Jerzy Milewski
Wokół pojęcia "zorganizowana grupa
przestępcza" : (artykuł dyskusyjny)
Palestra 7/7-8(67-68), 69-75
JERZY MILEWSKI
Wokół pojęcia „zorganizowana grupa przestępcza"
(artykuł dyskusyjny) 1 . W te r m in o lo g ii p o ls k ie g o p r a w a k a r n e g o p o ję c ie „ z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p rz e s tę p c z e j” z n a jd u je m y po r a z p ie r w s z y w d e k r e c ie z d n ia 4 m a r c a 1953 r . P o ję c ie to p rz e s z ło n a s tę p n ie d o u s ta w y z d n ia 18 c z e rw c a 1959 r o k u o o d p o w ie d z ia ln o ś c i k a r n e j z a p r z e s tę p s t w a p rz e c iw k o w ła s n o ś c i sp o łe c z n e j. W p ro w a d z e n ie te g o p o ję c ia n ie b y ło p rz y p a d k o w e . J e s t o n o o d b ic ie m w y ra ź n e g o z ja w is k a sp o łeczn eg o , m ia n o w ic ie s u i g e n e r is „ k o le k ty w iz a c ji” p r z e s tę p s tw a . P r z e s tę p s t w a z a w sz e b y ły d o k o n y w a n e b ą d ź in d y w id u a ln ie , b ą d ź k o le k ty w n ie . • J e d n a k ż e fo rm y , s t r u k t u r a i m e to d a d z ia ł a n ia k o le k ty w ó w p r z e s tę p c z y c h s ą ró ż n e w r ó ż n y c h w a r u n k a c h h is to ry c z n y c h i sp o łe c z n y c h . W n a s z y c h c z a s a c h p o ja w ia ją się k o le k t y w y p rz e s tę p c z e , k tó r e n ie d a d z ą s ię z a k w a lif ik o w a ć d o „ tr a d y c y jn y c h ” f o r m p rz e s tę p c z o ś c i k o le k ty w n e j. N ie b ę d z ie to b o w ie m z w ią z e k p rz e s tę p c z y a n i s z a jk a , le c z r a c z e j ja k i ś m ik r o o r g a n iz m s p o łe c z n y o n a s t a w i e n iu p rz e s tę p n y m , k tó r y w y m a g a n o w e g o u ję c ia p ra w n e g o .
J e s t n ie w ą tp liw y m fa k te m , ż e p rz e s tę p c z o ś ć p rz e c iw k o m ie n iu s p o łe c z n e m u p r z y b i e r a w w ie lu w y p a d k a c h f o r m ę d z ia ł a n ia w g r u p ie f u n k c jo n a ln ie z e so b ą p o w ią
z a n e j, k t ó r a łą c z y w y s iłk i d o o s ią g n ię c ia z a m ie rz o n e g o c e lu , t j . z a g a r n ię c ia m ie n ia sp o łe c z n e g o .
J a k a je s t teg o g e n e z a ? T k w i o n a w s a m e j s t r u k t u r z e g o s p o d a r k i n a ro d o w e j. W o g n iw a c h a d m i n is tr a c j i i g o s p o d a r k i n a ro d o w e j p a n u je z a s a d a w z a je m n e j k o n tr o li p r a c o w n ik a p rz e z p r a c o w n ik a . W ty m s y s te m ie z a r z ą d z a n ia i k o n tr o li tr u d n o j e s t p o p e łn ić p rz e s tę p s tw o z a g a r n ię c ia m ie n ia sp o łe c z n e g o n a w ła s n ą r ę k ę bez p o m o c y czy to p rz e ło ż o n e g o , czy to k o le g i. T a k a p r z e s tę p n a w s p ó łp r a c a u ła tw ia p o p e łn ie n ie i u k ry c ie p r z e s tę p s tw a .
T o w ła ś n ie w y d a je się b y ć z a s a d n ic z y m c z y n n ik ie m p o w s ta w a n ia r o z m a ity c h z o rg a n iz o w a n y c h g r u p p rz e s tę p c z y c h w c e lu d o k o n y w a n ia z a b o r u m ie n ia sp o łe c z nego.
P ró c z te g o c z y n n ik a , n a jb a r d z ie j s k ą d in ą d rz u c a ją c e g o s ię w o c z y i n a jb a r d z ie j ła tw e g o d o s tw ie rd z e n ia , d z ia ła ją — j a k się z d a je — jesz c z e d w a d a ls z e c z y n n ik i. P r z e d e w s z y s tk im — c z y n n ik p s y c h o lo g ic z n y . P o p e łn ie n ie p r z e s tę p s t w a to n ie ty lk o cz y n o o k r e ś lo n e j tr e ś c i f a k ty c z n e j. J e s t to, je ś li m o ż n a s ię t a k w y ra z ić , a k t a g r e s ji ze s tr o n y je d n o s tk i p r z e c iw k o s p o łe c z e ń s tw u . D y s p r o p o r c ja sił i ś r o d k ó w m ię d z y n a p a s t n ik i e m a n a p a s t u ją c y m j e s t t u o c z y w is ta . S tą d t e n d e n c ja do łą c z e n ia się w k o le k ty w y p rz e s tę p c z e . P o m a g a ją o n e n i e ty lk o p o p e łn ić p r z e s tę p s tw o w z n a c z e n iu te c h n ic z n y m , le c z ta k ż e w z n a c z e n iu p sy c h o lo g ic z n y m . D a ls z y m c z y n n ik ie m , s p r a w ia ją c y m , że c o ra z w ię c e j p r z e s tę p s tw p rz e c iw k o m ie n i u s p o łe c z n e m u p o p e łn ia się w r a m a c h z o r g a n iz o w a n y c h g r u p p rz e s tę p c z y c h , je s t c z y n n ik so c jo lo g ic z n y . W ie k X X je s t w ie k ie m u s p o łe c z n ie n ia . T e n d e n c ja do z e s p a
70 J e r z y M i l e w s k i N r 7—8 (67—68)
la n i a s ię w g r u p y d o o s ią g n ię c ia o k r e ś lo n y c h ce ló w je s t te n d e n c ją .p a n u ją c ą . W y s t a r c z y s p o jrz e ć n a n ie b y w a ły w z r o s t w s z e lk ie g o r o d z a j u s to w a r z y s z e ń i o r g a n i z a c ji s p o łe c z n y c h , n a n o w e m e to d y a d m i n is tr o w a n ia i g o s p o d a r o w a n ia . W y s ta rc z y w re s z c ie s p o jrz e ć n a n o w e m e to d y b a d a ń n a u k o w y c h . J e s t t o c h a r a k te r y s ty c z n y ry s n a s z y c h c z a só w i b y ło b y rz e c z ą n ie m o ż liw ą , ż e b y t e n o g ó ln y p r ą d n ie z n a la z ł o d b ic ia n a te r e n ie p rz e s tę p c z o ś c i. K ie d y u s ta w o d a w c a p o ls k i w d n iu 4 m a r c a 1953 r . w p r o w a d z ił d o p r a w a k a r n e g o n o w e p o ję c ie : „ z o rg a n iz o w a n a g r u p a p r z e s tę p c z a ” — b y ła to , p o p r o s tu , p r a w i d ło w a r e a k c j a n a p o ja w ie n ie się n o w e j p o s ta c i p rz e s tę p c z o ś c i. J e s t b o w ie m r z e c z ą ja s n ą , że s k o r o p o ja w ia się ja k a ś n o w a f o r m a p o p e łn ia n ia c z y n ó w p rz e s tę p n y c h , to p r ę d z e j c z y p ó ź n ie j p r a w o k a r n e a lb o w d r o d z e u s ta w o d a w c z e j, a lb o w d ro d z e o rz e c z n ic tw a z a r e a g u je n a te n f a k t .
