Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych w województwie lubelskim w latach 1958-1970

(1)

Stefan Ogrodnik

Przychody pieniężne gospodarstw

indywidualnych w województwie

lubelskim w latach 1958-1970

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 7, 221-248

(2)

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. VII, 10 SECTIO H 1973

In stytu t E konom iki P rod uk cji W ydział E konom iczny UMCS

S t e f a n O G R O D N I K

Przychody pieniężne gospodarstw indyw idualnych w województwie lubelskim w latach 1958— 1970

Д енежные доходы в единоличных крестьянских хозяйствах Люблинского воеводства в 1958— 1970 гг.

The Takings of Individual Farms in the Lublin Province in the Years 1958—1970

N a tem at sytuacji dochodowej gospodarstw indyw idualnych istnieje w iele sprzecznych poglądów, co w ynika głów nie z brak u pełnych, w ia rygodnych inform acji. Ogólnie dostępne inform acje GUS o globalnej sum ie dochodów z produkcji rolniczej nie dają jeszcze dostatecznej podstaw y do właściwej oceny zm ian zachodzących w finansow ej sytuacji wsi. Zm iany w tej sytuacji określają bowiem następujące c z y n n ik i:1

1) skala i tem po w zrostu dochodów realnych z produkcji rolniczej, w tym zwłaszcza części przeznaczonej na konsum pcję;

2) tem po pow iększania się dochodów ludności rolniczej z pracy poza ro ln ictw em ;

3) postęp w zakresie korzystania przez ludność rolniczą z funduszu konsum pcji zbiorow ej;

4) tem po odpływ u ludności z rolnictw a, określające skalę zm ian do chodów w przeliczeniu n a jednego zatrudnionego i na jednego członka rodziny;

5) zakres dofinansow yw ania zdolności inw estycyjnej gospodarstw chłopskich w form ach pozadochodowych.

A ktu aln y stan staty sty k i dochodów i w arunków życiowych ludności w iejskiej oraz zaaw ansow ania badań naukow ych w tym zakresie nie po

1 M. B r z ó z k a : Sytuacja dochodowa i warunki życiowe ludności rolniczej

(3)

zw alają na pełne om ów ienie działania w szystkich tych czynników . Na podstaw ie dostępnych ak tu aln ie danych m ożna jedynie zasygnalizować pew ne ogólne ten den cje w tej dziedzinie. Z tego w zględu w niniejszym arty k u le zostanie dokonana próba oceny sy tuacji dochodowej gospodarstw chłopskich w woj. lubelskim na podstaw ie szacunków ich przychodów pieniężnych, pochodzących jedynie z trzech podstaw ow ych źródeł: 1) ze zrealizow anej produkcji tow arow ej rolnictw a; 2) z zarobkow ania poza w łasnym i gospodarstw am i; 3) z ty tu łu zaciąganych k redytów rolniczych. Pow yższe szacunki zostaną dokonane w przek ro ju rejonow ym , z uw zględ nieniem podziału w ojew ództw a lubelskiego na 4 rejon y ekonom iczno-rol nicze, różniące się m iędzy sobą jakością gleb, stopniem uprzem ysłow ie nia i poziom em ogólnego rozw oju gospodarczego.2

Do pierw szego rejo nu rolniczego zaliczyliśm y 6 pow iatów północnych woj. lubelskiego, a m anow icie pow iaty: bialski, łukowski, radżyński, p a r czewski, lub arto w sk i i włodaw ski. Rejon drugi — uprzem ysław iany — obejm uje tylko p ow iat puław ski pozostający pod w pływ em dużej inw es tycji przem ysłow ej, jak ą je s t kom binat azotow y w Puław ach. Rejon trzeci — rolniczo-przem ysłow y — obejm uje południow ą część w ojew ództw a lubelskiego z p o w ia ta m i: lubelskim , opolskim, bełżyckim , bychaw skim , kraśnickim , k rasnystaw skim , chełm skim , zam ojskim , hrubieszow skim i to m aszowskim. R ejon czw arty — rolniczy — obejm uje 2 południow e po w ia ty rolnicze: biłgorajski i janow ski.

W zw iązku ze zróżnicow aniem ekonom iczno-rolniczym woj. lubelskie go w y stęp u ją także znaczne różnice w sytuacji dochodowej gospodarstw chłopskich. Stąd istn ieje konieczność badań w układzie rejonow ym .

