Tomaszewski, Jerzy
"Thomas G. Masaryk's realism. Origins
of Czech political concept", Eva
Schmidt-Hartmann, München 1984 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 76/4, 901-902
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
R E C E N Z J E 901
Praca jest w ięc w ybitnym osiągnięciem szerszego zespołu, ale dotyczącym tylko niektórych aspektów dziejów grup etnicznych w Pittsburgu, w tym również p ol skiej.
Krzysztof Groniowski
Eva S c h m i d t - H a r t m a n n , TIwmas G. Masaryk’s Realism. O ri
gins o f a Czech Political Concept, R. Oldenbourg Verlag, München 1984,
s. 211.
Słusznie stwierdza w zakończeniu tej książki autorka: „Żadna postać w dzie jach najnowszych nie w yw arła tak silnego w pływ u na czeski rozw ój polityczny i intelektualny, jak Masaryk” (s. 189). Trudno byłoby jednak na podstawie tej książ ki zrozumieć, jak to się stać mogło. Autorka zgromadziła ogrom ny m ateriał źródło w y i wykorzystała rozległą literaturę. Przeprowadziła niezmiernie wnikliwą i grun towną analizę poglądów Masaryka oraz konsekw encji, które z nich w ypływ ały dla jego działalności politycznej. Przedstawiła warunki historyczne, w pływ ające na kształtowanie się osobow ości Masaryka oraz współczesnych mu polityków czeskich. Om ówiła polem iki, które tow arzyszyły kolejnym publikacjom swego bohatera. W znanej m i literaturze przedmiotu nie spotkałem rozprawy, dorównującej tej książ ce solidnością podejścia badawczego, gruntownością analizy, umiejętnością zesta wienia poglądów głoszonych w różnych latach przez samego Masaryka oraz przez innych autorów. A przecież ostateczny wynik w yw ołuje zdziwienie.
Eva S c h m i d t - H a r t m a n n podeszła do przedmiotu swych badań bardzo metodycznie. Ukazała liczne niejasności poglądów Masaryka, a zwłaszcza m gław ico- w ość wielu stosow anych przez niego pojęć. N iejednokrotnie trafnie dostrzegła w ew nętrzne sprzeczności, w ynikające z rozmaitych niekonsekw encji oraz z niedostrze gania ważnych aspektów podejm ow anych przez niego problem ów. Udowodniła w tór- ność jego poglądów na liczne problem y naukowe i praktyczne. Warto wspom nieć, że Masaryk miał kłopoty z przyjęciem przedstawionej przez niego rozprawy habili tacyjnej. Dopiero druga je j wersja została zaakceptowana, lecz jej teoretyczną część recenzenci ocenili niezbyt pochlebnie. Jak wynika z interesującego om ówienia po lemik toczonych przez Masaryka z Josefem Kaizlem, Antonínem Hajném i Josefem Pekařem, jego oponenci prezentowali znacznie bardziej logiczne stanowiska, um ie jętnie uzasadniając je faktami. Masaryk i jego zwolennicy polem izowali tyleż na miętnie (nie cofa ją c się przed inwektywam i), ile nieskutecznie. Zwłaszcza argum en ty Pekara pozostały faktycznie niezakwestionowane rzeczowo.
Także w praktycznej działalności politycznej Masaryk w omawianym okresie nie św ięcił trium fów, gdyż stworzone przezeń stronnictwo nie zyskało pow ażniej szych w p ływ ów społecznych.
Logicznym wnioskiem, jaki z tego wszystkiego w yciągnie czytelnik, m oże być tylko jedno: Masaryk b y ł jednym z wielu niezbyt fortunnych teoretyków nauk spo łecznych w Europie środkowej przed pierwszą w ojną światową, a próba połącze nia działalności naukowej z polityczną zakończyła się niepowodzeniem. R zeczyw i stym autorytetem w dziedzinie nauk społecznych powinien stać się np. Pekař, zaś Masaryk nie mógł zyskać żadnego w pływ u na czeskich intelektualistów. Jeśli po minąć specyficzne publikacje sprzed lat trzydziestu (np. Václava K r á 1 a), które wszakże unikały rzeczow ej dyskusji, lecz posługiw ały się pomówieniami, nie spot kałem równie m iażdżącej krytyki poglądów Masaryka. Podkreślić należy, że rów nocześnie autorka podchodzi do niego z pełnym szacunkiem i traktuje jako wybitną postać w dziejach Czechosłow acji.
