KRZYSZTOF DOMARADZKI, JERZY SADOWSKI, MARIUSZ KUCHARSKI
POZIOM POZOSTAŁOŚCI SUBSTANCJI AKTYWNYCH
HERBICYDÓW W GLEBIE W ZALEŻNOŚCI
OD WYBRANYCH CZYNNIKÓW
LEVEL OF ACTIVE HERBICIDE RESIDUES
IN RELATION TO SELECTED FACTORS
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli we Wrocławiu
A b str a c t: T h e level o f active h e rb icid e resid u es d ep en d s on m any factors, su ch as the type o f applied
h erb icid e and its dose, m ethod and tim e o f application. A h ig h er level o f resid u es w as detected w h en h erb icid es w ere applied in the m axim al recom m ended dose and w hen they w ere u sed in tank-m ixtures. T he residues detected in the soil oscillated from below 0.0005 mg- kg-1 to 0.046 mg- kg-1. T he adm issible n orm s for the teste d h erb icid es assum e the m axim al level o f re sid u es in the range 0 .0 5 -0 .1 mg- kg-1, th erefo re a co rrectly a p p lied h erb icid e (even in fully reco m m e n d ed do ses) is co m p letely safe fo r co nsum ers and environm ent.
S ło w a k lu c zo w e : herbicydy, su b sta n c je aktyw ne, gleba. K e y w o r d s : h erb icid es, active su b stan ces, soil.
WSTĘP
Osiąganie wysokich plonów roślin uprawnych wiąże się z intensywną chemiczną ochroną plantacji. W trakcie każdego z zabiegów fitosanitarnych na pole wprowadzane są pokaźne ilości substancji aktywnych środków służących ochronie roślin. Wysoka intensywność chemicznej ochrony roślin może budzić obawy, czy pozostałości substancji aktywnych herbicydów nie będą nadmiernie kumulowały się w glebie, co zagrażałoby między innymi wodom gruntowym, a w konsekwencji całemu środowisku.
Celem przeprowadzonych badań była ocena wpływu wybranych czynników na poziom pozostałości w glebie substancji aktywnych herbicydów stosowanych w ochronie zbóż.
MATERIAŁ I METODY
W latach 2004-2008 przeprowadzono serię 33 doświadczeń w zbożach ozimych (pszenicy, pszenżycie i jęczm ieniu), w których analizowano możliwość regulacji zachw aszczenia za pom ocą herbicydów stosow anych w dawkach zalecanych i obniżonych. Charakterystykę badanych środków zamieszczono w tabeli 1.
T A B E L A 1. C h a ra k te ry s ty k a b a d a n y c h h e rb ic y d ó w T A B L E 1. C h a ra c te ristic o f e x am in ated h erb ic id e s H e rb icy d H e rb icid e Z a le c a n a p e łn a d a w k a na ha R e co m m e n d e d full d o s e p e r ha (1 0 0 % ) S u b s ta n c ja a k ty w n a A ctive s u b s ta n c e N D P - M R L s [m g k g - 1] *> G O - L oQ [ m g k g -1] 2>
G ra n sta r 75 W G 4 0 g trib e n u ro n m etylu - 7 5 % b ra k d a n y ch b ra k d a n y ch G ro d y l 75 W G 25 g am id o su lliiro n - 7 5 % b ra k d a n y ch b ra k d a n y ch Q u a z a r 5 5 0 SC 2 1 izo p ro tu ro n - 5 0 0 gT-1 0 ,0 5 0 0 ,0 0 2 + diflufenikan - 50 g T '1 0 ,0 5 0 0 ,0 0 2 S ta ra n e 2 5 0 EC 0 ,8 1 flu ro k sy p y r - 2 5 0 gT"1 0 ,1 0 0 0 ,0 0 0 5 A m inopielik D 4 5 0 SL 3 1 2 ,4 -D - 4 1 7 ,5 g - r 1 0 ,1 0 0 0 ,0 0 2 + d ik am b a - 3 2 ,5 gT-1 0 ,0 5 0 0 ,0 0 2 To lure x 80 W P 2 k g ch lo ro to luron - 8 0 % 0 ,1 0 0 l0,004 i
n m aksym aine d o p u sz c za ln e p o z o s ta ło ś c i w /darnie z b ó ż w g - m axim um p erm issib le re sid u es a c c o rd in g to : R o z p o rzą d ze n ie M inistra Z d ro w ia z dnia 16 kw ietn ia 2 0 0 4 r. (D z. U st. N r 85. P oz. 8 0 1 ) w ra z z p ó ź n ie js z y m zm ianam i; 2)gran ica o z n a c z a ln o śc i dla p ró b k i o m asie 30 g - limit o f q u an tificatio n for a 30 g sa m p le; N D P - N a jw y ż s z e D o p u szczaln e P oziom y p o z o sta ło śc i; M R L s - M axim um R esid u e Lim its; G O - G ran ica O z n ac zaln o ści; L oQ - Limit o f Q u an tificatio n