PRZYCHODY Z PRODUKCJI TOWAROWEJ ROLNICTWA

Podstaw ow ym źródłem przychodów pieniężnych ludności rolniczej jest sprzedaż p rod u któ w rolnych. Przychody pieniężne z tego źródła w sposób decydujący w pływ ają na rozwój ekonom iczny gospodarstw i na poziom życiow y ludności rolniczej.3 Należy podkreślić, że dokładne oszacowanie przychodów pieniężnych gospodarstw chłopskich, pochodzących ze sprze daży prod u k tó w rolnych, jest dość skom plikow ane. W ynika to przede w szystkim ze zróżnicow ania form zby tu produkcji rolnej i rozproszenia in sty tu cji dokonujących skupu. Z byt produktów rolnych dokonuje się

2 Biorąc pod uwagę warunki przyrodnicze dotychczas przyjmowano podział woj. lubelskiego na 3 rejony (zob. praca zbiorowa Rolnictwo w o je w ó d z tw a lubel

skiego, PWRiL, Warszawa 1968, s. 32). W niniejszym artykule przyjęto 4 rejony,

wyodrębniając uprzem ysławiany powiat puławski w oddzielny obszar ekonomiczno- -rolniczy.

3 W. W i ś n i e w s k i : Dochody ludności chłopskiej z produkcji rolniczej w p o 

(4)

Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych. 223

bowiem zarów no w form ie skupu zorganizowanego, jak i nie zorganizo wanego, co znacznie u tru d n ia szacunki dokonanej sprzedaży.

Podstaw ow ą form ą zbytu produktów rolnych przez gospodarstw a chłopskie jest uspołeczniony skup scentralizow any. W niniejszym arty kule do oszacowania przychodów pieniężnych ludności z tego skupu posłużono się danym i Oddziału W ojewódzkiego Narodowego Banku Polskiego w Lub linie, który sum y w y p łat pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznio nej za zakupione od rolników p rodukty reje stru je dla celów planistycz nych.

Z m ateriałów NBP w ynika, że przychody pieniężne ludności rolniczej w woj. lubelskim ze skupu scentralizow anego wynoszą rocznie ponad 9 mld. zł i odznaczają się dużym tem pem w zrostu. Tempo to w latach 1958— 1970 w ynosiło średnio około 8% rocznie, a w skaźnik w zrostu p rzy chodów z tego ty tu łu w yniósł w 1970 r. 194,0% w porów naniu do sum y przychodów uzyskanych w 1958 r. (tab. 1).

Tab. 1. Przychody pieniężne ludności rolniczej z tytułu sprzedaży produktów rol nych w ramach skupu scentralizowanego (w min zł)

The takings of farmers from agricultural produce sales within the centralized purchasing scheme (in mid. zł.)

Lata R e j o n y I rolniczy północny II uprzem y sław iany III rolniczo- -przemy-słowy IV rolniczy połud niowy Województwo lubelskie 1958 1178,6 261,5 3046,5 331,3 4797,9 1959 1267,6 256,0 3078,7 320,6 4922,9 1960 1355,0 272,2 3344,7 333,0 5304.9 1961 15C 6,7 268,6 3679,9 321,1 5776,3 1962 1504,3 286,8 3790,4 350,1 5931,6 1963 1390,9 331,4 3943,3 402,9 6?68,8 1964 1580,1 355,5 4075,7 417,3 6428,6 1965 1704,1 355,5 4508,5 427,9 6996,0 1966 2036,8 417,3 5221,4 475,0 8150,5 1967 2028,1 425,0 5351,3 481,4 8285,8 1968 2187,3 459,6 5441,2 557,3 8615,4 1969 2390,6 476,8 5313,1 609,6 8790,1 1970 2664,3 498,6 5684,3 660,8 9308,0 1958 = 100% 209,0 190,7 186,6 212,3 194,0

(5)

Z kolei przychody gospodarstw chłopskich z ty tu łu sprzedaży targ o w iskow ej p ro du k tó w ro ln ych oraz zbytu w ram ach skup u zdecentralizo wanego oszacow aliśm y w skali w ojew ództw a n a poziom ie około 1 216 m in zł, co stanow i około 13,2% w artości skupu scentralizow anego 4 (tab. 2). Tab. 2. Przychody pieniężne ludności rolniczej z tytułu sprzedaży targowiskowej

produktów rolnych oraz w ramach skupu zdecentralizowanego (w min zł) The takings of farm ers from m arket-place agricultural produce sales or within the

decentralized purchasing scheme (in mid. zł.)

Lata R e j o n y W ojewództwo I II III IV lubelskie 1958 117,9 36,1 441,7 36,4 632,1 1959 126,8 35,3 446,4 37,5 646,0 1960 135,5 37,6 485,0 39,0 897,1 1961 150,7 37,1 533,6 37,6 759,0 1962 150,4 39,6 549,6 41,0 780,6 1963 139,1 45,7 571,8 47,1 803,7 1964 158,0 49,1 591,0 48,8 846,9 1965 170,4 49,1 653,7 50,1 923,3 1966 203,7 57,6 757,1 55,6 1074,0 1967 202,8 58,7 775,9 56,3 1093,7 1968 218,7 63,4 789,0 65,2 1136,3 1969 239,0 65,8 770,4 71,3 1146,5 1970 246,3 68,8 824,2 77,3 1216,6 1958 = 100% 208,9 190,5 186,6 212,3 192,5

Ź r ó d ł o : Szacunki w łasne autora.