2 . R e a k c ja b y ła n a jz u p e łn ie j p r a w id ło w a . S p o ś ró d o g ro m n e j m a s y r o z m a ity c h fo r m p r z e s tę p c z o ś c i p r z e c iw k o m ie n iu sp o łe c z n e m u u s ta w o d a w c a w y o d r ę b n ił d z ia ła n i e w „ z o rg a n iz o w a n e j g r u p ie p r z e s tę p c z e j” ja k o sz c z e g ó ln ie n ieb ez ip ieczn e i p o tr a k to w a ł je j a k o p o s ta ć k w a lif ik o w a n ą , p r z e w id u ją c d la teg o r o d z a j u p r z e s tę p s tw k a r ę z n a c z n ie s u r o w s z ą w p o r ó w n a n iu ze z w y k ły m z a g a rn ię c ie m m ie n ia sp o łe c z nego. Z a r a z te ż ro z p o c z ę ła s ię d r u g a f a z a b y t u p r a w n e g o „ z o rg a n iz o w a n e j g ru p y , p rz e s tę p c z e j.” P o ję c ie b y ło n o w e , n ie z n a n e d o ty c h c z a s p r a w u k a r n e m u . J a k d o p a so w a ć to p o ję c ie do s y s te m u d a w n e j a p a r a t u r y p o ję c io w e j p r a w a k a r n e g o , d o z n a n y c h f o r m k o le k ty w n e g o s p e łn ia n ia p r z e s tę p s tw a ? W ty m z a k re s ie d e c y d u ją c y g ło s n a le ż a ł o c z y w iś c ie d o ju d y k a t u r y i l i t e r a t u r y .
W m a r c u 1963 r o k u m in ę ło d z ie s ię ć l a t o d p o ja w ie n ia s ię d e k r e t u z d n ia 4 m a r c a 1953 r. J a k z a te m w y g lą d a b ila n s j u d y k a t u r y z a t e n o k r e s w s p r a w ie o m a w ia n e g o p o ję c ia ?
„ O s ta tn ie s ło w o ” j u d y k a t u r y s ta n o w ią W y ty c z n e w y m ia r u s p r a w ie d liw o ś c i i p r a k ty k i s ą d o w e j w z a k re s ie p ra w id ło w e g o s to s o w a n ia p rz e p is ó w u s ta w y z d n a 18 c z e rw c a 1959 r. o o d p o w ie d z ia ln o ś c i k a r n e j z a p r z e s tę p s tw a p rz e c iw w ła s n o ś c i sp o łe c z n e j (O SN 1962 r., z e sz y t I I I , poz. 37). T o „ o s ta tn ie s ło w o ” je s t ta k k r ó t k ie i la p i d a r n e , ż e m o ż n a je t u t a j p rz y to c z y ć in e x te n s o : „C zy n je s t p o p e łn io n y w z o rg a n iz o w a n e j g r u p ie p rz e s tę p c z e j (a rt. 2 § 2 lit. a) u s t a w y z d n ia 18 c z e rw c a 1959), je ż e li b y ł w y n ik ie m z m o w y co n a jm n ie j tr z e c h s p r a w c ó w i je ż e li w z e sp o le u c z e s tn ik ó w z m o w y is tn i a ł e le m e n t o r g a n iz a c ji p o le g a ją c y n a u s ta le n i u p o d z ia łu r ó l i z a p e w n ie n iu k o o r d y n a c ji d z ia ła n ia u c z e s tn ik ó w p r z y p o p e łn ie n iu p r z e s tę p s tw a . C h o d z i w sz c z e g ó ln o śc i o t a k i e z o r g a n iz o w a n e d z ia ła n ie , k tó r e u m o ż liw ia lu b u ła t w i a p o p e łn ie n ie p r z e s tę p s tw a a lb o u tr u d n i a je g o w y k ry c ie . N ie j e s t k o n ie c z n e , a b y w s z y sc y u c z e s tn ic y z n a li się i u m a w ia li w s p ó l n ie ; w y s ta r c z y , a b y k a ż d y z n ic h z d a w a ł s o b ie s p r a w ę , że d z ia ła w z o rg a n iz o w a n e j g r u p ie p r z e s tę p c z e j.”