Doświadczenia prowadzono na polach produkcyjnych zlokalizowanych na terenie woj. dolnośląskiego, metodą losowanych bloków, w czterech powtórzeniach, na poletkach o powierzchni 20 m2. Badane herbicydy aplikowano jesienią w fazie 3-4 liści oraz wiosną w fazie^ początku krzewienia, zapewniając wydatek cieczy użytkowej na poziomie 250 1-ha"1. Środki stosowano w trzech dawkach, tj. maksymalnej zalecanej oraz w dwóch obniżonych (o 25 i 50%).
W czasie zbioru ziarna, z warstwy gleby 0-20 cm pobrano próbki do analiz chemicznych. Oznaczenie pozostałości substancji aktywnych wykonano w Laboratorium Chemicznym Zakładu Herbologii i Technik Uprawy Roli IUNG-PIB we Wrocławiu z zastosowaniem metod chromatograficznych (chromatografia cieczowa - HPLC i gazowa - GLC). Ze względu na brak odpowiednio czułych metod analitycznych nie oznaczono pozostałości: amidosulfuronu - substancji aktywnej herbicydu Grodyl 75 WG oraz tribenuronu metylowego - składnika herbicydu Granstar 75 WG. Herbicydy te aplikowane są w tak niskich dawkach (40 i 25 g*ha_1), że ich pozostałości w momencie wykonywania zabiegu są nie wykrywalne.
Dla każdej z substancji aktywnych zestawiono najwyższe pozostałości wykryte w glebie. Z powodu braku unormowań prawnych dotyczących maksymalnych dopuszczalnych pozostałości w glebie, jako punkt odniesienia przyjęto Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. Ust. Nr 85, poz. 801) wraz z późniejszymi zmianami (Dz. Ust. Nr 48, poz. 460 oraz Dz. Ust. Nr 108, poz. 907 z 2005 r.) w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości chemicznych środków ochrony roślin, które mogą się znajdować w środkach spożywczych lub na ich powierzchni. Akt ten zgodny jest z przepisami obowiązującymi w tym zakresie w państwach członkowskich Unii Europejskiej.
WYNIKI I DYSKUSJA
Wpływ środków ochrony roślin na środowisko zależy od ich toksyczności, spektrum działania, trwałości w ekosystemie, bioakumulacji oraz mechanizmu działania na zwalczane organizmy [Różański 1992]. Największe niebezpieczeństwo stanowią środki o wysokiej toksyczności, szerokim spektrum działania, długiej trwałości w środowisku i mające zdolność do kumulacji w kolejnych ogniwach łańcucha pokarmowego [Eichler 1989]. Dlatego w społeczeństwie mogą zachodzić obawy o to, czy chemiczna ochrona roślin może wywierać negatywny wpływ na środowisko oraz na konsumentów. Z tych względów, w celu zwiększenia bezpieczeństwa konsumenta oraz ograniczenia obciążenia środowiska, w ostatnich latach podjęto szereg działań. Jednym z najważniejszych jest wycofywanie z użycia substancji aktywnych o wysokiej toksyczności i trwałości [Jensen 2004; Thonke 1991]. Również producenci herbicydów, rozumiejąc rangę problemu, włączyli się do tych działań wprowadzając nowe, bezpieczniejsze formy użytkowe, eliminując uciążliwe dla środowiska rozpuszczalniki i nośniki, stosując substancje wspomagające działanie środka (co um ożliw ia obniżenie dawki) oraz chroniące roślinę upraw ną przed uszkodzeniami herbicydowymi (sejfnery). Do obrotu handlowego wprowadzane są także takie preparaty, które są bezpieczne w dystrybucji i stosowaniu [Olszak i in. 2003; Turos- Biemacka, Bakuniak 1999].