Łączne zatem przychody gospodarstw chłopskich z realizacji ich pro dukcji tow arow ej na ry n k u w ynoszą w woj. lubelskim ponad 10,5 mld. zł. W stosunku do 1958 r., w którym sprzedaż produkcji rolniczej w gospo

4 Wartość obrotów targowiskowych oraz skupu zdecentralizowanego w poszcze gólnych rejonach oszacowano przy pomocy odrębnych wskaźników ustalonych w dro dze uprzednich badań ankietowych autora. Wskaźniki te wynoszą: w rejonie I — 10,0%, w II — 13,8%, w III — 14,5% i w rejonie IV — 11,7% wartości skupu scentra lizowanego.

(6)

Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych... 225

darstw ach chłopskich w ynosiła około 5,5 mld. zł przychody pieniężne ludności z tego źródła w roku 1970 niem al się podwoiły. W skaźnik dy nam iki za badane lata w ynosi 193,8% (tab. 3).

Tab. 3. Łączne przychody pieniężne ludności rolniczej z tytułu sprzedaży produktów rolnych w ramach skupu uspołecznionego oraz w sprzedaży targowiskowej

(w min zł)

Joint takings of farmers from agricultural produce sales within the collectivized scheme or market-place sales (in mid. zł.)

Lata 1958 I 1296,5 R e j II 297,6 o n y III 2489,2 IV 347,7 Województwo lubelskie 5 430,0 1959 1394,4 291,3 3525,1 358,1 5 568,9 1960 1490,5 309,8 3829,7 372,0 6 002,0 1961 1657,4 305,7 4213,5 358,7 6 535,3 1962 1654,7 326,4 4340,0 391,1 6 712,2 1963 1530,0 377,1 4515,4 450,0 6 872,5 1964 1738,1 404,6 4666,7 466,1 7 275,5 1965 1874,5 404,6 5162,2 478,0 7 919,9 1966 2240,5 474,9 5978,5 530,6 9 224,5 1967 2230,9 483,7 6127,2 537,7 9 379,5 1968 2406,0 523,0 6230,2 622,5 9 781,7 1969 2629,6 542,6 6083,5 680,9 9 936,6 1970 1958 = 100% 2710,6 209,0 567,4 190,6 6508,5 186,6 738,1 212,3 10 524,6 193,8

Ź r ó d ł o : M ateriały Oddziału Wojewódzkiego NBP w Lublinie dotyczące skupu scentralizowanego i obrotów bezgotówkowych, plus szacunki autora dotyczące sprze daży targowiskowej i skupu zdecentralizowanego.

J e s t rzeczą charakterystyczną, że najw yższą dynam iką tego rodzaju przychodów odznaczają się rejo n y rolnicze (I i IV). W wojew ództw ie lu belskim obszary te, najsłabsze pod względem przyrodniczym , do niedaw na należały do najbardziej zaniedbanych gospodarczo. Dopiero w ysokie n a kłady inw estycyjne w tych rejonach (np. budow a K anału W ieprz-K rzna w rejonie I) i zwiększone dostaw y dla woj. lubelskiego artyk u łó w

(7)

m ysłow ych do p rodukcji rolnej, przyśpieszyły rozwój ekonom iczny także i tych zaniedbanych obszarów. W ysokie tem po globalnych przychodów z p rodukcji rolniczej (9,0% rocznie w rejonie I i 9,3% w rejonie IV) św iadczy o dużej m obilności rolnictw a w ty ch rejonach oraz o dużych rezerw ach p rodukcyjnych, jakim i dysponow ało rolnictw o na ty ch obsza rach. R ezerw y te pow inny być coraz bardziej w yzw alane, w m iarę od działyw ania now ych inw estycji na rolnictw o i sprzyjającej polityki rolnej państw a.

G lobalne sum y przychodów pieniężnych in form ują nas o w artości rol niczej produkcji tow arow ej w szystkich gospodarstw indyw idualnych. Na ich podstaw ie ustaliliśm y, że przeciętne gospodarstw o chłopskie w woj. lubelskim w 1970 r. uzyskało przychody z produkcji rolniczej w w yso kości około 27,6 tys. zł.

