Kształcenie protestanckich i niemieckich elit na przełomie XIX i XX w. na przykładzie absolwentów Królewskiego Gimnazjum w Ełku

(1)

34 Stefan Michał Marcinkiewicz

Stefan Michał Marcinkiewicz

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie;

stefan.marcinkiewicz@uwm.edu.pl • https://orcid.org/0000-0001-9956-6351

Kształcenie protestanckich i niemieckich elit na przełomie

XIX i XX w. na przykładzie absolwentów Królewskiego

Gimnazjum w Ełku

Education of German Lutheran elites at the turn of the 20^th century based on the example of Royal Gymnasium in Ełk

Bildung der protestantischen und deutschen Eliten an der Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert am Beispiel der Absolventen des Königlichen Gymnasium in Lyck

Słowa kluczowe: Ełk, Gimnazjum Królewskie, nacjonalizm, edukacja, elity Keywords: Ełk, Royal Gymnasium, nationalism, education, elites Schlüsselwörter: Lyck, Königliches Gymnasium, Nationalismus, Bildung, Eliten

STRESZCZENIE

W artykule poruszono problem kształcenia elit w Cesarstwie Niemieckim na przełomie XIX i XX w. Kwestia ta została przedstawiona na przykładzie absolwentów Królewskiego Gimna- zjum w Ełku. Po wojnach napoleońskich, wraz z reformami państwa pruskiego, rodzący się pruski nacjonalizm zwiastował koniec Prus jako państwa wielonarodowego i narodziny społe- czeństwa przemysłowego. W Ełku przekształcono dawną szkołę prowincjonalną w gimnazjum łacińskie. Szkoła miała odtąd kształcić wyższe kadry na potrzeby nowoczesnego państwa z jego rozległą administracją i wojskiem, przekazywać jeden korpus wiedzy i kulturę dominującą.

Sprawozdania dyrektorów Królewskiego Gimnazjum w Ełku z lat 1884–1910 pokazują, że wśród abiturientów zauważyć można szeroką reprezentację synów przedstawicieli warstw średnich i wyższych. Urzędnicy, duchowni, przedstawiciele wolnych zawodów, wojskowi, nauczyciele i kupcy, przybywający z różnych części państwa niemieckiego, kształcą swoich synów w ełckim ARTYKUŁY I MATERIAŁY / ARTICLES AND PAPERS / ARTIKEL UND MATERIALIEN

DOI: https://doi.org/10.51974/kmw-135738

Data wpłynięcia tekstu: 25.09.2017 • Data wpłynięcia tekstu po poprawkach: 24.02.2021 • Data publikacji: 16.06.2021

(2)

gimnazjum przekazując potomnym również status społeczny. Królewskie Gimnazjum w Ełku było „pasem transmisyjnym” niemieckiej kultury, kształcąc przede wszystkim protestanckie i niemieckie elity. W tym samym czasie zdecydowaną większość Mazurów w „duchu pruskim i niemieckim” miał wychowywać system szkół powszechnych. Wiekowi pary i elektryczności towarzyszyło przekonanie, że trzeba ludzi standaryzować pod względem kulturowym. Stworze- nie narodu kulturowego miało się dokonać poprzez odgórnie zarządzany system kształcenia.

ABSTRACT

This article is devoted to the education of elites in the German Empire at the turn of the 19^th century. The issue is presented based on the example of the alumni of the Royal Gymnasium in Ełk. After the Napoleonic Wars, together with the reforms of Prussia, the awakening nationalism foreshadowed the end of Prussia as a multinational state as well as the birth of an industrial society. In Ełk, a former provincial school was transformed into a Latin Gymnasium.

The school was expected to henceforth educate the elites of a modern state with its complex administration and military, as well as to transmit one corpus of knowledge and a domineering culture. The reports written by the headmasters of the Royal Gymnasium of Ełk in 1884–1910 suggest that its alumni mainly consisted of sons of the representatives of the middle and upper class. Officials, clergy, representatives of liberal professions, military men, teachers and mer- chants coming from different parts of the German state educated their sons in the Gymnasium in Ełk, passing on their social status to their descendants. The Royal Gymnasium of Ełk was a kind of transmission medium of German culture, educating above all Lutheran and German elites. Simultaneously, most Masurians were educated in the “German and Prussian spirit” by the system of public schools. The age of steam and electricity was dominated by a belief that people should be subjected to a cultural standardisation. The creation of a nation that would be uniform in terms of culture was intended to be achieved by means of a centrally managed system of education.

ZUSAMMENFASSUNG

Der Artikel befasst sich mit dem Problem der Bildung von Eliten im Deutschen Reich an der Wende vom 19. zum 20. Jh. Dieses Thema wird am Beispiel der Absolventen des Königlichen Gymnasiums in Lyck dargestellt. Nach den Napoleonischen Kriegen läutete der aufkommende preußische Nationalismus zusammen mit den Reformen des preußischen Staates das Ende Preu- ßens als Vielvölkerstaat und die Geburt der Industriegesellschaft ein. In Lyck wurde die ehemalige Provinzialschule in ein lateinisches Gymnasium umgewandelt. Die Schule sollte von nun an die höheren Kader für die Anforderungen des modernen Staates mit seiner riesigen Verwaltungs- schicht und Armee ausbilden, einen Wissensbestand und eine Leitkultur vermitteln. Die Berichte der Direktoren des Königlichen Gymnasiums in Lyck aus den Jahren 1884–1910 zeigen, dass es unter den Absolventen eine breite Vertretung der Söhne von Mitgliedern der Mittel- und Ober- schicht gab. Beamte, Geistliche, Vertreter freier Berufe, Militärs, Lehrer und Kaufleute, die aus verschiedenen Teilen des deutschen Staates stammten, bildeten ihre Söhne im Gymnasium in Lyck aus und gaben ihren sozialen Status an ihre Nachkommen weiter. Das Königliche Gymna- sium in Lyck war ein “Transmissionsriemen” der deutschen Kultur und bildete vor allem pro- testantische und deutsche Eliten aus. Gleichzeitig sollte die große Mehrheit der Masuren durch das gemeinsame Schulsystem im “preußischen und deutschen Geist” erzogen werden. Mit dem Zeitalter von Dampf und Elektrizität ging die Überzeugung einher, dass die Menschen kulturell standardisiert werden müssen. Die Schaffung einer Kulturnation sollte durch ein Bildungssystem von oben nach unten erreicht werden.