Przeprowadzone badania wykazały, że poziom pozostałości substancji aktywnych jest zależny od wielu czynników, takich jak: rodzaj stosowanego herbicydu i jego dawka oraz termin i sposób aplikacji. Ponadto wpływ na wielkość pozostałości ma również głębokość, z jakiej pobrano próbkę. Podobne konkluge w swoich pracach prezentująBriggs [1984] i Kampe [1979].
W przeprowadzonych badaniach najwyższe pozostałości w glebie kształtowały się na niskim poziomie i wynosiły od wartości poniżej progu wykrywalności, tj. poniżej 0,0005 mg-kg do 0,046 mg- kg-1. Doświadczenia potwierdziły, że poziom pozostałości substancji aktywnych zależy od rodzaju substancji aktywnej zawartej w herbicydzie oraz jej dawki, a także od terminu i sposobu aplikacji środka. Obowiązujące w naszym kraju normy określają poziom najwyższych dopuszczalnych pozostałości dla badanych substancji aktywnych w produktach spożywczych na 0,05-0,2 mg- kg-1 [Rozporządzenie 2004]. Podobne konkluzje wynikają z prac Kostowskiej i wsp. [1993], Dąbrowskiego i wsp. [2003] oraz Kucharskiego i Sadowskiego [2003].
Stężenie substancji aktywnych w glebie jest wyraźnie uzależnione od rodzaju herbicydu i wysokości zastosowanej dawki (tab. 2). Najwyższy poziom wykrywano w przypadku dawek pełnych i wahał się on od 0,002 mg-kg-1 dla fluroksypyru, 0,006 mg-kg-1 dla chlorotoluronu i dikamby, 0,008 mg- kg-1 dla diflufenikanu, 0,012 mg - kg"1 dla izoproturonu oraz 0,046 mg- kg-1 dla 2,4-D.
Uzyskane wyniki pozwalają również stwierdzić, że wraz z obniżaniem dawki środka następuje spadek wykrywanych stężeń pozostałości. W wielu przypadkach ograniczenie dawki o 25% powodowało obniżenie poziomu pozostałości poniżej granicy wykrywalności. Sytuacja taka miała miejsce, gdy stosowano herbicyd zawierający dikambę (Aminopielik D 450 SC) w pszenicy ozimej, chlorotoluron (Tolurex 80 WP) w jęczmieniu ozimym oraz fluroksypyr (Starane 250 EC) w pszenicy ozimej i jęczmieniu ozimym. Zmniejszenie dawki stosowanych środków o połowę, skutkowało radykalnym spadkiem poziomu pozostałości w glebie poniżej granicy wykrywalności dla wszystkich substancji aktywnych, z wyjątkiem dikamby, która była obecna w badanych próbach w stężeniu 0,008-0,010 mg- kg-1 (tab. 2). Do zbliżonych konkluzji doszli na podstawie swoich badań Nordh-Christerson i Bergstróm [1989].