Ja k w ykazały w łasne badania ankietow e autora w 1968 r. przychody te w ynosiły średnio w w ojew ództw ie 24,0 tys. zł na 1 gospodarstwo, przy czym w poszczególnych rejo nach zarysow ały się pod tym względem pew ne różnice. W rejo n ie I przeciętne gospodarstw o uzyskiw ało z pro dukcji rolniczej przychody w wysokości 26,3 tys. zł; w rejonie II — 23,2 tys. zł; w III — 22,7 tys. zł i w obszarze IV — 26,4 tys. zł.

N ierów nom ierne k w oty przychodów pieniężnych na 1 gospodarstw o rolne b yły konsekw encją istnienia znacznych różnic obszarow ych gospo d arstw w poszczególnych rejonach. R ejony rolnicze (I i IV) ch a ra k te ry zują się korzystniejszą s tru k tu rą a g ra rn ą niż pozostałe obszary.

W poszczególnych g ru pach obszarow ych gospodarstw przychody te w ahały się od 8,1 tys. zł w gospodarstw ach do 2 ha, do 37,8 tys. zł w grupie obszarow ej o pow ierzchni 10 i więcej ha (tab. 4).

Przychody z pro d u k cji rolniczej p rzypadające na 1 gospodarstw o rolne nie ilu stru ją precy zy jnie zróżnicow ania tych sum w różnych rejonach wo jew ództw a. B ardziej p rzy d atn e pod ty m względem są wielkości odniesione do jednostki pow ierzchni użytków rolnych. Mogą one bowiem być po rów nyw ane i analizow ane nie tylko w ujęciu w ojew ódzkim i rejonow ym , ale także m iędzy rejonam i. W przeliczeniu na 1 h e k ta r użytków rolnych, pieniężne przychody gospodarstw z produkcji rolniczej są pow ażnie zróż nicow ane w poszczególnych rejo nach w ojew ództw a. W 1970 r. w ahały się one od 4 453 zł w rejon ie rolniczym północnym (I) do 8 000 zł w re jonie uprzem ysław ianym (II). P rzychody te są niższe w rejonach rolni czych o około 14— 30% w porów naniu z przeciętnym i przychodam i w woj. lubelskim i o około 33— 45% niższe w porów naniu z przychodam i w re jonach u przem ysław ianych (tab. 5). W arto odnotować spostrzeżenie, że o ile w rejon ach rolniczych poziom przychodów na 1 ha m aleje w raz ze w zrostem obszarow ym gospodarstw , to w rejonach uprzem ysław ianych (II i III) w y kazuje on lekki wzrost. W ydaje się, że ten d encja ta w ynika

(8)

Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych... 227 Tab. 4. Przychody pieniężne gospodarstw chłopskich z produkcji rolniczej, w prze

liczeniu na 1 gospodarstwo badane (w tys. zł)

Takings of peasant farms from agricultural produce, calculated per researched farm (in thd. zł.)

Grupy obszarowe gospodarstw w ha Przeciętnie

na 1 gospo Rejony 0—2 2—5 5—7 7—10 10 i więcej darstwo rolne I rolniczy północny 17,9 24,9 27,2 37,0 26,3 II uprzem y sław iany 10,8 10,7 35,9 36,4 23,2 III rolniczo--przem y-słowy 6,2 27,6 37,9 49,2 22,7 IV rolniczy południowy 9,6 31,6 44,1 41,5 26,4 W ojewódz two lu bel skie 8,1 24,5 34,0 34,0 37,0 24,0

Ź r ó d ł o : Wyniki badań ankietowych autora z 1968 r.

nie tyle z czynnika uprzem ysłow ienia i konsekw encji stąd płynących, ile jest skutkiem gorszej s tru k tu ry agrarnej przy jednocześnie korzystniej szej stru k tu rz e produkcji w rejonach uprzem ysław ianych. Lepsze w a ru n k i glebow e um ożliw iają gospodarstw om tych obszarów prow adzenie intensyw nej gospodarki zarów no w produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. Zapew nia im to wyższe przychody pieniężne z produkcji rolniczej w prze liczeniu na jednostkę pow ierzchni niż w rejonach czysto rolniczych, bez w zględu na obszar gospodarstwa.

Pomimo znacznie nizszych przychodów z produkcji rolniczej w rejo nach typow o rolniczych (I i IV), przychody te także w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych odznaczają się w rejonach rolniczych wyższą dy nam iką w zrostu niż w obszarach uprzem ysław ianych (II i III). Przeciętne roczne tem po w zrostu przychodów pieniężnych wynosi w rejonach rol niczych około 8,5— 9,5%, zaś w obszarach uprzem ysław ianych około 6,5— 7,5%.

(9)

Tab. 5. Przychody pieniężne indywidualnych gospodarstw chłopskich ze sprzedaży produktów rolnych w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych (w zł)

Takings of individual peasant farms from agricultural produce sales, calculated per hectare of arable land (in zł.)