T o w s z y s tk o . W c y to w a n y m s f o r m u ło w a n iu s tre s z c z a się w ła ś c iw ie c a ły d o r o b e k d o ty c h c z a s o w e g o o rz e c z n ic tw a w ty m z a k r e s ie . W ła ś c iw ie ro z b ie ż n o ś c i w o rz e c z n ic tw ie p rz e d p o w z ię c ie m p rz e z S ą d N a jw y ż s z y c y to w a n e j u c h w a ły s p r o w a d z a ły się je d y n ie d o k w e s tii, ilu co n a jm n ie j c z ło n k ó w p o w in n a liczy ć z o rg a n iz o w a n a g r u p a p r z e s tę p c z a : d w ó c h czy tr z e c h ? Z w y c ię ż y ła z a s a d a t r e s f a c t u n t Collegium,
d o ś ć p a r a d o k s a ln a z aś te z a ( n a w e t z p u n k t u w id z e n ia p o c z u c ia ję z y k o w e g o ) o z o r g a n iz o w a n e j g r u p ie s k ła d a ją c e j się z... d w ó c h o só b n ie z n a la z ła szerszeg o z a s to s o w a n ia a n i w p r a k t y c e s ą d o w e j, a n i te ż w li te r a t u r z e i o rz e c z n ic tw ie S ą d u N a j w yższego.
N r 7— 8 (67— 68) Zorganizowania grupa p rzestęp cza 7 1
M a m y w ię c d o c z y n ie n ia z d e f i n ic ją g r u p y p r z e s tę p c z e j. J e s t o n a d o ść szczeg ó ln a. J e j z w ią z e k z p o tr z e b a m i p r a k t y k i d a j e s ię z a u w a ż y ć n a p ie r w s z y r z u t o k a . O dpo-. -w iada o n a n a p y ta n ie : k ie d y , w ja k i c h w a r u n k a c h w s p ó łd z ia ła n ie s z e r e g u osób, k tó r e g o tr e ś c ią j e s t z a g a rn ię c ie m ie n ia sp o łe c z n e g o , m o że b y ć p o tr a k to w a n e ja k a d z ia ł a n ie w z o rg a n iz o w a n e j g r u p i e p r z e s tę p c z e j i n a s k u te k teg o o d p o w ie d n io s u r o w ie j o c e n io n e . M e to d a , ja k ą p o s łu g u je się c y to w a n a u c h w a ła S ą d u N a jw y ż sz e g o , j e s t o p is o w a . Z a jm u je się o n a z e sp o łe m p e w n y c h cech z e w n ę trz n y c h , ja k i e p o w in n y is tn ie ć , a b y o k r e ś lo n y s ta n f a k ty c z n y m ó g ł by ć p o tr a k to w a n y ja k o z a b ó r m ie n ia w z o rg a n iz o w a n e j g r u p ie p r z e s tę p c z e j. D e fin ic ja t a m a z a le ty i w a d y , z a z w y c z a j to w a rz y s z ą c e r o z w ią z a n io m p r a k t y - c y s ty c z n y m . D la sęd zieg o o r z e k a ją c e g o w s p r a w ie k a r n e j j e s t o n a n ie w ą tp liw ie b a r d z o „ p o r ę c z n a ” . S ta n o w i ja k b y s z k ie le t czy s c h e m a t, k tó r y w y s ta r c z y o d p o w ie d n io w y p e łn ić k o n k r e tn y m i o k o lic z n o śc ia m i f a k ty c z n y m i, a b y u z y s k a ć p r o s tą i p r z e j r z y s tą k o n s tr u k c ję . A le p ró c z z a le t są i lic z n e w a d y . O p is z e w n ę trz n y c h cech ja k ie g o ś z ja w is k a j e s t z a w s z e r z e c z ą n a jp r o s ts z ą . P r ę d z e j j e d n a k czy p ó ź n ie j p o w s ta je p o tr z e b a w y jś c ia p o z a t a k i opis. S ą d N a jw y ż s z y p rz y ta c z a o k r e ś le n ia , k tó r e z k o le i w y m a g a ją b liż szego s p r e c y z o w a n ia . P rz e c ie ż k a ż d e n ie m a l z d a n ie c y to w a n e j u c h w a ły S ą d u N a jw y ż s z e g o w p r o w a d z a p o ję c ia , k tó r e n ie s ą b y n a jm n ie j je d n o z n a c z n e . U c h w a ła j a k w id a ć , s k ła d a się z tr z e c h z d a ń , z k tó r y c h je d n o — ja k o e g z e m p lif ik a c y jn e — n ie n a le ż y do d e fin ic ji. P ie r w s z e z d a n ie w s p o m n ia n e j d e f in ic ji z a w ie r a p r z y n a j m n ie j d w a p o ję c ia , k tó r e n ie są je d n o z n a c z n e i w y m a g a ją d a ls z y c h p re c y z ji. S ą to p o ję c ia „ z m o w y ” i „ e le m e n tu o r g a n i z a c ji” . T rz e c ie z d a n ie d e f i n ic j i — te ż w z a s a d z ie w y ja ś n i a ją c e — p o z o s ta je w d o ść sz c z e g ó ln e j p o z y c ji d o p ie rw s z e g o . W p ie r w s z y m z d a n iu b o w ie m S ą d N a jw y ż s z y w y m a g a is tn ie n ia „ z m o w y ”, w trz e c im z aś z d a n iu w a r u n e k t e n u le g a j a k g d y b y o g r a n ic z e n iu : w y s ta r c z y , je ś li s p r a w c a z d a je s o b ie ty lk o s p r a w ę z tego, że d z ia ła w z o rg a n iz o w a n e j g r u p ie p r z e s tę p c z e j.