(3)

Nacisk kładziony przez reformację na biblistykę i umiejętność czytania, zajadłe ataki na monopol duchownych (i raczej upowszechnienie niż zniesienie kapłaństwa, co tak podkreślał Weber), indywidualizm i wyraźne sprzężenie z ruchliwymi populacjami miejskimi – wszystko to zwiastowało postawy i przemiany społeczne, które zrodziły epokę nacjonalizmu¹. (E. Gellner)

WSTĘP

Max Weber w swojej klasycznej pracy „Etyka protestancka a duch kapitalizmu”² (1904–1905) powiązał protestantyzm z rozwojem gospodarki kapitalistycznej. Er- nest Gellner wskazywał na związek reformacji z nacjonalizmem. Formowanie się języków narodowych pod wpływem protestantyzmu miało niebagatelne znaczenie dla późniejszego rozwoju kultur narodowych i powstania koncepcji państwa narodowego. Nacjonalizm kulturowy zrodził się w Prusach w XVIII w. Jego twórca – Johann Gottfried Herder (1744–1803) – twierdził, że język jest główną skarbnicą dziedzictwa ludów³. Zgodnie z tokiem rozumowania Herdera wyłoniła się kon- cepcja narodu rozumianego jako „sztafeta pokoleń” połączonych poprzez język.

Jednocześnie rewolucja francuska przyniosła ideę narodu politycznego, w ramach którego wszyscy ludzie stają się równoprawnymi obywatelami w granicach danego państwa. Nacjonalizm polityczny i kulturowy stopiły się wnet w ideę państwa narodowego, która ogarnęła Europę i świat w XIX i XX w.

Osiemnastowieczne Prusy były państwem, które zamieszkiwało wiele nacji uznających zwierzchnictwo pruskiego monarchy: […] ludzie uznawali siebie za Holendrów, Fryzyjczyków, Polaków, Pomorzan czy Marchian, mówili po niemiecku, polsku, litewsku czy walońsku, uznawali się jednak za Prusaków, i przez to czując się związanymi z ideą państwa ponadnarodowego⁴. Wojny napoleońskie obnażyły słabość państwa pruskiego. Johann Gottlieb Fichte (1762–1814) w swoich słynnych

„Mowach do Narodu Niemieckiego” („Die Reden an die deutsche Nation”) (1808) postulował powołanie państwa narodowego opartego na wspólnocie języka niemieckiego, powszechnej służbie wojskowej i wychowaniu w duchu narodowym.

1 E. Gellner, Narody i nacjonalizm, tłum. T. Hołówka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991, s. 55.

2 M. Weber, Etyka protestancka i duch kapitalizmu, tłum. D. Lachowska, WUW, Warszawa 2011.

3 Czy ma lud […] coś bardziej ukochanego niż język swoich ojców? W nim tkwi całe bogactwo myśli o tradycji, historii, religii i podstawach życia, wszystko całe serce i dusza. Odebrać takiemu ludowi jego język lub go poniżyć, oznacza zabrać mu nieśmiertelne bogactwo, które przechodzi z rodziców na dzieci. J.G. Herder, Briefe zu Beförderung der Huma- nität, Johann Friedrich Hartknoch, Riga, 1793 (http://gutenberg.spiegel.de/buch/briefe-zu-beforderung-der-humani- tat-6443/3).

4 Preussen. Geschichte eines Mythos, Hrsg. J.H. Schoeps, Weltbild Verlag, Berlin 2010, s. 7.

(4)

Przełom wieków XVIII i XIX zwiastował kres mocarstw wielokulturowych. Pań- stwo miało stać się homogeniczne kulturowo, co pociągało za sobą mniej lub bardziej represyjną asymilację kulturową.

SZKOŁA PROWINCJONALNA W EŁKU

W XVI w. miasteczko Ełk w stało się istotnym centrum polskiego protestantyzmu w Prusach Książęcych. W pobliskim Maleczewie Jan Malecki (1482–1567) wraz sy- nem Hieronimem (1527–1583) zajmowali się działalność translatorską i wydawniczą.

Ełcka drukarnia konkurowała z Janem Seklucjanem (1498 lub 1510–1578) – z Kró- lewca w liczbie wydanych ksiąg religijnych w języku polskim. Spór lingwistyczny mię- dzy Janem Maleckim, Janem Seklucjanem i Stanisławem Murzynowskim (1527–1553) dotyczący tłumaczenia religijnych tekstów na język polski jest ważnym wkładem tych protestanckich drukarzy i tłumaczy w rozwój literackiego języka polskiego⁵.

Z uwagi na godne wypełnianie roli pastora i tłumacza – Jan Malecki dostał od księcia Albrechta polecenie stworzenia w Ełku szkoły (1546). Pierwszym rektorem tej przykościelnej szkoły został jego syn – Hieronim Malecki. W 1587 r. przekształcono ją w szkołę partykularną, a w 1599 r. podniesiono do rangi książęcej szkoły prowincjonalnej (traktowanej na równi z gimnazjami). Podobne szkoły istniały w Tylży (dla ludności litewskiej) i Zalewie (dla ludności niemieckiej)⁶. Pierwotnie ełcka placówka edukowała ludność polskojęzyczną. Jej celem było przygotowanie młodzieży do stu- diów teologicznych w królewieckiej Albertynie. Potrzebowano wykwalifikowanych duchownych ewangelickich, którzy potrafiliby pełnić posługę w polskojęzycznych parafiach Księstwa. Do ełckiej szkoły uczęszczali chłopcy nie tylko z najbliższych okolic, ale także protestanccy synowie szlachty z Korony i Wielkiego Księstwa Litew- skiego⁷. Ponadto w Ełku języka polskiego uczyli się również Niemcy z Królewca oraz innych pruskich miast. Do 1653 r. kształciło w niej tylko trzech nauczycieli. Szkoła ucierpiała na skutek najazdu Tatarów w 1656 r., a po pożarze w 1688 r. powstała pro- pozycja, aby szkołę przenieść do Kętrzyna. Nie zyskała ona aprobaty, ponieważ język polski nie był tam tak powszechny⁸. W 1707 r. przy wsparciu finansowym króla i po- mocy mazurskich miejscowości Olecka, Rynu, Giżycka i Piszu udało się odbudować

5 D.A. Frick, Polish Sacred Philology in the Reformation and the Counter-Reformation. Chapters into the History of the Controversies (1551–1632), Modern Philology, 1989, Vol. 123, University of California Publications, s. 14–33.

6 K. Hartknoch, Altes Und Neues Preußen, In Verlegung Martin Hallervorden/Buchhändlern in Königsberg.

Druckts Johann Andreae, Frankfurt–Lipsk 1684, s. 483, A. Kossert, Prusy Wschodnie. Historia i mit, tłum. B. Ostrowska, Scholar, Warszawa 2009, s. 100.

7 D. Bogdan, Znaczenie szkół prowincjonalnych w Ełku i w Zalewie dla polskiego i niemieckiego elementu et- nicznego w Prusach w XVI–XVIII wieku, w: Postawy oraz wzajemne stosunki grup etnicznych i narodowościowych na Mazurach (XIV–XX w.), red. G. Białuński, G. Jasiński, Giżycko 1999, s. 10–17.