Lata R e j o n y _Województwo I II III IV lubelskie 1958 2102 4225 3845 2441 3126 1959 2256 4125 3877 2509 3199 1960 2417 4395 4221 2616 3456 1961 2691 4344 4602 2670 3764 1962 2673 4783 4781 2885 3879 1963 2492 5443 4969 3255 3972 1964 2825 5805 5142 3368 4203 1965 3053 5825 5693 3453 4581 1966 3645 6794 6590 3843 5332 1967 3633 6917 6740 3907 5420 1968 3953 7465 6853 4579 5674 1969 4320 7745 6691 5008 5832 1970 4453 8099 7158 5428 6253 1958 = 100% 211,8 191,7 186,1 222,3 200,0

Ź r ó d ł o : Przeliczenia autora w oparciu o m ateriały Oddziału Wojewódzkiego NBP w Lublinie i inne dane.

Św iadczy to o szybszym tem pie w zrostu p rodukcji tow arow ej gospo d a rstw chłopskich w rejo nach rolniczych niż w pozostałych obszarach, aczkolwiek poziom tej prod uk cji — jak w cześniej zaznaczono — je st tu znacznie niższy.

W zw iązku ze znacznym zróżnicow aniem poziom u przychodów z pro dukcji rolniczej w poszczególnych rejonach nasuw a się pytanie, co jest przyczyną tego zróżnicow ania? Ograniczone rozm iary tego a rty k u łu nie pozw alają na w y czerpującą odpowiedź na to pytanie. W ydaje się jednak, że do najw ażniejszych czynników , w pływ ających na zróżnicow anie re jo now e poziomu przychodów z prod uk cji rolniczej, należy m. in. zaliczyć: w aru n k i glebow e lepsze w rejon ach uprzem ysław ianych (II i III) niż na obszarach czysto rolniczych; korzystniejszą stru k tu rę produkcji roślinnej

(10)

Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych.., 229

w rejonach uprzem ysław ianych; u trzym yw any stan pogłowia zw ierząt gospodarskich (także wyższy w rejonach uprzem ysław ianych) oraz ogólnie w yższy stopień zainw estow ania gospodarstw w obszarach uprzem ysław ia n ych w przeciw ieństw ie do rejonów rolniczych, gdzie to zainw estow anie w ydaje się niższe.

Czynniki te — jak należy przypuszczać — przesądzają o wyższym po ziomie przychodów z produkcji rolniczej w rejonach uprzem ysław ianych niż w obszarach czysto rolniczych. W związku z tym sytuacja dochodowa gospodarstw w obszarach uprzem ysław ianych (II i III) jest znacznie ko rzystniejsza niż w rejonach rolniczych (I i IV).

PRZYCHODY Z TYTUŁU ZAROBKOWANIA W GOSPODARCE USPOŁECZNIONEJ

D rugim źródłem dopływ u gotówki do niektórych gospodarstw rolnych je st stałe lub sezonowe zarobkow anie części rolników indyw idualnych i członków ich rodzin w gospodarce uspołecznionej. Rozm iary zarobkow a nia ludności rolniczej zależą przede w szystkim od rozw oju pozarolniczych działów gospodarki narodow ej, albowiem sezonowe zatrudnienie w ro l nictwie, np. w PGR, odgryw a w woj. lubelskim m niejszą rolę. Przychody pieniężne ludności rolniczej z zarobkow ania w gospodarce uspołecznionej zależą od liczby zarobkujących oraz od wysokości osiąganych przez nich zarobków. Aby w m iarę możliwości dokładnie określić te przychody, trzeba ustalić liczbę zatrudnionych oraz wysokość otrzym yw anych przez nich płac. Pierw sza z tych wielkości została ustalona na podstaw ie dostępnych m ateriałów GUS, druga zaś — na podstaw ie w yników w łasnych badań ankietow ych z 1968 r.

Posługując się m ateriałam i pochodzącymi ze spisu powszechnego GUS z 1960 r. oraz w ynikam i badania stru k tu ry ludności wsi z 1966 r. u sta liliśm y, że ogółem liczba ludności dwuzawodow ej w woj. lubelskim w yno siła w 1960 r. — 139,9 tys. osób, zaś w 1966 r. — 174,9 tys. osób. W sto sun ku do ogółu ludności w iejskiej z gospodarstw indyw idualnych, ta g rupa ludności stanow iła 11,1% w 1960 r. i 12,2% w 1966 r. Spośród ogólnej liczby ludności o m ieszanym źródle dochodów liczba zarobkujących poza rolnictw em (czynnych zawodowo) w y n o siła :5 w 1958 r. — 45 873 osoby, w 1960 r. — 54 289 osób, w 1966 r. — 87 031 osób, w 1968 r. — 94 433 osoby i w 1970 r. — 99 019 osób. N ajbardziej masowo w ystęp uje zjaw isko zarobkow ania pozarolniczego w rejonie II (uprzem ysław ianym ), gdzie odsetek zarobkującej ludności chłopskiej wynosi około 18,0% ogółu czyn

5 Z m ateriałów GUS zaczerpnęliśmy liczbę ludności dwuzawodowej tylko dla 1960 i 1966 r. Dla wszystkich pozostałych lat liczbę zarobkujących poza rolnictwem oszacowano przy pomocy % wskaźników udziału tej grupy ludności w ogólnej liczbie zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej, ustalonych dla 1960 i 1966 r.