T A B E L A 2. N a jw y ż s z e w y k ry te p o z o s ta ło ś c i s u b s ta n c ji a k ty w n y c h b a d a n y c h h e r b ic y d ó w w g leb ie (d a n e z 12 d o ś w ia d c z e ń p o lo w y c h , I U N G - P I B 2 0 0 4 —2 0 0 6 )
T A B L E 2 . T h e h ig h e s t re s id u e lev els o f a c tiv e s u b s ta n c e s o f e x am in ed h e rb ic id e s fo u n d in so il ( d a ta fro m 12 field trials, I U N G - P I B 2 0 0 4 - 2 0 0 6 ) ______________________________________ H e rb ic y d S u b s ta n c ja H e rb ic id e a k ty w n a A c tiv e s u b s ta n c e D a w k a h e rb ic y d u D o s e o f h e rb ic id e N a jw y ż s z e w y k ry te p o z o s ta ło ś c i T h e h ig h est fo u n d re s id u e s [m g 'k g -1] % D P n a - p e r h a p s z e n ic a o zim a w in te r w h e a t ję c z m ie ń zim y w in te r b a rle y p sz e n ż y to zim o w e wrin te r tritica le A m in o p ielik 2 ,4 - D 5 0 0 ,0 0 8 0 ,0 0 8 0 ,0 1 0 D 4 5 0 S C d ik a m b a N W N W N W 75 0 ,0 2 6 0 ,0 2 2 0 ,0 2 0 N W 0 ,0 0 2 0 .0 0 4 1100 0 ,0 4 6 0 ,0 3 8 0 ,0 4 2 0 ,0 0 8 0 ,0 0 6 0 ,0 0 8 Q u a z a r 5 5 0 S C d iflu fen ik an 5 0 N W N W N W iz o p ro tu ro n 75 0 ,0 0 4 0 ,0 0 2 0 ,0 0 2 100 0 ,0 0 8 0 ,0 0 8 0 ,0 0 8 0 ,0 1 6 0 ,0 1 2 0 ,0 1 4 T o lu rex 8 0 W P c h lo ro to lu ro n 5 0 N W N W N W 75 0 ,0 0 2 N W 0 ,0 0 2 ii 0 0 0 ,0 0 8 0 ,0 0 6 0 ,0 0 6 S ta ra n e 2 5 0 E C flu ro k sy p y r 50 N W N W N W 75 N W N W 0 ,0 0 4 10 0 0 ,0 0 4 0 ,0 0 2 0 ,0 0 4 N W - p o z o s ta ło ś c i nie w y k ry to - re s id u e s n o t fo u n d ; D P — d a w k a z a le c a n a - r e c o m m e n d e d d o s e
Rozpatrując wpływ terminu wykonania zabiegu można stwierdzić, że miał on znacznie większy wpływ na poziom pozostałości niż rodzaj i dawka środka. Praktycznie poza izoproturonem nie wykrywano pozostałości substancji aktywnych stosowanych herbicydów, gdy były one aplikowane jesienią, natomiast rejestrowano ich wystąpienie po zabiegu wiosennym. Najwyższe stężenie pozostałości wykrywano po aplikacji dawek pełnych i wahało się w wielkości 0,004-0,008 mg* kg-1 dla diflufenikanu, 0,006-0,008 m g-kg-1 dla chlorotoluronu oraz 0,012-0,016 mg-kg-1 dla izoproturonu. Oczywiście wraz z ograniczaniem dawki herbicydu poziom pozostałości malał, by spaść poniżej granicy wykrywalności dla dawek najniższych, tj. ograniczonych o 50% (tab. 3). Uzyskane wyniki znajdują potwierdzenie w pracach Sadowskiego [2001] i Szpyrki i in. [2009].