8 C. Moczarski, Der Kreis Lyck. Ein ostpreußischer Wirtschaftsraum, Ferdinand Hirt in Breslau, 1938, s. 106.

(5)

szkołę. Niestety placówka ucierpiała na skutek epidemii dżumy (1709–1711) i dzia- łań wojennych z 1758 r. Szkoła prowincjonalna w Ełku pełniła swoją rolę z różnymi trudnościami przez 250 lat, kształcąc młodzież z „polskich powiatów”. Do roku 1580 aż 47 absolwentów ełckiej szkoły studiowało na Uniwersytecie Królewieckim, a w latach 1580–1610 uczyło się tam łącznie 350 studentów z Mazur. W latach 1610–1640 w królewieckiej Albertynie studiowało: 50 chłopców z Ełku, 88 – Olecka, 37 – Wę- gorzewa, 30 – Pasymia, 37 – Pisza, 29 – Rynu, 27 – Działdowa, 20 – Dąbrówna, 17 – Szczytna, 9 – Ostródy, 14 – Szestna, 9 – Orzysza, 12 – Mrągowa, 2 – Giżycka. Łącznie z ośmiu okręgów mazurskich immartykulowało się w latach 1544– 1700 prawie 1200 osób⁹. Jednym z najbardziej znanych absolwentów Szkoły Prowincjonalnej w Ełku był urodzony w Lepakach – XVIII-wieczny pastor Michał Pogorzelski. Po ukończe- niu ełckiej szkoły studiował on na Uniwersytecie Królewieckim, a następnie został pastorem w Kalinowie¹⁰.

KRÓLEWSKIE GIMNAZJUM W EŁKU

W latach 1809–1810 minister edukacji w Królestwie Prus – Wilhelm von Humboldt (1767–1835) przeprowadził reformę szkolnictwa, która miała na celu upowszechnienie oświaty. Odtąd szkoła winna przekazywać wartości duchowe i uczyć dochodzenia do prawdy, kształcąc w duchu klasycznym – poprzez naukę łaciny i greki. Dawne szkoły prowincjonalne zamieniono w gimnazja weryfikując kadrę nauczającą poprzez specjalny egzamin państwowy. Podniesiono jakość szkolnictwa powszechnego (Volksschule) mającego dawać podstawy do kontynuacji nauki w gimnazjum¹¹.

Scentralizowano szkolnictwo, nauka mogła się odbywać już tylko w ję- zykach literackich; obowiązek służby wojskowej wymuszał od każdego rekruta rozumienie języka przełożonego; upowszechnienie umiejętności czytania wspie- rało standaryzację języka w równej mierze jak rozbudowa połączeń komunika- cyjnych oraz intensyﬁkacja handlu i gospodarki¹².

W wyniku reformy szkolnictwa także ełcką placówkę przekształcono w nie- mieckojęzyczne gimnazjum¹³. Do początku XIX w. głównym zadaniem ełckiej szkoły

9 A. Kossert, Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, Scholar, Warszawa 2004, s. 54.

10 E. Sukertowa-Biedrawina, W obronie Michała Pogorzelskiego, Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej:

KMW), 1957, nr 3, s. 182–188.

11 J. Luh, Die Zeit der Reformen, w: Preussen. Geschichte eines Mythos, Hrsg. J.H. Schoeps, Weltbild, Berlin 2010, s. 90–91.

12 E. Renan do D. F. Straussa, 13.09.1870, w: H. Schulze, Państwo i naród w dziejach Europy, tłum. D. Lachow- ska, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012, s. 298–299.

13 A. Szymański, Akademia Mazurska, w: Mazury – słownik stronniczy, ilustrowany, W. Mierzwa (red.), Retman Baobab, Dąbrówno–Warszawa 2008, s. 7.

(6)

było nauczanie języka polskiego, który był głównym środkiem porozumiewania się z ludnością na obszarze Mazur¹⁴. Jeszcze w 1802 r. język polski nauczany był w wy- miarze dziesięciu godzin tygodniowo. Radca konsystorza – Johann Friedrich Zöllner w swym sprawozdaniu wspominał o powszechnym stosowaniu tego języka w mie- ście: większość uczniów mówi językiem polskim (właściwie polskim-mazurskim) i mają na każdym kroku okazję, aby mówić nim w mieście¹⁵. Do czasów rektora Johanna Frie- dricha Wollnera (1770–1823) uczniowie mieli do dyspozycji nawet 15 godzin języka polskiego podczas trzech kursów. W 1810 r., mimo sprzeciwów superintendenta Ty- moteusza Gizewiusza, zniesiono język polski z listy przedmiotów obowiązkowych¹⁶. 3 sierpnia 1813 r., w rocznicę urodzin króla, uroczyście otwarto nowe gimnazjum, któ- re miało odtąd kształcić kadry na potrzeby modernizującego się państwa pruskiego.

W latach 1819–1823 w Królewskim Gimnazjum w Ełku pracował pocho- dzący z Saksonii Bernhard Heinrich Thiersch (1793–1855) – autor nieformalnego hymnu Prus pt. Ich bin ein Preuße, kennt ihr meine Farben? („Jestem Prusakiem, znacie moje barwy?”)¹⁷. Był on ojczymem Otto von Corvina (1812–1886), który w latach 1819–1821 mieszkał wraz z matką w Ełku. Jak wspominał Corvin w ów- czesnym „małym, polskim miasteczku” na rubieżach Prus wykształceni ludzie mówili po niemiecku, a prości ludzie po polsku lub mieszanką obu języków¹⁸. Szla- checka rodzina Corvina zaliczała się do wykształconej, mieszczańskiej i pruskiej elity. Zaliczał się do niej również pochodzący z Turyngii – Johann Samuel Rosen- heyn (1777–1844) dyrektor ełckiego gimnazjum w latach 1824–1841. Dyrektor Rosenheyn upowszechnił w Ełku kult pruskiego bohatera, dowódcy Bośniaków – Johanna Heinrich von Günthera (1736–1803)¹⁹. Dzięki staraniom stworzonego przez Rosenheyna Związku Günthera 16 czerwca 1841 r. szczątki pruskiego gene- rała spoczęły w Ełku. W samym centrum miasta wzniesiono obelisk – grób pierw- szego pruskiego i lokalnego bohatera.

W 1843 r. ludność mazurską szacowano na 200 tys. mieszkańców, z których większość w miastach była pochodzenia niemieckiego, a ludność wiejska – pochodzenia polskiego²⁰. Ełccy nauczyciele stanowili lokalną, pruską elitę promieniującą

14 M. Töppen, Geschichte Masurens. Ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte, Verlag von Theodor Bertling, Danzig, 1870, s. 481–482.

15 Ibidem, s. V.

16 H. Seidel, P. Dziengel, Das Gymnasium zu Lyck (Ernst Moritz Arndt Schule) 1587–1987, Vereinigung Sänger- kränzchen der Lycker Prima, 1830 und Sudavia, Hannover 1987, s. 25.

17 B.H. Thiersch zasłynął później jako autor pieśni Ich bin ein Preusse („Jestem Prusakiem”) [S.M.].

18 O. Corvin, Aus dem Leben eines Volkskämpfers. Erinnerungen von Corvin, Bd. 1, Gebrüder Binger, Amster- dam 1861, s. 44–45.

19 Rede über verstorbenen Generallietenant Freiherrn v. Günther gehalten am Erinnerungsfeste, den 17. Januar 1835, in dem Königlichen Gymnasium in Lyck von dem Director Dr. Rosenheyn, „Preussische Provinzial Blätter“, 1835, Bd. 13, s. 217.