(11)

ny ch zawodowo w ro lnictw ie oraz w rejonie III (rolniczo-przem ysłowym ), gdzie ten odsetek osiąga w artość ponad 10,0%.

Ju ż w latach 1958— 1968 zatrudn ienie zarobkow e ludności rolniczej w woj. lubelskim podwoiło się, a w rejonie uprzem ysław ianym (II) wzrosło aż 3,5 razy. W stosunku do ogółu zatru dn io nych w gospodarce uspołecz nionej liczba zarobkującej ludności chłopskiej w ynosiła w woj. lubelskim w 1960 r. — 22,2%, w 1966 r. — 25,6% i w 1970 r. — 26,3%. M ając osza cow ane w ielkości dotyczące stan u zarobkow ania ludności rolniczej, mo gliśm y p rzystąpić do obliczania wielkości zarobków tej grup y ludności. P u n k tem w yjścia dla dokonania szacunku ty ch zarobków były dla nas w yniki w łasnych badań ankietow ych z 1968 r. W ynikało z nich, że roczny zarobek 1 osoby z g ru p y ludności dw uzaw odow ej w ynosił: w rejonie I — 11 972 zł; w II — 16 315 zł; w III — 17 044 zł i w rejo n ie IV — 15 187 zł. Zarobki te w stosunku do uzyskiw anej przeciętnej rocznej płacy w całej gospodarce uspołecznionej były niższe: w rejo nie I — o 28,6%, w II —

o 25,7%, w III — o 17,7% i w obszarze IV — o 25,8%.

Posługując się procentow ym i relacjam i zarobków ludności dw uzaw o dowej do przeciętnej rocznej płacy 1 zatrudnionego w całej gospodarce uspołecznionej, obliczyliśm y globalne sum y przychodów pieniężnych lud ności rolniczej z ty tu łu zarobkow ania. Sum a tych przychodów w ynosi w woj. lubelskim ponad 1,6 m ld zł. W porów naniu do 1958 r. w 1970 r. przychody ludności rolniczej z ty tu łu zarobkow ania zw iększyły się blisko trzyk ro tn ie, a w rejo n ie uprzem ysław ianym w zrosły ponad czterokrotnie (tab. 6).

Tab. 6. Przychody pieniężne ludności rolniczej z zarobkowania (w min zł) Takings of farmers from earnings (in mld. zł.)

Lata 1958 I 118,9 R e j II 29,6 o n y III 396,2 IV 45,8 W ojewództwo lubelskie 590,5 1959 134,2 34,7 438,9 51,5 659,3 1960 134,8 35,5 440,6 51,5 661,8 1961 148,6 33,9 482,4 57,0 721,9 1962 160,6 44,4 533,1 62,5 800,6 1963 174,2 51,7 578,3 69,5 873,7 1964 204,4 67,3 685,2 68,1 1025,0 1965 223,6 88,9 731,6 77,2 1121,3 1966 251,4 102,8 785,8 86,3 1226,3 1967 277,4 112,0 857,2 100,4 1347,0 1968 302,3 119,9 926,3 113,4 1461,9 1969 330,1 136,7 1015,2 119,2 1601,2 1970 342,3 138,4 1072,3 122,0 1675,0 1958 = 100% 287,8 467,0 270,0 266,0 283,0

(12)

W przeliczeniu na 1 gospodarstw o rolne przychody z ty tu łu zaro b k o w ania ludności rolniczej w yniosły w 1970 r. średnio w w ojew ództw ie lubelskim 4 400 zł, zaś w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych blisko 1 000 zł. W rejonie uprzem ysław ianym (II) przychody pieniężne z ty tu łu zarobkow ania poza w łasnym i gospodarstw am i wyniosły około 6,3 tys. zł w przeliczeniu na 1 gospodarstwo rolne i blisko 2 000 zł na 1 ha użytków* rolnych. W pozostałych rejonach przychody z tego ty tu łu były znacznie niższe niż w rejonie puław skim . W rejonie rolniczym północnym (I) w ynosiły one np. ok. 3 200 zł na 1 gospodarstwo rolne i blisko 600 zł na 1 ha użytków rolnych (tab. 7). Industrializacja zatem jest jednym z głów nych czynników, decydujących zarów no o rozw oju gospodarczym rejonu, jak i o zróżnicow aniu poziomu przychodów pieniężnych ludności rolni czej w skali w ojew ództw a. Na ogólny bowiem poziom przychodów w go spodarstw ach rolnych znaczny w pływ w yw ierają przychody z zarobko w ania, k tóre jak w idzim y są zależne od istnienia ry n k u pracy w działach pozarolniczych.

