nr III, s. 202- -204), uryw ek wspomnień N ikołaja N. A 1 e k s i e j e w a, (nr IV, s. 205-224), oraz materiały biograficzne (m.in. curriculum vitae A ndrejewa, Sołow jowa i Fłorow skiego — nr V, s. 225-245).

Nie ulega wątpliwości, iż walory recenzowanej pozycji nie ograniczają się do w skazania publikacji źródłowych i informacji bibliograficznej, bądź też przebogatej dokum entacji faktograficz­ nej. W śród jej autorów w ym ienić należy kompetentne, chociaż niekiedy bodaj hiperkrytyczne om ów ienie historiozoficznych poglądów emigracji. W spom niana wcześniej polem ika z idealistycz­ nym ujęciem dziejów społeczno-ustrojowych Rusi należy bez w ątpienia do w artościow ych fragm en­ tów pracy, aczkolwiek razi niekiedy dosadnością sformułowań. W arto przy tej okazji zaznaczyć, iż om ów iona publikacja stanowi arcyciekawy zapis ewolucji stosunku w ybitnego przedstaw iciela radzieckiej nauki historycznej do hum anistyki emigracyjnej.

Fascynacja jej bogatym dorobkiem zaowocowała zresztą kilkom a lapsusami, w ynikającym i nie tyle z braku rozeznania, co z w idocznego przyw iązania do wizji historiografii ojczystej jako nauki przodującej. I tak w charakterze rosyjskich emigrantów wymienieni zostali w pracy znani badacze narodow ości ukraińskiej (Dmytro D o r o s z e n к o — s. 128, W iaczesław Z a i к i n — s. 130, N atalia P o ł o n ś k a - W a s y ł e n k o — s. 157, Dmytro C z y ż e w ś k y j — s. 184-185, M ykoła C z u b a t y j — s. 185), których działalność nie pozostaw ia cienia w ątpli­ wości co do bezzasadności takiego zabiegu. Analogiczne wątpliwości budzi rów nież zaliczenie w poczet nauki rosyjskiej A leksija J e l a c z i c z a i A dolfa S t e n d e r - P e t e r s e n a (s. 129, 171); obaj badacze pobierali w prawdzie edukację uniw ersytecką w Rosji, ale zarówno względy etniczne jak i działalność naukow a przem awiają raczej za uznaniem w ich osobach w ybit­ nych przedstaw icieli slawistyki chorw ackiej i duńskiej (fakt deportacji i zam ordowania Jelaczicza w ZSRR w okresie pow ojennym nie w ydaje się wspierać poglądu autora).

Sygnalizow ane teksty Paszuty, aczkolw iek stosunkow o jednorodne pod w zględem tem atycz­ nym, w ykazują daleko posunięte różnice pod w zględem zaawansowania, stopnia szczegółowości, a niekiedy rów nież — naśw ietlania tej samej kwestii. Zjaw isko to w ynika z charakteru samej spuścizny, a rów nocześnie stanowi dow ód nieustannych, acz żm udnych i podlegających różnorod­ nym naciskom zew nętrznym , w ysiłków autora. N iezależnie więc od wskazanych niedociągnięć, których rejestr pom nożyć należy o brak indeksów (w przypadku w ydaw nictw a tego typu jest to m ankam ent szczególnie dotkliw y!) publikację niniejszą powitać należy z uznaniem i zadowoleniem. Ukazanie się m onografii — naw et w tak kadłubow ej postaci — traktującej o rosyjskiej historio­ grafii em igracyjnej autorstw a badacza tej miary co Paszuto, jest ponad w szelką w ątpliwość w y­ darzeniem naukowym.

H ieronim Grala

The Cambridge H istory o f American Foreign Relations, tom y 1-4, W arren

I. С o h e n, ed., Cam bridge U niversity Press, New York 1993; tom 1, Bradford P e r k i n s , The Creation o f a Republican Empire, 1776-1865, s. 254; tom 2, W alter L a F e b r e, The American Search fo r Opportunity, 1865-1913, s. 263; tom 3, A kira I r i y e. The Globalizing o f America, 1913-1945, s. 240; tom 4, W arren I. С о h e n, Am erica in the Age o f Soviet Power, 1945-1991, s. 283.

N akładem jednego z najbardziej prestiżowych wydawnictw amerykańskich, now ojorskiego oddziału Cam bridge U niversity Press, ukazała się now a synteza dziejów polityki zagranicznej