20 Nothstand Masurens, „Das Lycker gemeinnützige Unterhaltungsblatt“, 11 März 1843, s. 81.

(7)

na otoczenie. Misję i posłannictwo nauczycieli gimnazjalnych przedstawił w mo- wie z okazji urodzin króla w listopadzie 1843 r. nauczyciel Królewskiego Gimna- zjum w Ełku – Ludwig Horch:

[m]y jednak, stojący na straży przedniej niemieckiego narodu na Wschodzie, jesteśmy szczególnie powołani do wspierania i troski o niemieckie interesy. Do tego powinno przyczyniać się nasze gimnazjum, które choć założone było w ob- szarze zamieszkałym przez ludność polskojęzyczną, powinno działać na rzecz niemieckiej nauki i niemieckiego narodu. Wierzę, że najgorętszym życzeniem dyrekcji i nauczycieli tej placówki, jest, oprócz zaszczepienia chrześcijańskiego sumienia, czci monarchom, miłości dla prawa i porządku, przez które to tylko można uzyskać prawdziwą wolność, jest jeszcze rozbudzenie i wsparcie silnego poczucia narodowego, niemieckiego ducha w osobach wychowanków²¹.

Liczba wychowanków zreformowanego gimnazjum rosła od początku XIX w. W 1824 r. w ełckim gimnazjum kształciło się 116 uczniów, a w 1834 r.

było już ich 214. W połowie XIX w. kształciło się w nim 200–250 uczniów, a za- trudnionych było 8–10 nauczycieli. Nauka w gimnazjum była płatna, a wpływy z czesnego stanowiły ważny składnik budżetu szkoły. Tylko nieliczni uczniowie mogli zostać zwolnieni z opłat²². Spośród 12 absolwentów udających się na studia w 1851 r. tylko trzech pochodziło z Ełku. Z wszystkich części prowincji przyby- wali do niej uczniowie²³, a z odległych części Prus także nauczyciele. Późniejszy dyrektor ełckiego gimnazjum – Hermann Hampke – rozpoczynał pracę w Ełku pod koniec lat 50. XIX w. W 1888 r. wspominał on trudne początki swojej pracy na rubieżach Prus:

(i) tak myślę i wspominam dziś czasy sprzed 30 laty, kiedy jako jeszcze młody nauczyciel, pochodzący z Zachodu przybyłem do tego miasta, wówczas ledwie dostępnego komunikacyjnie, jakże obco się wówczas czułem. Chłopcy o swoich, po części obcych nazwiskach, większość poubierana w tradycyjne surduty, część nauczycieli zajmująca się dodatkowo obcymi mi pracami²⁴.

21 Preußens Einfluss auf die Unabhängigkeit und Einigkeit Deutschlands. Eine Festrede, gehalten zur Geburtsfeier des Königs den 18 October 1843, im Königl. Gymnasium zu Lyck von dr. Horch, „Das Lycker gemeinnützige Unterhaltun- gsblatt“, 18 November 1843, s. 372.

22 T. Chrzanowski, „Stipendium Masovianum” w Królewskim Gimnazjum w Ełku w drugiej połowie XIX wieku (1858–1914), KMW, 2011, nr 2 (272), s. 237.

23 C. Moczarski, op. cit., s. 106.

24 E. Kammer, Bericht über die Feier des dreihundertjährigen Bestehens des Königlichen Gymnasiums zu Lyck, Hartung, Königsberg 1888, s. 33.

(8)

Współpracownikami Hampkego w szkole były tak istotne postacie ówcze- snego czasu jak: Michael Chrzescinski, Orlando Gortzitza czy Wilhelm Menzel.

Były to osoby zasłużone dla życia kulturalnego ówczesnego Ełku²⁵.

Wilhelm Menzel zasłynął jako wydawca dwóch gazet: „Das Lycker gemein- nützige Unterhaltungsblatt” (1840, poprzednika wydawanego do 1936 r. „Lycker Zeitung”) i „Przyjaciela Ludu Łeckiego” (1842–1844). Niemieckojęzyczny „Lyc- ker Unterhaltungsblatt” był kierowany do wykształconych przedstawicieli warstw wyższych (warstwy inteligencko-kupieckiej)²⁶. Teksty pisane były w dużej mierze przez nauczycieli gimnazjum, którzy byli też jego wiernymi abonentami. „Przyja- ciel Ludu Łeckiego” był pismem polskojęzycznym kierowanym do przedstawicieli warstwy chłopskiej²⁷. W przeciwieństwie do „Przyjaciela…” „Das Lycker geme- innützige Unterhaltungsblatt” przynosiła zyski, bo czerpała dochody z ogłoszeń (inseraty)²⁸. „Przyjaciel Ludu Łeckiego” nie przetrwał trudnego okresu głodu z lat 1844–1845 i został przez Wilhelma Menzla zamknięty, mimo, że nakład „Przyja- ciela…” (w 1842 r. – 281 egzemplarzy) daleko przekraczał nakład niemieckiego konkurenta (w 1847 r. – 182 egzemplarze)²⁹. Nauczyciele przybywający z różnych części Prus organizowali życie społeczne i kulturalne: tworzyli biblioteki, kółka czytelnicze, pisali książki i artykuły. Gimnazjum było „kuźnią” lokalnych, nie- mieckojęzycznych elit, które wraz z upływem czasu powiększali dodatkowo kolejni napływowi urzędnicy, wojskowi i kupcy. Mieszczaństwo stało się siłą napędową nacjonalizmu pruskiego, a ich lokalnym i intelektualnym zapleczem byli gimnazjalni nauczyciele.

Już w pierwszej połowie XIX w. odczuwało się w Ełku „pruskiego ducha”.

Tendencja ta uległa nasileniu w drugiej połowie tegoż wieku – w okresie rządów Ottona von Bismarcka i utworzeniu Cesarstwa Niemieckiego. Wojciech Kętrzyński pisał słusznie, że głównymi ośrodkami przekazywania kultury niemieckiej były:

szkoła i wojsko³⁰. Dwaj nauczyciele ełckiego gimnazjum – Otto Bock i Orlando Gortitza, w randze oficerów, brało udział w wojnie przeciwko Francji. Również dwudziestu abiturientów i uczniów trafiło w szeregi armii³¹. Dyrektor Hampke że- gnał uczniów i maturzystów idących na front słowami: (u)pokorzyć Prusy, ponownie podzielić Niemcy, zdobyć Ren, to są po części skrycie, po części otwarcie określone cele

25 „Neue preußische Provinz Blätter“, Königsberg 1858, Bd. 1, S. 292.

26 C. Pletzing, Vom Völkerfrühling zum nationalen Konflikt. Deutscher und polnischer Nationalismus in Ost- und Westpreussen 1830–1871, Otto Hereassowitz Verlag, Wiesbaden 2003, s. 77.