N ie to je s t j e d n a k g łó w n y m b r a k ie m w s p o m n ia n e g o z d e fin io w a n ia . O s ta te c z n ie m o ż n a b y w d ro d z e d a ls z e j p r a c y i n t e r p r e t a c y j n e j u s ta lić tr e ś ć p o ję c ia „ z m o w y ” , „ e le m e n tu o r g a n iz a c ji” , j a k ró w n ie ż w y ja ś n ić n ie c o k o n tr o w e r s y jn y s to s u n e k z d a n ia p ie r w s z e g o d o z d a n ia trz e c ie g o c y to w a n e j d e fin ic ji. N a to m ia s t z a s a d n ic z y m b r a k i e m je s t z je d n e j s tr o n y b r a k lo k a liz a c ji in s ty tu c ji „ z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p r z e s tę p c z e j” w z esp o le d o ty c h c z a s o w y c h p o ję ć o d n o sz ą c y c h się do k o le k ty w n e j f o r m y p o p e łn ia n ia p r z e s tę p s tw (z w ią z e k p rz e s tę p c z y , b a n d a , sp ise k ), a z d r u g ie j s t r o n y — i n a ty m b ę d z ie m y się c h c ie li w d a ls z y m c ią g u z a tr z y m a ć — b r a k o k r e ś l e n ia teg o , co s ta n o w i i s t o t ę z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p rz e s tę p c z e j. 3 . P o s z u k u ją c o d p o w ie d z i n a p o w y ż sz e p y ta n ie , m u s im y się c o fn ą ć d o r o k u 1960. W n u m e r z e „ P a ń s t w a i P r a w a ” z a m ie s ią c s ie rp ;e ń —w r z e s ie ń 1960 r . (n r 8—9, s tr . 465 i n a s t.) u k a z a ło s ię o rz e c z e n ie S ą d u N a jw y ż sz e g o (w y ro k z d n ia 12 s ie r p n ia 1959 r . I I I K 520/59), z a o p a trz o n e d w ie m a g lo s a m i, d r P a w ła Z a k rz e w s k ie g o o ra z sę d z ie g o S.N . A le k s a n d r a K a fa rs k ie g o . T e z a p r a w n a c y to w a n e g o w y r o k u b rz m i, j a k n a s t ę p u je :
„Do p r z y ję c ia w sp o só b p r a w id ło w y k w a lif ik a c j i p r a w n e j z a r t . 1 § 3 p k t b) d e k r e t u z 4.I I I . 1953 r. (Dz. U . N r 17, poz. 68) — o b e c n ie a r t . 2 § 2 p k t a) u s ta w y z d n ia 18.VI.1959 r . (Dz. U. N r 36, poz. 228) — n ie w y s ta r c z a , p o o p is a n iu p rz e b ie g u c ż y n n o ś c i s k ł a d a ją c y c h się r& p rz e s tę p s tw o , s tw ie rd z ić , że » o sk a rż e n i d z ia ł a li w z o r g a n iz o w a n e j g ru p ie p rz e s tę p c z e j« . O p a rc ie k w a lif ik a c j i p r a w n e j n a w s p o m n ia n y c h p r z e p i s a c h w y m a g a w s k a z a n ia , n a cz y m p o le g a w ię ź o r g a n iz a c y jn a m ię d z y o s k a r ż o n y m i, u s t a le n i a w szczeg ó ln o ści, z c z y je j in ic ja ty w y g r u p a p rz e s tę p c z a p o w s ta ła ,
72 J e r z y M i l e w s k i N r 7— 8 (6 7 —68)
z ilu s k ł a d a ła się o sób, j a k w y g lą d a ło z ró ż n ic o w a n ie p o sz c z e g ó ln y c h f u n k c j i p o m ię d z y je j c z ło n k a m i, sło w e m — r o z w a ż e n ia ty c h w s z y s tk ic h o k o lic z n o śc i, k tó r e m o g ą n a d a ć z w y k łe m u w s p ó łs p r a w s tw u z n a m io n a g r u p y p rz e s tę p c z e j w r o z u m ie n iu .u s ta w y k a r n e j .” O rz e c z e n ie to w n o si e le m e n t p ró b y lo k a liz a c ji g r u p y p rz e s tę p c z e j w tr a d y c y jn e j n o m e n k l a tu r z e p r a w a k a rn e g o . T e n e le m e n t p ró b y z n a jd u je m y w o s t a tn i m c z ło n ie o rz e c z e n ia „(...) sło w e m — ro z w a ż e n ie ty c h w s z y s tk ic h o k o lic z n o śc i, k t ó r e m o g ą n a d a ć z w y k łe m u w s p ó łs p r a w s tw u z n a m io n a g r u p y p r z e s tę p c z e j w r o z u m ie n iu u s t a w y k a r n e j . ” J e s t to z a te m p e w n e p r z e c iw s ta w ie n ie z o rg a n iz o w a n e j g ru p y p r z e s tę p c z e j „ z w y k łe m u w s p ó łs p r a w s tw u ” ; z c a ło k s z ta łtu o rz e c z e n ia w y n ik a , ja k ie c e c h y p o w in n a m ie ć „ z w y k łe w s p ó łs p r a w s tw o ”, a ż e b y m o g ło się p rz e k s z ta łc ić w g r u p ę p r z e s tę p czą. N a jc ie k a w s z y je d n a k m a t e r i a ł z n a jd u j e się w g lo s a c h d r a Z a k rz e w s k ie g o i sę d z ie g o K a f a r s k ie g o . T u ta j b a r d z o w y r a ź n ie z a r y s o w a ły się d w ie k o n c e p c je o d n o szą c e się d o i s t o t y z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p rz e s tę p c z e j. 4 . Co w ła ś c iw ie s ta n o w i e le m e n t k w a lif ik u j ą c y w ra z ie d z ia ł a n ia w z o rg a n iz o w a n e j g r u p ie p rz e s tę p c z e j? N a to p y ta n ie p a d a ją d w ie o d p o w ie d z i, n a jz u p e łn ie j z a sa d n ic z o ró ż n e . K o n c e p c ja Z a k rz e w s k ie g o d a ła b y się o k re ś lić ja k o „ s o c jo lo g ic z n a ” . P u n k te m w y jś c ia j e s t t u t a j is tn ie n ie r e a l n e j g r u p y Sipołecznej, z r e a ln y m i p o w ią z a n ia m i p sy c h o lo g ic z n y m i i so c jo lo g ic z n y m i. T a g r u p a lu d z i p o p e łn ia p r z e s tę p s tw o i w ty m m o m e n c ie p r z e s t a je b y ć g r u p ą p r a w n ie o b o ję tn ą : s t a je się o n a g r u p ą p r z e s tę p n ą w ro z u m ie n iu u s ta w y k a r n e j . S p r ó b u je m y ro z w in ą ć tę k o n c e p c ję . W sp o m n ie liś m y ju ż , że je j p u n k te m w y jś c ia j e s t r e a ln e z ja w is k o so c jo lo g ic z n e i p s y c h o lo g ic z n e , j a k i e s ta n o w i g r u p a lu d z i tw o r z ą c a p e w n ą cało ść, p e w ie n m ik ro o rg a n iz m . C e c h o w a ć j ą b ę d z ie , j a k p is z e Z a k rz e w s k i, „ n a c is k g r u p y ja k o c a ło ś c i n a p o sz c z e g ó ln y c h je j c z ło n k ó w , d e m o r a liz o w a n ie m ło d s z y c h c z ło n k ó w g r u p y p rz e z s ta r s z y c h , n ie r a z w ie lo k r o tn y c h r e c y d y w is tó w , s iła a t r a k c y j n a g r u p y i je j n ie z a le ż n e o d d z ia ła ln o ś c i p rz e s tę p c z e j f u n k c je ,