Pozostaje w ięc zagadką, czemu ó w m ierny socjolog i niefortunny polityk zdo był tak olbrzym i w pływ na elitę intelektualną społeczeństwa czeskiego, widoczny
902 R E C E N Z J E
do dziś. W ystarczy wspomnieć, że w ok ół Masaryka zgromadziła się w latach mię dzyw ojennych grupa najśw ietniejszych intelektów (wśród nich bracia Capkowie),
zaś w latach pow ojennych koncepcjom M asaryka pośw ięcił rozprawę Jan P a t o č - k a. A utorka zdaje się wyjaśniać przyczyny tego fenom enu polityczną akcją M a saryka na em igracji podczas pierwszej w ojn y światowej oraz je j wynikam i. N ie- , wątpliwie, b y ł to czynnik istotny. Lecz przecież — po pierwsze — Masaryk nie b y ł jedyny. Po drugie zaś, w ten sposób w yjaśnić można by autorytet polityka, lecz nie w pływ intelektualny.
Sądzę, że podstaw owym nieporozumieniem jest pozostawienie przez autorkę na uboczu zainteresowań praktycznej działalności Masaryka, w ynikającej z głoszonych przez niego poglądów filozoficznych. W prawdzie autorka omawia polem ikę w ok ół rękopisów , wspom ina sprawę Hilsnera i parę innych polemik, które odegrały w iel ką rolę polityczną, ale nie dostrzega ich znaczenia dla powstawania autorytetu i legendy Masaryka. Nie sądzę, by fakty te w yczerpyw ały odpowiedź na pytanie o źródła tej legendy oraz o przyczyny autorytetu intelektualnego. Kwestię tę należa łob y rozważyć w obszerniejszej rozprawie, opartej na materiale źródłow ym niedo stępnym przeważnie w Polsce. W każdym razie czytelnik omawianej książki nie znajdzie w niej nawet próby odpowiedzi na to kluczow e pytanie.
Nie chciałbym jednak pozostawić wrażenia, iż recenzowana książka jest pozba wiona wartości. Istotnym walorem jest wnikliw a analiza poglądów Masaryka, z której wynika, że same w sobie raczej nie m ogły w yw rzeć zbyt w ielkiego w pływ u na czeskie życie intelektualne. W arto zarazem podkreślić, że autorka słusznie zw ra ca uwagę na — niedoceniane, a nawet niezauważane nieraz — oddziaływ anie inte lektualne atm osfery wiedeńskiej na młodego Masaryka. Ukazuje zbieżności k on cep c ji Masaryka i niektórych innych m yślicieli. Rozpatruje specyfikę m asarykow skiej kon cepcji uprawiania polityki. Innymi słow y, nie można lekcew ażyć je j wkładu do poznania procesu kształtowania się poglądów Masaryka, pomimo wskazanych w y żej słabości.
Z uznaniem należy też wsikazać solidność warsztatu badawczego autorki oraz um iejętność dostarczenia czytelnikow i zwięzłych, lecz niezmiernie instruktywnych uzupełniających wyjaśnień, dzięki którym książka ta pod niejednym względem p o może zrozumieć intelektualną atm osferę życia czeskiego ostatnich dziecięcioleci pa nowania Habsburgów. Pożyteczna też jest obszerna bibliografia.
Jerzy Tomaszewski
Przemysław H a u s e r , Niemcy w obec sprawy polskiej. Październik
1918 — czerw iec 1919, Uniwersytet im. Adama M ickiewicza w Pozna
niu, seria „Historia” nr 121, W ydaw nictw o Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1984, s. 265.
Kto chce zwalczać zło lub przeciw działać zagrożeniom, musi je przede w szyst kim zrozumieć. By to osiągnąć — powinien odrzucić em ocje i podjąć odpowiednie badania. Tym czasem historycy polscy zajm ujący się problem atyką niem iecką rzad ko kiedy potrafią zachować obiektyw izm . Na kartach w iększości polskich książek poświęconym dziejom Niemiec do dziś pokutują nienaukowe sądy typu tezy o nie przerwanym tysiącletnim niemieckim Drang nach Osten.
W yjątek od tej reguły stanowi praca habilitacyjna Przemysława H a u s e r a , ucznia prof. Antoniego C z u b i ii s k i e g o i docenta w Instytucie Historii U niw er sytetu im. Adama M ickiewicza w Poznaniu. Książka powstała w ramach Problemu Resortowego „D zieje społeczeństw i państw niem ieckich oraz stosunków sło w ia ń sl* - -germ ańskich i п іе т іе с к о -polskich” . Fachow ość badacza wyrosłego w środowisku