27 Przyjaciel Ludu Łecki (ełcki). Roczniki 1842 i 1844 wraz z „Przydatkiem”, red. G. Jasiński, Ostróda 2010, s. 22.

28 Ibidem, s. 70.

29 C. Pletzing, op. cit. , s. 77.

30 W. Kętrzyński, O Mazurach (przedruk z redakcją z 1872), oprac. J. Jasiński, Pojezierze, Olsztyn 1968, s. 38.

31 H. Hampke, Jahresbericht des Königlichen Gymnasiums zu Lyck am Schlüsse des Schuljahres von Michaelis 1870 bis dahin 1871, Schellpressendruck von Rudolph Siebert in Lyck, Lyck 1871, s. 18.

(9)

tej wojny³². 22 września 1875 r. w Ełku upamiętniono poległych żołnierzy i komba- tantów z terenu powiatu monumentalnym pomnikiem w centrum miasta autorstwa powiatowego inspektora budowlanego – Schmarsowa. Pomnik stanął nieopodal gimnazjum, w którym później organizowano uroczystości państwowe z okazji dni Sedanu. Wojna prusko-francuska, a w szczególności bitwa pod Sedanem (1870), stały się elementami mitu fundatorskiego Drugiej Rzeszy Niemieckiej.

Według Maxa Töppena pod koniec lat 60. XIX w. Ełk był głównym centrum kształcenia na Mazurach³³. Szkoła nobilitowała miasto do tego stopnia, że od dru- giej połowy XIX w. gimnazjalni nauczyciele zaczęli je nazywać „stolicą Mazur”³⁴.

„BILDOWANI” NA MAZURACH

Koniec XIX w. wiązał się z gwałtownie postępującą ekspansją kultury niemieckiej na Mazurach i zintensyfikowaniem działań strony polskiej. Industrializacja niosła ze sobą m.in. masowe migracje, rozrost ośrodków miejskich, upowszechnianie się edukacji i tworzenie państwa narodowego. Po latach marginalizacji, dzięki kolei Mazury stawały się częścią państwa niemieckiego, a zawsze wierni cesarzowi Ma- zurzy powoli przyjmowali tożsamość niemiecką. Wojciech Kętrzyński pisał:

[k]ażdy wykształcony Mazur stawał się Niemcem, bo inteligencyi swojskiej nie było […] ukończywszy szkoły i dostawszy się na uniwersytet tak dalece się prze- jął, że z pogardą patrzy an ziomków po polsku mówiących, że często już nie może porozumieć się z własnymi rodzicami, którzy po niemiecku nie umieją – a takich przypadków znam wiele!³⁵

Kętrzyński zwrócił uwagę na Mazury polskich działaczy z Wielkopolski. Na przełomie XIX i XX wieku – pisał Janusz Jasiński – zarówno Niemcy, jak i Polacy traktowali lud mazurski jako regionalną gałąź: pierwsi narodu niemieckiego, drudzy narodu polskiego³⁶. W celu prowadzania pracy uświadamiającej Mazurów przybył do Ełku Karol Bahrke. Wydawał on w Ełku od 1892 r. „Gazetę Ludową”, która sta- ła się na krótko organem stworzonej w międzyczasie Mazurskiej Partii Ludowej.

Bahrke opisuje Ełk jako miasto niemieckie (1898):

[a] więc Ełk miasto, o którem marzyłem od chwili wyjazdu z Warsza- wy. Z góry już wiedziałem, że będzie niemieckiem jak wszystkie miasta na

32 Ibidem, s. 2.

33 M. Töppen, op. cit., 1870, s. 468.

34 Zob.: S.M. Marcinkiewicz, Mityczna stolica Mazur. Między Ełkiem a Lyck, MHE, Ełk 2015.

35 W. Kętrzyński, op. cit., s. 37 i 41.

36 J. Jasiński, Michał Kajka 1858–1940, Mazurskie Towarzystwo Naukowe, Ełk 2008, s. 22.

(10)

Mazurach, dla tego też postanowiłem odszukać redakcyę „Gazety Ludowej“, w której spodziewałem się znaleść odżywczą krynicę³⁷.

W mazurskich miastach dominowało już niemieckojęzyczne mieszczaństwo, ale na wsi słychać było jeszcze gwarę mazurską:

[t]aką to piękną jadąc drogą, weseli i orzeźwieni, witamy każdego prze- chodnia przyjętem tutaj powszechnie „dobry dzień waszeci”. Odpowiadają pra- wie bez wyjątku, „dziękuję waści”, a często z dodatkiem „a niech się tam waści dobrze jedzie”. A trzeba widzieć rozradowane i zdziwione jednocześnie twarze tych dobrych ludzi, gdy polskie powitanie z ust „bildowanych” ludzi usłyszą. Bil- dowanym, w ustach ludu mazurskiego, jest każdy człowiek, mający pozory wy- kształcenia, t.j. długi surdut, krawat, ładny kapelusz, a chociażby i koło (jakże się nieraz pod tym względem mylą). Jegomość taki już po polsku nie zagada, bo właściwie „bildacya“, czyli wykształcenie na tem tutaj w pierwszym rzędzie po- lega, by mówić tylko po niemiecku³⁸.

Pod koniec XIX w. używanie gwary mazurskiej świadczyło o wiejskim pochodzeniu, niskim poziomie wykształcenia i zapóźnieniu cywilizacyjnym. Używanie języka niemieckiego było postrzegane jako wyraz awansu społecznego, do którego w przypadku Mazurów prowadziła edukacja w niemieckiej szkole. Jaką rolę w tym procesie odgrywało Gimnazjum Królewskie w Ełku?

KSZTAŁCENIE PROTESTANCKICH I NIEMIECKICH ELIT

Dyrektorzy Królewskiego Gimnazjum w Ełku regularnie sporządzali szczegółowe sprawozdania z ostatniego roku szkolnego. Dokumenty te są kopalnią wiedzy o szkole i jej uczniach. Umożliwiają zestawienie danych oraz analizę struktury społecznej uczniów, biorąc pod uwagę takie charakterystyki jak: wyznanie, pochodzenie terytorialne, pochodzenie społeczne uczniów. Zestandaryzowana forma sprawozdań z lat 1884–1910 umożliwia zestawienie danych liczbowych i poddanie ich analizie staty- stycznej. Na podstawie dokumentacji można zestawić: a) dane semestralne dotyczące wszystkich uczniów, b) dane dotyczące węższej grupy maturzystów. Informacje obej- mujące węższe grono maturzystów były najbardziej szczegółowe. Na ich podstawie udało się odtworzyć pochodzenie społeczne abiturientów.

W latach 1884–1910 w Gimnazjum Królewskim w Ełku uczyło się semestral- nie od 355 do 266 uczniów. Widoczny jest ubytek uczniów w ciągu roku szkolnego

37 Dzierżek (K. Bahrke), Wycieczka kolarza na Mazury Pruskie, Rubieszewski i Wrotnowski, Warszawa 1898, s. 8.

38 Ibidem, s. 20–21.

(11)

(tab. 1). Średnio w omawianym okresie uczyło się 305 uczniów na semestrze pierwszym a kończyło 294 uczniów.