k tó r e c zęsto s p e łn ia w o b e c s w o ic h c z ło n k ó w .” W g r u p ie ta k i e j s tw ie r d z a się u p o sz c z e g ó ln y c h c z ło n k ó w „ s u b ie k ty w n ie m n ie js z e p o c z u c ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i, a za to w ię k s z e »poczucie siły i m o c y ” o ra z c a ły ła ń c u c h in n y c h , p o d o b n y c h r e a k c j i p s y c h o lo g ic z n y c h . I w ła ś n ie ta k a g r u p a d o k o n u je z a g a rn ię c ia m ie n ia sp o łe c z n e g o , p rz e is ta c z a ją c się w ty m m o m e n c ie w g r u p ę p r z e s tę p c z ą w r o z u m ie n iu u s ta w y o o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a p r z e s tę p s tw a p rz e c iw k o w ła s n o ś c i sp o łe c z n e j. D o p r z y j ę c ia z a te m k w a lif ik a c j i p r a w n e j z a r t . 2 § 2 lit. a) u s ta w y z 18 c z e rw c a 1959 r. (Dz. U . N r 36, poz. 228) b y ło b y k o n ie c z n e p o c z y n ie n ie u s ta le ń w d w ó c h k ie r u n k a c h : p o p ie r w s z e — co d o u s t a le n i a f a k t u so c jo lo g ic z n e g o i s tn i e n ;a g ru p y , a p o d ru g ie — co d o f a k t u k ry m in a ln e g o , że lu d z ie ci, p o z o s ta ją c w p e w n y m p o w ią z a n iu ze so b ą , p o p e łn ili p r z e s tę p s tw o z a g a r n ę c ia m ie n ia sp o łeczn eg o .
S ę d z ia K a f a r s k i r e p r e z e n tu j e c a łk ie m o d m ie n n ą k o n c e p c ję . O d rz u c a o n n ie j a k o p ie r w s z y c z ło n : c a łą p r o b le m a ty k ę so c jo lo g ic z n o -p sy c h o lo g ic z n ą , c a łą p r o b le m a ty k ę i s tn ie n ia g r u p y ja k o f a k t u sp o łe c z n e g o ze w s z y s tk im i u w a r u n k o w a n i a m i i k o n s e k w e n c ja m i. W sz y s tk o to w y d a j e m u s ię r z e c z ą n ie is to tn ą , p r z y n a jm n ie j z p u n k t u w id z e n ia u s ta w y k a r n e j. D e c y d u ją c a w o m a w ia n e j k w e s tii je s t d la K a f a r s k ie g o n ie „ s o c jo lo g ia ” czy „ p s y c h o lo g ia ” , le c z „ te c h n ik a d z ia ł a n ia ” . T u ta j p o z w o lim y so b e n a d łu ż s z y c y ta t, k t ó ry , z d a n ie m n a s z y m , d o s k o n a le o d z w ie rc ie d la m y ś l sę d z ie g o K a fa rs k ie g o :
N r 7— 8 (67— 68) Z o r g a n i z o w a n a g r u p a p r z e s t ę p c z a 73.
„ P ie r w s z y m z a g a d n ie n ie m (...) je s t k w e s tia , czym ró ż n i s ię d z ia ła n ie w z o r g a n i z o w a n e j g r u p i e p rz e s tę p c z e j o d z w y k łe g o w s p ó łs p ra w s tw a . P r z y ty m o s t a tn i m k a ż d y ze s p r a w c ó w p o p e łn ia p r z e s tę p s tw o w e w ła s n y m z a k r e s ie i w s p ó łu d z ia ł in n y c h o só b n ie s ta n o w i k o n ie c z n e g o 'e le m e n tu p rz y d o k o n y w a n iu p r z e s tę p s tw a . N a p r z y k ła d d o o d s ta w io n e g o n a b o c z n ic y k o le jo w e j w a g o n u p rz y b y w a z ło d z ie j i o tw ie r a go. W ty m c z a sie k o le jn o n a d c h o d z ą in n i z ło d z ie je , k tó r z y p r z e s z u k iw a li to r y k o le jo w e , a b y z n a le ź ć o d p o w ie d n i* o b ie k t do k ra d z ie ż y . C i o s t a t n i ró w n ie ż d o k o n u ją k ra d z ie ż y z w a g o n u (...). P r z y p o p e łn ie n iu te g o p r z e s tę p s tw a k a ż d y ze s p r a w c ó w d z ia ła ł n a w ła s n ą r ę k ę . P o p e łn io n e .przez n ic h p r z e s tę p s tw a n ie b y ły w y n ik ie m w s p ó ln e j, u z g o d n io n e j a k c ji, p r z e p r o w a d z o n e j n a s k u t e k z m o w y s p r a w
có w (...). Z a k ła d a m y , że p o o t w a r c i u w a g o n u i ro z p o c z ę c iu k ra d z ie ż y p rz e z p ie r w szego s p r a w c ę n a d c h o d z ą d a ls i. P a d a j ą u w a g i, że z a b r a n ie p rz e z k a ż d e g o z n ic h p e w n e j ilo ś c i to w a ró w z n a jd u ją c y c h się w w a g o n ie d a im n ie w ie lk ą k o rz y ś ć , a lb o w ie m n ie b ę d ą w s ta n ie z b y t w ie le z a b ra ć , i że b y ło b y d o b rz e m ie ć ja k iś , ś r o d e k tr a n s p o r t u , a n a d to że w k a ż d e j c h w ili m oże n a d e jś ć s t r a ż n ik d o k o n u ją c y o b c h o d u to r ó w . J e d e n z p r z y b y ły c h o ś w ia d c z a , że z n a k ie ro w c ę , k tó r y m ó g łb y p o d ją ć się p rz e w ie z ie n ia s k r a d z io n e g o to w a r u , o tr z y m u j ą c p e w n ą je g o część. P o
s t a n a w i a j ą w re s z c ie , że je d e n ze s p r a w c ó w o d s z u k a n a to r a c h s t r a ż n ik a i o d w ró c i je g o u w a g ę , d r u g i s p ro w a d z i s a m o c h ó d ze z n a jo m y m s z o fe re m , in n i z a ś b ę d ą w ty m c z a sie p rz e n o s ić to w a r y i u k r y w a ć w m ie js c u , z k tó re g o m o ż n a je z a ła d o w a ć n a.
s a m o c h ó d .”