Podobnie jak inne czynniki, również sposób aplikacji miał wpływ na wysokość wykrywanych pozostałości. Na przykład, pomimo tych samych dawek herbicydów zawierających fluroksypyr (Starane 250 EC) oraz mieszaninę 2,4-D + dikamby (Aminopielik D 450 SL), wyższe stężenia pozostałości tych substancji aktywnych w glebie wykrywano, gdy aplikowano je w mieszaninach z innymi herbicydami (np. tribenuronem metylu czy amidosulfuronem), niż gdy zabieg wykonano pojedynczym herbicydem. W przypadku
T A B E L A 3. M ak sy m aln e w y k ry te p o z o s ta ło ś c i w glebie w z ależn o ści o d term in u sto so w a n ia (d a n e z 15 d o ś w ia d c z e ń p o to w y c h , Z E i Z C h , IU N G -P IB 2 0 0 5 - 2 0 0 8 )
T A B L E 3. M axim al d e te c te d re sid u e s in soil d e p e n d in g on time o f a p p lic a tio n (d a ta from 15 field trials, Z E i Z C h , IU N G -P IB 2 0 0 5 -2 0 0 8 )_______________________________
H e rb icy d H e rb icid e
O z n ac z an a D a w k a M a k sy m aln e w y k ry te p o z o s ta ło ś c i su b s ta n c ja ih erb icy d u M axim al d e te c te d re sid u e s [m g-kg-1] a k ty w n a na ha p sz e n ic a ozim a
D eterm in ed D o s e o f :w inte r w h e a t
ję c z m ie ń ozim y w in ter b a rle y
p szen ży to ozim e w in ter triticale active in ero icia e iza^)jew
su b s ta n c e ;per h a ^ ° z ab ieg (2 ) z ab ieg (1) z ab ieg (2 ) z ab ieg (1) zab ieg (2) Q u a z a r 5 5 0 SC diflufenikan 150% D P N W N W N W N W N W N W i z o p r o tu r o n ; N W N W N W N W N W N W 7 5 % D P N W 0 ,0 0 4 N W 0 ,0 0 6 N W N W N W 0 ,0 0 8 N W 0 ,0 0 6 N W 0 ,0 0 6 1 0 0 % D P !NW 0 ,0 0 8 N W 0 ,0 0 8 N W 0 ,0 0 4 0 .0 0 2 0 ,0 1 6 0,004 0,012 0,002 0,014 To lure x 80 W P Ichlorotolu- 5 0 % D P N W N W N W N W N W N W r0 n 7 5 % D P N W 0 ,0 0 4 N W 0 ,0 0 2 N W 0 ,0 0 2 1 0 0 % D P N W 0 ,0 0 8 N W 0 ,0 0 8 N W 0 ,0 0 6 Z a b ieg trea tm e n t (1 ) je s ie n n y - autum n, (2 ) w io sen n y - spring; D P - d a w k a zalec a n a - re c o m m e n d e d d o s e ; N W - p o z o s ta ło ś c i nie w y k ry ło - re sid u es n o t found
mieszaniny 2,4-D + dikamba stężenie pozostałości tych substancji wynosiło odpowiednio 0,042 mg- kg-1 i 0,006 mg- kg-1 dla dawki pełnej oraz 0,020 mg- kg-1 i < 0,002 mg- kg-1, tj. poniżej granicy oznaczalności dla niższej o 50%. Jeżeli powyższą mieszaninę stosowano łącznie z herbicydami zawierającymi tribenuron metylu lub amidosulfuron, to pomimo aplikacji połowy dawki pozostałości 2,4-D wahały się w granicach 0,030-0,032 mg- kg-1, a dikamby wynosiły 0,002 mg-kg_1. Podobną prawidłowość obserwowano w przypadku fluroksypyru, który po zastosowaniu pełnej dawki generował pozostałości na poziomie 0,004 mg- kg-1, natomiast gdy dawkę obniżono o 50%, wtedy ich stężenie spadło poniżej granicy oznaczalności, tj, < 0,0005 mg-kg-1. Użycie fluroksypyru w mieszaninie z tribenuronem metylu lub amidosulfuronem, pomimo obniżonej o 50% dawki herbicydów, skutkowało powstaniem pozostałości na poziomie 0,001-0,002 mg-kg-1 (tab. 4). Podobne wyniki można znaleźć w doniesieniach literaturowych [Johnson, Pepperman 1995; Reckmann 1993; Sumisławska, Kostowska 1991]. Autorzy tych prac twierdzą że dodatek do pojedynczego herbicydu innych preparatów (herbicydów bądź adiuwantów) może powodować wolniejszy rozkład substancji aktywnych, co w konsekwencji wpływa na wyższy poziom ich pozostałości.