Tabela 1. Liczba uczniów w Gimnazjum w Ełku w latach 1884–1910 na początku i na końcu semestru

Rok szkolny 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1891 1892

Początek 355 339 324 352 345 348 326 300 277

Koniec 333 318 323 341 344 338 314 280 268

Rok szkolny 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900 1901

Początek 292 304 287 296 289 282 284 282 285

Koniec 282 292 278 285 278 271 281 270 266

Rok szkolny 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910

Początek 278 281 304 303 313 320 300 287 295

Koniec 267 295 289 300 302 298 280 277 278

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Jahresbericht über das Königlichen Gymnasiums zu Lyck für das Schuljahr…, Lyck 1884–1895; Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht für das Schuljahr…, 1896–1911, Lyck.

Według danych z omawianego okresu 92% wszystkich uczniów było ewange- likami, 5% wyznania mojżeszowego, a 2% stanowili katolicy. 52% uczniów pocho- dziło z Ełku, a 47% spoza Ełku (1% z zagranicy).

Rys. 1. Wyznanie uczniów Gimnazjum Królewskiego w Ełku z lat 1884–1910.

92%

2% 5% 1%

ewangelicy katolicy żydzi inni

(12)

52% uczniów pochodziło z Ełku, a 47% uczniów spoza Ełku. Jedynie 1% uczniów pochodził z zagranicy. Ełckie gimnazjum nie było już w tym czasie jedyną placówką kształcenia na Mazurach. Stąd też większa obecność uczniów z samego Ełku.

Rys. 2. Pochodzenie terytorialne uczniów Gimnazjum Królewskiego w Ełku z lat 1884–1910.

47% 52%

1%

z Ełku spoza Ełku z zagranicy

W sprawozdaniach dyrektorów gimnazjum z lat 1884–1910 można odna- leźć informacje o pochodzeniu społecznym maturzystów ełckiego gimnazjum – dotyczące profesji ojców. Wśród zawodów ojców pojawiali się m.in.: właściciel fabryki, nauczyciel, kupiec, profesor ełckiego gimnazjum, kierownik szkoły, urzęd- nik sądowy, restaurator, inżynier kolejnictwa, właściciel ziemski, adwokat, nad- leśniczy. W latach 1884–1910 szkołę z powodzeniem ukończyło m.in. 13 synów kierowników różnych szkół, 11 synów nauczycieli ełckiego gimnazjum, 6 synów superintendentów, 4 synów lekarzy, syn aptekarza, syn weterynarza, syn burmi- strza Ełku i syn prezesa sądu. Spośród 313 abiturientów – 86 miało ojców zajmu- jących stanowiska urzędników, pracowników państwowych przedsiębiorstw (np.

lasy państwowe). Ojcowie 65 byli właścicielami (z rzadka –dzierżawcami) mająt- ków ziemskich. Ojcowie 39 maturzystów to nauczyciele, tylu samo miało za ojców kupców, a 23 uczniów kończących szkołę było synami pastorów. Inne odnotowane zawody rodziców maturzystów to telegrafista czy inżynier kolejnictwa. Zawód rze- mieślnika cechował ojców 13 uczniów (wśród nich m.in. cieśla, stolarz, studniarz, szewc, kołodziej, dekarz, rzeźnik, krawiec), ale wszyscy byli mistrzami w swoim fachu. Ponadto wśród zawodów związanych z usługami można było wyróżnić re- stauratora i cukiernika.

Spośród 313 abiturientów 105 pochodziło z Ełku³⁹, a 34 z pozostałej części powiatu ełckiego. Wśród 313 abiturientów z lat 1884–1910 tylko 18 to wyznawcy

39 Stwierdzany na podstawie miejsca zamieszkania ojca [S.M].

(13)

religii mojżeszowej, 5 to katolicy i jeden wyznawca kościoła ewangelicko-reformo- wanego.

Rys. 3. – Zawód ojca abiturienta ełckiego gimnazjum w latach 1884–1910.

86

65

39 39

23 12

49

urzędnik/pracownik państwowych przedsiębiorstw

właściciel majątku/

dzierżawca majątku ziemskiego

nauczyciel kupiec pastor rzemieślnik inny zawód Liczba abiturientów

W szkole kształcili się również uczniowie spoza Cesarstwa Niemieckiego.

W spisie maturzystów z badanego w niniejszej publikacji okresu znajdują się synowie znanych, niemieckich fabrykantów z obwodu białostockiego: Albert Commichau (Białystok) i Franz Aunert (Supraśl). Pojawił się również Joseph Rau – syn nadle- śniczego z Małego Płocka. Gimnazjum ukończyli również dwaj poddani Imperium Rosyjskiego wyznania mojżeszowego: Raphael Sokolowsky (syn adwokata z Kowna) i Isidor Sokolowski (syn księgowego z Kijowa). Maturę zdawali tu także synowie kup- ców żydowskich z Prostek: Heinrich Schidorsky, Max Isserlin (ur. 1874), Max Isserlin (ur. 1879) i Oskar Spiero. Handel graniczny, który był główną siłą napędową rozwoju gospodarczego miasta XIX/XX w. znalazł swe odzwierciedlenie w edukacji.

Z uwagi na konieczność opłaty czesnego większość maturzystów wywodziła się z lepiej sytuowanych rodzin z obszaru Mazur: 1/3 mieszkała w Ełku, a 44% spo- śród nich na terenie w powiatu ełckiego. Wielu wyższych urzędników miejskich, powiatowych i sądowych posłało swoich synów do ełckiego gimnazjum (m.in.

burmistrz, sekretarze powiatu, prezes sądu, sekretarze sądu, komornik sądowy).

Wśród maturzystów zauważyć można dużą grupę synów: urzędników, duchownych i właścicieli ziemskich. Stosunkowo rzadko maturę zdawali przedstawiciele niższych warstw społecznych. Możliwe, że część z nich znalazła się w pojemnej kategorii właścicieli ziemskich, choć niewątpliwie pomiędzy nimi istnieć musia- ły różnice majątkowe, wpływające na szanse edukacyjne. Kształcenie maturzysty w gimnazjum, w zależności od stopnia przygotowania ucznia do szkoły, trwało od

(14)

kilku do kilkunastu lat. W omawianym okresie funkcjonowały fundusze stypen- dialne, w ramach których przyznawano rocznie kilkanaście stypendiów: Fundacja Andreasa Madeyki – 2 stypendia, „Stipendium Masovianum” – maks. 5 stypen- diów, „Freytag’sche Stiftung” – 5 stypendiów, Fundacja Jubileuszowa – 2 stypendia, Fundacja Heinricha Karkutscha – 3 stypendia⁴⁰. Dodając jeszcze uczniów zwolnio- nych z opłat można by oszacować liczbę ubogich uczniów na około 20 osób. Sty- pendia także nie zawsze zaspakajały potrzeby uczniów. Kształcenie w gimnazjum było więc przywilejem zamożnej elity.