W ty m o s t a tn im w y p a d k u „ z w y k łe w s p ó łs p r a w s tw o ” , p rz y k tó r y m k a ż d y s p r a w ca d z ia ła n a sw ó j r a c h u n e k , p r z e k s z ta łc a się w d z ia ła n ie „ z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p r z e s tę p c z e j” , p rz y czy m „ z m o w a ” czy p r z e s tę p n e p o ro z u m ie n ie n a s t ę p u je ju ż . w to k u a k c ji p r z e s tę p n e j.
W e d łu g k o n c e p c ji Z a k rz e w s k ie g o z a te m , p ie r w s z y m i z a s a d n ic z y m p y ta n ie m ,, k tó r e m u s im y p o s ta w ić , je s t p y ta n ie : ja k ie g o r o d z a j u w i ę ź łą c z y ła s p ra w c ó w , ja k i e s t o s u n k i p o w s ta ły m ię d z y n im i? N a to m ia s t w e d łu g k o n c e p c ji K a f a r
sk ie g o d e c y d u ją c a je s t k w e s tia : j a k d z ia ł a li sp ra w c y ? I s to tę w ię c z o rg a n iz o w a n e j; g r u p y p rz e s tę p c z e j Z a k rz e w s k i u p a t r u j e w e w z a je m n y c h s to s u n k a c h łą c z ą c y c h sp ra w c ó w , n a to m ia s t K a f a r s k i w id z i tę is to tę w sp o so b ie d z ia ła n ia sp ra w c ó w . K o n c e p c ja Z a k rz e w s k ie g o p ro w a d z i d o z a c ie ś n ie n ia p o ję c ia z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p rz e s tę p c z e j. W w ie lu b o w ie m w y p a d k a c h , w k tó r y c h w e d łu g k o n c e p c ji K a - fa r s k ie g o b ę d z ie m y m ie li d o c z y n ie n ia z z o rg a n iz o w a n ą g r u p ą p r z e s tę p c z ą i m o ż n a b ę d z ie w te d y z a s to s o w a ć o s tr z e js z y p rz e p is p r a w a d o ty c z ą c y d z ia ła n ia w z o r g a n i z o w a n e j g r u p ie p rz e s tę p c z e j, w e d łu g k o n c e p c ji Z a k rz e w s k ie g o b ę d z ie m y m ie li do- c z y n ie n ia ty lk o ze z w y k ły m w s p ó łs p ra w s tw e m , g d y ż g r u p :e. p r z e s tę p c ó w d o p u s z c z a ją c y c h się w s p ó ln ie z a b o ru m ie n ia sp o łe c z n e g o b r a k b ę d z ie t y c h e le m e n tó w w ię z i so c jo lo g ic z n e j i p s y c h o lo g ic z n e j, k tó r e b y g r u p ę p r z e s t ę p c ó w d z ia ła ją c y c h w s p ó ln ie p rz e o b r a z iły w z o rg a n iz o w a n ą g r u p ę p rz e s tę p c z ą .
5 . K tó r e j z ty c h d w ó c h k o n c e p c ji p o w in n o się p rz y z n a ć r a c ję ? W y d a je się, że, p r a k ty c z n ie rz e c z b io rą c , r e a liz o w a n a j e s t u n a s k o n c e p c ja K a fa rs k ie g o . M o żn a rz e c , że k o n c e p c ja K a fa rs k ie g o s ta n o w i j a k b y u o g ó ln ie n ie j u d y k a t u r y w ty m z a k re s ie i je d n o c z e ś n ie je s t c z y n n ik ie m d e te r m i n u ją c y m p r a k ty k ę .
A r g u m e n t, że j a k a ś k o n c e p c ja z n a la z ła sw ó j w y r a z w p r a k ty c e lu b je s t t e j p r a k ty k i o d b ic ie m , n ie je s t — rz e c z o c z y w is ta — a r g u m e n te m d e c y d u ją c y m . B y w a p r z e cież i ta k , że z ła p r a k t y k a in s p ir u j e z łą k o n c e p c ję lu b z ła k o n c e p c ja in s p ir u je złą; p r a k t y k ę .
'74 J e r z y M i l e w s k i N r 7—8 (67—68)
N ie w ie le d a je ró w n ie ż in n e k r y t e r i u m o c e n y słu sz n o śc i, m ia n o w ic ie te k s t u s t a w y . Z a ró w n o k o n c e p c ja Z a k rz e w s k ie g o , j a k i k o n c e p c ja K a fa rs k ie g o d a d z ą się n ie w ą tp liw ie z m ie śc ić w r a m a c h te k s tu u s ta w o w e g o . J e s t r z e c z ą z n a m ie n n ą , że a n i Z a k rz e w s k i, a n i K a f a r s k i (k ł ó ry z Z a k r z e w s k im p o le m iz u je ) n ie w y w o d z ą sw y c h k o n c e p c ji z w y k ła d n i u s ta w y ; z w ła sz c z a j e s t rz e c z ą z n a m ie n n ą , że K a f a r s k i, z w a lc z a ją c p o g lą d Z a k rz e w s k ie g o , n ie s t a r a s ię n a w e t d o w ieść, iż k o n c e p c ja , z k tó r ą p o le m iz u je , je s t w ja k iś sp o só b s p r z e c z n a z u s ta w ą . T e n b r a k p o w o ły w a n ia się n a u s ta w ę ś w ia d c z y n a s z y m z d a n ie m w ła ś n ie o ty m , o czy m ju ż w y ż e j p is a liś m y , m ia n o w ic ie o ty m , że w r a m a c h te k s tu u s t a w y o b ie k o n c e p c je m o g ą n a jz u p e łn ie j ■ sw obodnie k o e g z y s to w a ć ze so b ą.