U przem ysław ianie pow iatu puław skiego stw orzyło w tym rejonie szersze możliwości zarobkow ania ludności ze wsi. W pozostałych rejonach w ojew ództw a lubelskiego zjawisko zarobkow ania ludności rolniczej, jak to w idzieliśm y z danych liczbowych, rów nież w ystępuje, jednak skala za robków z tego ty tu łu jest tam znacznie m niejsza.

Dla drobnych n a ogół gospodarstw indyw idualnych Lubelszczyzny przychody z ty tu łu zarobkow ania stanow ią znaczne uzupełnienie środków finansow ych, niezbędnych zarów no do efektyw nego prow adzenia gospo-

ia rstw a rolnego, jak i wyższego poziomu życia ludności rolniczej. T rak tu jąc łącznie przychody pieniężne gospodarstw z produkcji ro ln i czej oraz z zarobkow ania pozarolniczego, łączne środki finansow e gospo darstw chłopskich w woj. lubelskim oszacować można w 1970 r. n a kw otę około 12 mld. zł roczinie. Przeciętne gospodarstwo rolne dysponowało zatem roczną kw otą przychodów w granicach około 32 tys. zł. Na 1 ha użytków rolnych przypadało łącznie około 7 tys. złotych tych przychodów .

Ja k już zaznaczyliśmy, w rejonach uprzem ysław ianych przychody te są półtora do dwóch razy wyższe niż na obszarach czysto rolniczych. Z kw oty tej gospodarstw a chłopskie spłacić m uszą obciążenia finansow e wobec państw a w postaci podatków i różnych opłat, pokryć koszty bie żącej produkcji rolniczej, zaspokoić potrzeby konsum pcyjne rodzin ro l niczych oraz m uszą zrealizować niezbędne inw estycje w gospodarstw ach w celu zapew nienia procesu reprodukcji rozszerzonej w rolnictw ie. Ja k na tak w iele w ydatków , oszacowana sum a przychodów pieniężnych pozosta jąca do dyspozycji gospodarstw jest niew spółm iernie niska.

W spółczesna gospodarka rolna — jak wiadomo — je st kapitałochłon na. Obecne intensyw ne rolnictw o m usi ponosić wysokie nakłady k ap

(13)

ita-со о й ^ « g *ч w о С й Д СО О 1-1 w <и > 3 р ев +-» Sn W СО м СО {ii ■§ ° I* 2 â 5 О ł-Ч d> Л Л й Ö 0) ft с 0 _N тз_{г )} Д « 1 а а _«иЙ .2 _ а 1 ~ в 1 1 з •* J3 " 42 'S !ч О ^ ЬА Й Ö 03 СО Я N ’S U • S £ 2 I * ъ м £ ~ * ,2 N 'S 3 • i—j r 4 Ф cO cO £ ^ ° г§ ^ «г 0 а> Ё .5 со й N Ь ^ СО 1 “ 7 3 а • ~t о О (H 'ОТ 44 § е 1 I *-* U_Q) Q) Q. Й •N ö .2* о s i а «£_о ■& а ■§ о ?É >1 - V PL, О ОТ i> tuO Й 42 £ СО СО ь н с£ о о _1C _ł-Ч _со О л 1> юл 1 со" см" |> счГ t> см" стГ o ' IO 1 05 05 со 05 со 1> t - 0 со со СМ CM Tt< см см см см со см 05 о CM 0 о о о о с*- о £— со со 05 1> 1> ю 05 о D-05 ю СМ 05 со см со 05 со со ł-Ч СО ю со О 00 05 со СО 05 со 0 со со 00 Tt< 05 Ł> 1> 05 О о со со 00 С\] ю г-Н СО со СО ю СО со О т*< £> со см 05 со СО СО со со СО О со ю см СО 05 о со со см о 00 1> Ю 00 со J см со см см О ю СО со о ю со см со ł-Ч СО о о см 00 о со СО 05 см см [>- ю со 00 со со со СО СМ со ł-Ч ł-Ч см |> ł-Ч со о LO со 05 <М см со ю «м со 05 о ^ч со ю со СО гН г-Ч а> СX.о ф Й гН х\ о <и Й гй о ш_й гйо <и й г—Ч л ÇJ 0) о S3 о й "о й о й о й и г—Ч S-I г—Ч г-*Ч _и г—Ч Й О о о о О а; о и о О и о S-I о *4 •1-Н _£ _> _> _> _> с _-*-» _£ _+J*> Р*“ •+-> £ ч-эУ> £ ‘О w о от ю 03 о сл -о сл О ад ?ч (ч (ч м (ч X ?ч гМ Ü) СО +J СО Ч-» СО СО СО ч-> N ТЗ ТЗ ТЗ тз тэ о О •N о •N О •N о ■ы о •N N а 3 a a 04 3 ft <Л in от ел С/3 w О сО О СО О сО о СО ₀ СО tuO_Л _Ö_JOЛ Ш)Д ад 43 адГЙ »-н т-Ч т-Ч ł-Ч гЧ ł-Ч гН Т-Н Т-Чт-1 СО СО сО со СО СО сО сО сО сО Й й й S3 й й й с й Й >> >> о Ź ï>> >> _>> _w _о С йО й_СО rj й О й тз Q) о _й гЫ 1 ШN я 3 i'll о СО и ъ С/3 a W а a № >> м >> в i о_N N о <и О О й N й ’й •гЛ г-Ч О ьч a ьнhH 'S > г-Ч О >О ы и нн нч ьн и !> 2 Й СО £ о л; 42 О М СО N J3 3 -»-> >5 +-> N 43_О >> Й СО £ !й_от и*> N 3 £ ю ТЗ_о 43 О >> N а а з от 43 О _й 1о 4 2 О Ы) N СО *-| О +J 3 СО .2 а й) ы о "ш N и О, Ö тЗ о (ч <SJ