Niewątpliwie znaczna część uczniów gimnazjum z Mazur nie zdawała ma- tury, odchodząc do wojska czy kształcenia zawodowego. Pomimo tego, ich wiedza i umiejętności zapewniały również przynależność do niemieckojęzycznej warstwy mieszczańskiej. Z pewnością w ten sposób ełcka szkoła wykształciła więcej „bildowanych” Mazurów. Jednak największą rolę w kształceniu Mazurów odegrały szkoły elementarne, których początki sięgały pierwszej połowy XVIII w. Powszechny obo- wiązek szkolny i zasady organizacyjne szkół powszechnych wprowadził Edyktem Generalnym król pruski Friedrich Wilhelm I w 1717 r., a Ustawa szkolna z 30 lipca 1736 r. tworzyła zręby nowoczesnego szkolnictwa. W XIX w. szkoły powszechne kończyły dzieci chłopskie, drobnych rzemieślników i wyrobników wiejskich. Dzię- ki rozwojowi edukacji na terenach wiejskich upowszechnił się język niemiecki a analfabetyzm w Niemczech spadł z 30% w 1870 r. do 5% w 1914 r.⁴¹

ZAKOŃCZENIE

Pod koniec XVIII wieku Ełk był „polskim” miasteczkiem słynącym z odbywają- cych się tu targów. Miejscowość była znana również z kształcenia protestanckich duchownych, którzy po studiach w Albertynie, zgodnie z duchem Lutra, mieli nieść „słowo Boże” w zrozumiałym dla miejscowych, ojczystym ich języku. Refor- ma państwa pruskiego, którego niemoc objawiły wojny napoleońskie oraz rodzący się pruski nacjonalizm zwiastowały koniec Prus jako państwa wielonarodowego i narodziny społeczeństwa przemysłowego. Lokalną konsekwencją tego było prze- kształcenie dawnej szkoły prowincjonalnej w gimnazjum. Szkoła miała odtąd kształcić wyższe kadry na potrzeby nowoczesnego państwa z jego rozległą admini- stracją i wojskiem, przekazywać jeden korpus wiedzy, „standaryzować” ludzi pod względem kulturowym. Germanizacja stała się przejawem tej dążności. Nauczycie- le gimnazjum, często wywodzący się z różnych rejonów Prus, przynosili lokalnie ideę „narodu wyobrażonego” (Prus, później Niemiec).

40 T. Chrzanowski, op. cit., s. 245–246.

41 T. Łepkowski, Słownik historii Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, s. 5.

(15)

W XIX w. gimnazjum ełckie było ośrodkiem kształcenia i „reprodukcji” nie- mieckojęzycznej elity. W zgodzie z ideą państwa narodowego instytucje edukacyj- ne miały przekazywać kulturę duchową grupy dominującej. Wyraził to dosłownie w trakcie uroczystości 300-lecia ełckiego gimnazjum rektor Uniwersytetu w Kró- lewcu Philipp Zorn:

[w] momencie powstania ełckiemu gimnazjum postawiono szczególnie trudne zadanie: pielęgnowanie niemieckiego ducha i niemieckiego życia wśród ludności wywodzącej się z innych plemion. Kiedy dzisiaj ełckie gimnazjum spo- gląda wstecz na 300 lat swojego istnienia, może z dumą stwierdzić, że wiecznie stała wiernie na warcie często zagrożonego niemieckiego pogranicza. Wiecznie była światłem niemieckiej wiedzy i niemieckiej pracy. Zawsze wiernie podtrzy- mywała w sercach młodzieży żar miłości do ojczyzny i naszych władców – przez trzy wieki pnących się w górę, od dworu księcia przez dwór króla do dworu ce- sarza⁴².

Przytoczona mowa wskazuje na znaczący wzrost nacjonalizmu niemieckiego w drugiej połowie XIX w. Na tej samej uroczystości komisarz Ministerstwa Eduka- cji Wehrenpfenning mówił:

[p]okolenia młodych Mazurów wychowały się w tej szkole na Niemców, a dziś różnice rasowe stały się bez znaczenia dla jedności ludności Prus Wschod- nich. Także Mazur jest dobrym Prusakiem i Niemcem, którego według poczucia państwowości i lojalności od dawna nie można odróżnić od pierwotnie niemiec- kich elementów prowincji. Wszystkich nas łączy wspólnota wiary ewangelickiej i odporność na wrogą agitacją. Do tego wielkiego, szczęśliwie zakończonego pro- cesu stopienia różnych ludów w jedną wspólnotę narodową przyczyniła się ełcka szkoła z godnymi pochwały sukcesami⁴³.

Sprawozdania Królewskiego Gimnazjum w Ełku z lat 1884–1910 potwierdza- ją, że szkoła ta była „pasem transmisyjnym” niemieckiej kultury, kształcąc głównie protestanckie i niemieckie elity. Wśród abiturientów zauważyć można szeroką re- prezentację synów przedstawicieli warstw średnich i wyższych.

Urzędnicy, duchowni, przedstawiciele wolnych zawodów, wojskowi, nauczyciele i kupcy, przybywający z różnych części państwa niemieckiego, kształcą swoich synów w ełckim gimnazjum przekazując potomnym również status społeczny.

42 E. Kammer, op. cit., s. 26.

43 E. Kammer, op. cit., s. 20–21.

(16)

Cenzus majątkowy wyznaczał szanse życiowe. Przykładowo absolwentami ełckiego gimnazjum zostali Paul Hensel (matura 1886) i Hermann Hensel (1892), urodzeni w Jeżach (powiat piski), synowie pastora z Wieliczek. Znany ze swojej wrogości do Polaków Paul Hansel był później superintendentem w Piszu (1907–1929)⁴⁴. Jedynie synowie bogatszych Mazurów lub stypendyści mogli zdobyć wykształcenie gimna- zjalne, stając się częścią niemieckiego mieszczaństwa. Dobrymi przykładami tego byli bracia Skowronnek: Richard, Fritz i Max – synowie leśniczego z podełckiej Szyby. Jednak większość Mazurów w „duchu pruskim i niemieckim” wychowywał system szkół powszechnych. Epoce przyświecało przekonanie, że stworzenie narodu kulturowego może się dokonać poprzez odgórnie kierowany system kształcenia.

Poprzez dobrowolną lub przymusową asymilację realizowało się filozoficzne hasło:

„jednoczyć za wszelką cenę!”⁴⁵.

BIBLIOGRAFIA

Opracowania

Bogdan Danuta, Znaczenie szkół prowincjonalnych w Ełku i w Zalewie dla polskiego i niemieckiego elementu etnicz- nego w Prusach w XVI–XVIII wieku, w: Postawy oraz wzajemne stosunki grup etnicznych i narodowościo- wych na Mazurach (XIV–XX w.), red. G. Białuński, G. Jasiński, Giżycko 1999.

Chrzanowski Tomasz, “Stipendium Masovianum” w Królewskim Gimnazjum w Ełku w drugiej połowie XIX wieku (1858–1914), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2011, nr 2 (272).