S z u k a ją c te d y o d p o w ie d z i n a p y ta n ie : k to t u m a r a c j ę — tr z e b a s ię g n ą ć d o d z ie d z in y c elo w o ści. T rz e b a w ię c so b ie p o s ta w ić p y ta n i e : j a k a j e s t g e n e z a p o w s ta n ia p r z e p is u z a o s trz a ją c e g o o d p o w ie d z ia ln o ś ć k a r n ą z a z a g a rn ię c ie m ie n ia sp o łe c z n e g o w te d y , k ie d y s p r a w c a d z ia ła w r a m a c h z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p r z e s tę p c z e j?
K w e s tię t ę p ró b o w a liś m y ju ż o m ó w ić n a w s tę p ie . P o w tó rz m y w ię c t u t a j k r ó tk o : u p o d s ta w te g o z ja w is k a tk w i t a k s z e ro k o d z iś o m a w ia n e z ja w is k o k lik , k o te r ii, k tó r e r o z p le n iły się d o ść b u jn i e w n a s z y m ż y c iu sp o łe c z n y m . T e k li k i i k o te r ie n ie są p r z y p a d k o w y m z b io ro w is k ie m p r z e s tę p c ó w , k tó r z y w s p ó ln ie d o p u s z c z a ją się .p r z e s tę p s tw . S ą to m ik ro o rg a n iz m y sp o łe c z n e sz czeg ó ln ie n ie b e z p ie c z n e , m ik r o o r g a
n iz m y n a s y c o n e o k r e ś lo n ą tr e ś c ią s o c jo lo g ic z n ą i p sy ę h o lo g ic z n ą . T e m i k r o o r g a n i z m y b a r d z o c zęsto f u n k c j o n u ją , n ie p r z e k r a c z a ją c g ra n ic u s ta w y o o d p o w ie d z ia l n o śc i k a r n e j z a p r z e s tę p s tw a p rz e c iw k o w ła s n o ś c i s p o łe c z n e j, ch o ć n ie r z a d k o z d a r z a się im p o p e łn ić p r z e s tę p s tw a in n e , z w ła s z c z a te , k tó r e p o z o s ta ją w r a m a c h a r t . 286 k .k . (s z y k a n o w a n ie n ie w y g o d n y c h o só b , k u m o te r s tw o , s y s te m w z a je m n e j p r o te k c ji, e k s p lo a to w a n ie r o z m a ity c h p ó łle g a ln y c h ź ró d e ł d o c h o d u itd .). J e ż e li d z ia ła ln o ś ć ty c h k lik n ie z m ie rz a d o z a g a r n ię c ia m i e n ia sp o łeczn eg o , to z p u n k t u w i d z e n ia u s ta w y o o d p o w ie d z ia ln o ś c i k a r n e j z a p r z e s tę p s tw a p r z e c iw k o w ła s n o ś c i sp o łe c z n e j są o n e o b o ję tn e . G d y je d n a k d z ia ła ln o ś ć k lik i z a c z n ie o b e jm o w a ć ta k ż e ■ przestępstw a p rz e c iw k o w ła s n o ś c i s p o łe c z n e j, w te d y s t a je się o n a „ g r u p ą z o rg a
n iz o w a n ą ” w r o z u m ie n iu u s ta w y .
J e ż e li p r z y j ą ć p o w y ż sz e r o z u m o w a n ie z a s łu s z n e i p ra w id ło w e , to n a le ż a ło b y s ię o p o w ie d z ie ć za k o n c e p c ją Z a k rz e w s k ie g o . G d y b y ś m y n a to m ia s t p r z y ję li k o n c e p c ję K a f a r s k ie g o , to m u s ie lib y ś m y u z n a ć , że z a ło ż e n ie m u s ta w o d a w c y n ie b y ła w a lk a z p r z e s tę p c z y m i k lik a m i w z n a c z e n iu w y ż ę j w s k a z a n y m , le c z r a c z e j z a o s tr z e n ie k a r a ln o ś c i p r z e s tę p s tw p r z e c iw k o w ła s n o ś c i sp o łe c z n e j w ty c h w s z y s tk ic h w y p a d k a c h , k ie d y p r z e s tę p s tw a te są p o p e łn ia n e p rz e z k il k a o só b , k tó r e w te n czv in n y sp o só b w s p ó łd z ia ła ją ze so b ą.
W y d a je się, że t r z e b a b y się o p o w ie d z ie ć z a k o n c e p c ją p ie rw s z ą . N a le ż y się za n ią o p o w ie d z ie ć p rz e d e w s z y s tk im d la te g o , że is tn ie je ja k o ś c io w a ró ż n ic a m ię d z y d z ia ła ln o ś c ią z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p rz e s tę p c z e j, k tó r a je s t je d n o c z e ś n ie „ k li k ą ” , „ k o te r ią ” , „ g a n g ie m ”, k r ó tk o m ó w ią c — m ik r o o r g a n iz m e m o p e w n y m z a ry s o w a n y m ju ż p r o f ilu so c jo lo g ic z n y m i p sy c h o lo g ic z n y m , a d z ia ła ln o ś c ią p r z y p a d k o w o z e b r a n y c h p rz e s tę p c ó w , k tó r z y ze so b ą w s p ó łd z ia ła ją w p e w n y m s to p n iu , a le p o z a d o r a ź n y m w y p a d k ie m n ic ic h ze so b ą n ie łą c z y . K o n c e p c ja K a f a r s k ie g o j a k b y z a p o z n a w a ła tę ró ż n ic ę , a z a p o z n a w a n ie je j j e s t p o d w ó jn ie n ie s łu s z n e . J e s t p rz e d e w s z y s tk im n ie s łu s z n e d la te g o , że s t a w ia ją c z n a k r ó w n a n ia m ię d z y je d n ą a d r u g ą f o r m ą d z ia ła ln o ś c i s p o łe c z n ie n ie b e z p ie c z n e j, p r o w a d z i n ie ja k o d o r o z to p ie n ia z ja w is k o w y s o k im sp o łe c z n y m n ie b e z p ie c z e ń s tw ie w m o rz u in n y c h , n ie p o r ó w n a n ie m n ie j n ie b e z p ie c z n y c h z d a rz e ń . J e s t n ie s łu s z n e p o w tó r e d la te g o , że o c e n a