Podsumowując można stwierdzić, że wykrywane pozostałości substancji aktywnych stosowanych herbicydów w glebie nie przekraczały wartości 0,046 mg-kg-1. Oznacza to, że prawidłowo stosowane herbicydy, nawet w pełnych zalecanych dawkach, nie stanowią zagrożenia dla konsumenta ani środowiska naturalnego. Ponadto Sadowski i Kucharski [2003] na podstawie badań własnych dowodzą, że rozkład substancji aktywnych w glebie jest na tyle wystarczający i szybki, że prawidłowo stosowane herbicydy służące do odchwaszczania zbóż nie stanowią zagrożenia dla upraw następczych.
T A B E L A 4. W p ły w a p lik a c ji p o jed y n c z e g o h e rb ic y d u lub m ieszaniny h e rb ic y d ó w na na jw y ższe w y k ry te p o z o s ta ło ś c i w glebie (d a n e z 6 d o ś w ia d c z e ń p o lo w y ch , IU N G -P IB 2 0 0 6 - 2 0 0 8 ) T A B L E 4. Influence o f h e rb ic id e a p p lied alo n e o r in the m ixture w ith o th e r h e rb ic id e o n the highest d e te c te d re sid u es in soil (d a ta fro m 6 field trials, IU N G -P IB 2 0 0 6 - 2 0 0 8 ) H e rb icy d H erb icid e D a w k a h e rb ic y d u D o se o f h e rb ic id e ina ha - p e r ha S u b s ta n c ja a k ty w n a A ctive s u b s ta n c e M a k s. w y k ry te p o z o s ta ło ś c i M a x d e te c te d re sid u e s [m g-kg-S to so w an ie h e rb ic y d u H e rb ic id e ]] use w ay Am ino pielik |5 0 % D P 2 ,4 -D 0 ,0 2 0 p o je d y n c z y D 4 5 0 SC d ik am b a N W alone 1 0 0 % D P 2 ,4 -D 0 ,0 4 2 d ik a m b a 0 ,0 0 6 A m inopielik 5 0 % DP 2 ,4 -D 0 ,0 3 2 w m ieszaninie D 4 5 0 SC d ik a m b a 0 ,0 0 2 in m ixture
+ G ra n sta r 75 W G trib e n u ro n m etylu xxx A m inopielik 5 0 % D P 2 ,4 -D 0 ,0 3 0 D 4 5 0 SC d ik am b a 0 ,0 0 2 + G ro d y l 75 W G am idosulfiiron xxx S ta ra n e 2 5 0 EC 5 0 % DP flu ro k sy p y r N W p o jed y n c z y 1 0 0 % DP 0 ,0 0 4 alone S ta ra n e 2 5 0 EC 5 0 % D P flu ro k sy p y r 0 ,0 0 2 w m ieszaninie + G ra n sta r 75 W G trib e n u ro n m etylu xxx in m ixture S ta ra n e 2 5 0 EC 150% D P flu ro k sy p y r 0 ,0 0 1
+ G ro d y l 75 W G a m idosulfiiron xxx
D P - d a w k a z alec a n a - re c o m m e n d e d d o s e ; N W - p o z o s ta ło ś c i nie w y k ry to - re sid u es n o t found; xxx - poniżej granicy o z n ac z a ln o śc i - b e lo w limit o f q u a n tifica tio n
WNIOSKI
1. Poziom pozostałości substancji aktywnych herbicydów w glebie jest uzależniony od rodzaju stosowanego środka i jego dawki oraz terminu i sposobu jego aplikacji. 2. Zależnie od rodzaju środka wykrywano pozostałości na poziomie od wartości poniżej
granicy oznaczalności, tj. poniżej 0,0005 mg* kg-1 do 0,046 mg* kg-1.
3. Wraz z obniżaniem dawki stosowanego środka następuje spadek wykiywanych stężeń pozostałości.
4. Poza jednym wyjątkiem, nie wykrywano pozostałości, gdy herbicydy były stosowa ne jesienią, natomiast rejestrowano ich wystąpienie po zabiegu wiosennym.
5. Wyższe stężenia pozostałości substancji aktywnych wykrywano, gdy herbicydy apli kowano w mieszaninach, niż gdy zabieg wykonano pojedynczym środkiem.