Corvin Otto, Aus dem Leben eines Volkskämpfers. Erinnerungen von Corvin, Bd. 1, Gebrüder Binger, Amsterdam 1861.

Dzierżek (Bahrke Karol), Wycieczka kolarza na Mazury Pruskie, Rubieszewski i Wrotnowski, Warszawa 1898.

Frick David A., Polish Sacred Philology in the Reformation and the Counter-Reformation. Chapters into the History of the Controversies (1551–1632), Modern Philology, 1989, Vol. 123, University of California Publications.

Gellner Ernst, Narody i nacjonalizm, tłum. T. Hołówka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991.

Hampke Hermann, Jahresbericht des Königlichen Gymnasiums zu Lyck am Schlüsse des Schuljahres von Michaelis 1870 bis dahin 1871, Schellpressendruck von Rudolph Siebert in Lyck, Lyck 1871.

Hartknoch Krzysztof, Altes Und Neues Preußen, In Verlegung Martin Hallervorden/Buchhändlern in Königsberg.

Druckts Johann Andreae, Frankfurt–Lipsk 1684.

Herder Johann Gottfried, Briefe zu Beförderung der Humanität, Johann Friedrich Hartknoch, Riga 1793.

Jasiński Janusz, Michał Kajka 1858–1940, Mazurskie Towarzystwo Naukowe, Ełk 2008.

Kammer Eduard, Bericht über die Feier des dreihundertjährigen Bestehens des Königlichen Gymnasiums zu Lyck, Hartung, Königsberg 1888.

Kętrzyński Wojciech, O Mazurach (przedruk z redakcją z 1872), oprac. J. Jasiński, Pojezierze, Olsztyn 1968.

Kossert Andreas, Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, Scholar, Warszawa 2004.

– Prusy Wschodnie. Historia i mit, tłum. B. Ostrowska, Scholar, Warszawa 2009.

Lackner, H. Lippold, Hensel Paul, w: Altpreußische Biographie, hrsg. F. Gause, Bd. 3, K. Forstreuter, N.G. Elwert Verlag, Marburg/Lahn 1974.

Luh Jürgen, Die Zeit der Reformen, w: Preussen. Geschichte eines Mythos, hrsg. J.H. Schoeps, Weltbild, Berlin 2010.

Łepkowski Tadeusz, Słownik historii Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.

Marcinkiewicz Stefan Michał, Mityczna stolica Mazur. Między Ełkiem a Lyck, MHE, Ełk 2015.

Moczarski Christel, Der Kreis Lyck. Ein ostpreußischer Wirtschaftsraum, Ferdinand Hirt in Breslau, Breslau 1938.

Pletzing Christian, Vom Völkerfrühling zum nationalen Konflikt. Deutscher und polnischer Nationalismus in Ost- und Westpreussen 1830–1871, Otto Hereassowitz Verlag, Wiesbaden 2003.

44 M. Lackner, H. Lippold, Hensel Paul, w: Altpreußische Biographie, Hrsg. F. Gause, Bd. 3, K. Forstreuter, N.G.

Elwert Verlag, Marburg/Lahn 1974, s. 949.

45 E. Gellner, op. cit., s. 48, 33.

(17)

Przyjaciel Ludu Łecki (ełcki). Roczniki 1842 i 1844 wraz z „Przydatkiem”, red. G. Jasiński, Ostróda 2010.

Schulze Hagen, Państwo i naród w dziejach Europy, tłum. D. Lachowska, WUW, Warszawa 2012.

Seidel Heinz, Dziengel Peter, Das Gymnasium zu Lyck (Ernst Moritz Arndt Schule) 1587–1987, Vereinigung Sän- gerkränzchen der Lycker Prima, 1830 und Sudavia, Hannover 1987.

Sukertowa-Biedrawina Emilia, W obronie Michała Pogorzelskiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1957, nr 3.

Szymański Adolf, Akademia Mazurska, w: Mazury – słownik stronniczy, ilustrowany, red. W. Mierzwa, Retman Baobab, Dąbrówno–Warszawa 2008.

Töppen Max, Geschichte Masurens. Ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte, Verlag von Theodor Bertling, Danzig 1870.

Weber Max, Etyka protestancka i duch kapitalizmu, tłum. D. Lachowska, WUW, Warszawa 2011.

Prasa

„Das Lycker gemeinnützige Unterhaltungsblatt”

– 1843, 11 März, 18 November.

„Preussische Provinzial Blätter”.

– 1835

„Neue preußische Provinz Blätter”.

– 1858.

Sprawozdania dyrektorów Królewskiego Gimnazjum w Ełku

Jahresbericht des Königlichen Gymnasiums zu Lyck am Schlüsse des Schuljahres von Michaelis 1870 bis dahin 1871, Schellpressendruck von Rudolph Siebert in Lyck, Lyck 1871.

Jahresbericht des Königlichen Gymnasiums zu Lyck am Schlüsse des Schuljahres von Michaelis 1871 bis dahin 1872, Schellpressendruck von Rudolph Siebert in Lyck, Lyck 1872.

Königliches Gymnasium zu Lyck: Programm des Königlichen Gymnasiums zu Lyck für Ostern 1884/1885, Rudolph Siebert in Lyck, Lyck 1885.

Königliches Gymnasium zu Lyck: Programm des Königlichen Gymnasiums zu Lyck für Ostern 1885/1886, Rudolph Siebert in Lyck, Lyck 1885.

Jahresbericht über das Königlichen Gymnasiums zu Lyck für das Schuljahr 1886/87, Druck von Alb. Glanert (vorm.

R. Siebert), Lyck 1887.

Jahresbericht über das Königlichen Gymnasiums zu Lyck für das Schuljahr 1887/88, Königsberg i. Pr. Hartungsche Buchdruckerei, 1888.

Jahresbericht über das Königlichen Gymnasiums zu Lyck für das Schuljahr 1890/91, Druck von Albert Glanert’s Buchdruckerei, Lyck 1891.

Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht für das Schuljahr 1895/96 von Direktor Kotowski, Druck von Albert Gla- nert’s Buchdruckerei, Lyck 1896.

Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht des Direktors für das Schuljahr 1896/97, Druck von Albert Glanert’s Buch- druckerei, Lyck 1897.

Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht des Direktors über das Schuljahr 1897/98, Druck von Albert Glanert’s Buchdruckerei, Lyck 1898.

(18)

Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht des Direktors über das Schuljahr 1904/1905, Druck von Albert Glanert’s Buchdruckerei (Otto Scheumann), Lyck 1905.

Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht des Direktors über das Schuljahr 1907/1908, Königsberg i. Pr. Hartungsche Buchdruckerei, 1908.

Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht des Direktors über das Schuljahr 1908/1909, A. Glanerts Buchdruckerei (Otto Scheumann), Lyck 1909.

Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht des Direktors über das Schuljahr 1909/1910, A. Glanerts Buchdruckerei (Otto Scheumann), Lyck 1910.

Königliches Gymnasium zu Lyck Bericht des Direktors über das Schuljahr 1910/1911, Masurische Druckerei und Zeitungsverlag, G.m.b.H., Lyck 1911.