•Nr 7— 8 (67—68) Z o rganizow ana grupa przestęp cza 75 s p r a w c y — z p o d m io to w e g o p u n k tu w id z e n ia — p o w in n a się p r z e d s ta w ia ć z u p e łn ie in a c z e j, g d y je s t o n c z ło n k ie m o w eg o m ik r o o r g a n iz m u sp o łe c z n e g o s p e łn ia ją c e g o f u n k c j ę p r z e s tę p n ą p rz e c iw k o w ła s n o ś c i s p o łe c z n e j, a in a c z e j, g d y n a jz u p e łn ie j sp rz y p a d k o w o i d o ra ź n ie p o ro z u m ia ł s ię o n z in n y m i o s o b a m i i w s p ó ln ie d o k o n a ł p r z e s t ę p s t w a p rz e c iw k o w ła s n o ś c i sp o łe c z n e j. T r u d n o w ty m m ie js c u p r z e p r o w a
d z a ć sz c z e g ó ło w ą a n a liz ę te g o z a g a d n ie n ia . J e d y n ie p rz y k ła d o w o m o ż n a zw ró cić u w a g ę n a f a k t , że p r o b le m r e s o c ja liz a c ji (a w ię c , p ra k ty c z n ie , p r o b le m w y m ia r u k a r y ) m u s i z u p e łn ie in a c z e j w y g lą d a ć w p ie rw s z y m , a in a c z e j w d r u g im w y p a d k u . W p ie r w s z y m w y p a d k u m a m y do c z y n ie n ia z je d n o s tk ą , k tó r a ju ż u le g ła a n t y s p o łe c z n e m u k lim a to w i z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p rz e s tę p c z e j, teg o m i k r o o r g a n iz m u s p o łe c z n e g o , z d e c y d o w a n ie p rz e c iw s ta w ia ją c e g o s ię sp o łe c z e ń s tw u . W d r u g m w y p a d k u m a m y d o c z y n ie n ia z c z ło w ie k ie m , k tó r y w p ra w d z ie w s p ó łd z ia ła ł z in n y m i o s o b a m i w c e lu p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a (a, b y ć m o że, b e z te g o w s p ó łd z ia ła n ia w o g ó le n ;e d o sz ło b y d o p r z e s tę p s tw a ) , a le to w s p ó łd z ia ła n ie o g ra n ic z y ło się n ie j a k o ty lk o d o c z y n n o śc i w y k o n a w c z e j, n ie się g n ę ło d o p s y c h ik i i i n s ty n k t u s p o - le c z " e g o d a n e g o p rz e s tę p c y . 6 . O c z y w iśc ie p ro b le m p o ję c ia z o rg a n iz o w a n e j g ru p y p rz e s tę p c z e j n ie s p r o w a d z a się d o w y b o r u m ię d z y k o n c e p c ją Z a k rz e w s k ie g o a k o n c e p c ją K a fa rs k ie g o . O b y d w ie k o n c e p c je d o ty c z ą r a c z e j k ie r u n k u b a d a ń i k ie r u n k u i n t e r p r e t a c j i p o ję c i a „ z o rg a n iz o w a n e j g r u p y p r z e s tę p c z e j”. P r z y ję c ie b o w ie m n p . k o n c e p c ji Z a k r z e w s k ie g o z m u s z a d o p o s ta w ie n ia sz e re g u d a ls z y c h p ro b le m ó w . P o ję c ie „ k li k i” , „ g a n g u ” czy „ k o te r ii” je s t te r m in e m p o to c z n y m . M u si o n o b y ć n a s y c o n e o d p o w ie d n ią tr e ś c ią . T a k ż e p o ję c ie „w ięź s o c jo lo g ic z n a ”, „ w ię ź p sy c h o lo g ic z n a ” są d o s ta te c z n ie ■ogólne i n ie s p r e c y z o w a n e ; n a le ż a ło b y j e ta k ż e w y p e łn ić o k re ś lo n ą , u c h w y tn ą t r e ś c ią f a k ty c z n ą . K o n c e p c ja zaś K a f a r s k ie g o w y m a g a m n ie j z a b ie g ó w . J e s t o n a z n a c z c i e p ro s ts z a , ła tw ie js z a „w u ż y c iu ”, n ie jm n ie j je d n a k p o ję c ia ta k ie , j a k „ p e w ie n s to
p ie ń o r g a n iz a c ji”, „ z m o w a ” itp ., w y m a g a ją ta k ż e a n a liz y te o r e ty c z n e j.
- W c ią g u u b ie g ły c h d z ie s ię c iu l a t p r a k t y k a s to s o w a ła „ k o n c e p c ję K a f a r s k i e g c ’’. C z y j e d n a k w s p o m n ia n y p rz e p is p r a w n y , k tó r y m ó w i o z o rg a n iz o w a n e j g r u p ie p r z e s tę p c z e j, s t a ł się rz e c z y w iś c ie n a rz ę d z ie m w a lk i p rz e c iw k o „ k lik o m ”, s ta n o w ią c y m z m o rę n a sz e g o ży cia sp o łe c z n e g o ? C zy s p e łn iły się n a d z ie je z w ią z a n e z p e r s p e k ty w ą w y o d r ę b n ie n ia sp o ś ró d m a s y in n y c h s ta n ó w fa k ty c z n y c h ty c h szczeg ó ln ie g ro ź n y c h z a m a c h ó w n a m ie n ie sp o łe c z n e , k tó r e w ią ż ą się z is tn ie n ie m m ik r o o r g a n iz m ó w sp o łe c z n y c h o z a b a r w ie n iu p rz e s tę p c z y m ? W y d a je się, że n a te p y ta n ia
tr z e b a o d p o w ie d z ie ć n e g a ty w n ie . I d la te g o d z iś , g d y k o ń c z y się p ie r w s z e d z ie s ię c io le c ie d z ia ła n ia p rz e p is ó w p r a w n y c h p o ś w ię c o n y c h o c h ro n ie w ła s n o ś c i sp o łe c z n e j p rz e d je j z a b o re m , tr z e b a się z a s ta n o w ić n a d d a ls z y m p o s tę p o w a n ie m w o m a w ia n e j s p r a w ie .