LITERATURA
BRIGGS G. G. 1984: Factors affecting uptake of soil-applied chemicals by plants and other organisms. Soil and Crop Protection Chemicals, M onograph 27, Proc. o f Symp. Wye College, Kent: 3 5 ^ 8 .
DĄBROWSKI J., NOWACKA A., GNUSOWSKI B. 2003: Kontrola pozostałości środków ochrony roślin w mate riale roślinnym w Polsce w latach 1996-2002. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Rośl. 43 (1): 85-93. EICHLER W. 1989: Trucizny w naszym pożywieniu. PZWL Warszawa: 192 ss.
JENSEN J. E. 2004: Weed control: presence and future - the Danish view. J. Plant Diseases and Protection Sp. 19: 19-26.
JOHNSON R. M. PEPPERMAN A. B. 1995: M obility o f atrazine from alginate controlled release formula tions. J. Environm ental Science and Health, Part B, 30 (1): 21—41.
KAMPE W. 1979: Zur Frage der Herbizidriickstande in Bóden und in Emtegut von Getraide. Gesunde Pjlanzen 4: 9 6 -1 0 1 .
KOSTOWSKA B., SADOWSKI J., NOWICKA B. 1993: Pozostałości herbicydów w ziarnie kilku odm ian pszenicy ozimej. Pam. Pul. 102: 201-209.
KUCHARSKI M., SADOWSKI J. 2003: Pozostałości herbicydów w materiale roślinnym i glebie w Polsce na tle norm krajów Unii Europejskiej. Pam. Pul. 132: 253-261.
NORDH-CHRISTERSON M., BERGSTROM L. 1989: Field observation o f soil movement and residues o f sulfonylureas in Sweden. The BCPC Conference - Weeds, 3: 1127-1132.
OLSZAK R., PRUSZYŃSKI S., NAWROT J. 2003: Chemiczna ochrona roślin a ochrona środowiska - stan obecny i przyszłość. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Rośl. 43 (1): 304-310.
RECKMANN U. 1993: Seed oil and seed oil derivatives as adiuvants for metamitron. Proc. BCPC Conference.
Weeds (3): 1340-1346.
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 16.04.2004 r. {Dz. Ust. Nr 85, Poz. 801) wraz z później szymi zmianami {Dz. Ust. Nr 48, Poz. 460 oraz Dz. Ust. N r 108, Poz. 907 z 2005 r.).
RÓŻAŃSKI L. 1992: Przemiany pestycydów w organizmach żywych i środowisku. PWRiL Warszawa: 275 ss. SADOWSKI J. 2001: Wpływ term inu stosowania na dynamikę rozkładu herbicydów w glebie. Prog. Plant
Protection/Post. Ochr. Roślin, 41 (1): 134-139.
SADOWSKI J., KUCHARSKI M. 2003: Pozostałości herbicydów w roślinach zbożowych. Prog. Plant Protec
tion/Post. Ochr. R oślin, 43 (1): 359-369.
SUMISŁAWSKA J., KOSTOWSKA B. 1991: Wpływ wspomagaczy (adiuwantów) na pozostałości fenmedifa- mu. Mat. 31 Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin (2): 152-156.
SZPYRKA E., JAŻWA A., MACHOWSKA A., SŁOWIK-BOROWIEC M., SADŁO S. 2009: Zachowanie się niektórych herbicydów w glebach pól uprawnych Podkarpacia. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Rośl. 49 (3): 1440-1446.
TI-IONKE K.E. 1991: Political and practical approaches in Scandinavia to reduce herbicide inputs. Brighton
Crop Protection Conference - Weeds, 3: 1183-1190.
TUROS-BIERNACKA M., BAKUNIAK E. 1999: Nowe formy użytkowe pestycydów i ich rozwój w polskim przemyśle. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Rośl. 39 (1): 52-58.
Dr hab. Krzysztof Domaradzki, prof nadzw.
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli,
Orzechowa 61, 50-540 Wrocław e-mail: k domaradzki@iung. wroclaw.pl