(14)

Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych... ₂₃₃

łowe w procesie produkcji, bez czego niem ożliwy byłby postęp w rol nictw ie. Z tego w zględu jest rzeczą konieczną, by skrom ne środki w łasne gospodarstw chłopskich były uzupełniane kredytem państw ow ym .

FINANSOWANIE KREDYTOWE ROLNICTWA

Przy in tensyw nych m etodach gospodarow ania w rolnictw ie zapotrze bow anie n a środki pieniężne niezbędne do sfinansow ania inw estycji oraz zakupu przem ysłow ych środków produkcji i usług konsum pcyjnych jest stosunkow o wysokie. W edług danych In sty tu tu Ekonom iki Rolnej na uzyskanie przez rolnictw o produkcji czystej b ru tto w wysokości 1 zł trzeba będzie w bieżącej pięciolatce w ydać na inw estycje rolnicze około 12 zł, zaś n a zakup przem ysłow ych środków do produkcji rolnej trzeb a będzie w 1975 r. w ydatki zwiększyć o około 33% w porów naniu z 1969 r. Duża kapitałochłonność intensyfikacji rolnictw a jest cechą charakterystyczną nowoczesnej gospodarki rolnej. Zapotrzebow anie rolnictw a na środki pie niężne rośnie szybciej niż możliwości w ypracow ania tych środków w go spodarstw ach rolnych. Spow odowane to jest m. in. znaczną zm iennością plonów, sezonowością produkcji, b arieram i biologicznymi i w ielom a in n y mi czynnikam i obniżającym i rentow ność p rodukcji rolnej. A ktualnie za tem indyw idualna gospodarka rolna w woj. lubelskim (podobnie zresztą w całym kraju) znajduje się w sytuacji niew ydolności dochodowej i braku dostatecznej ilości w łasnych środków pieniężnych, niezbędnych do sfinan sow ania postępu technicznego i zintensyfikow ania procesu produkcji rolniczej.0

Techniczna m odernizacja produkcji rolnej jest zw iązana przede w szyst kim z przepływ em do rolnictw a w ielu przem ysłow ych artykułów do pro dukcji rolnej, takich jak : naw ozy m ineralne, pasze przem ysłow e, m a szyny rolnicze, m ateriały budow lane i inne. W nowoczesnym bowiem rolnictw ie m usi bardzo szybko zwiększać się udział pracy przem ysłow ej spoza rolnictw a, przy jednoczesnym spadku udziału nakładów p roduk cyjnych i inw estycji ty p u naturalnego. Nieuchronność tych procesów jest dziś oczyw ista i stanow i ona obiektyw ny i konieczny w arunek postępu w rolnictw ie.

Bezpośrednią konsekw encją szybkiego tem pa w zrostu dostaw środków przem ysłow ych dla rolnictw a są zm iany w relacjach czynników w y tw ó r czych. Zwiększa się relacja k ap itału do ziemi oraz k apitału do pracy. Poprzez zm iany w relacjach czynników produkcji zm ierza się dziś do w zrostu produkcji rolnej i proces tej produkcji się intensyfikuje. Je st spraw ą oczywistą, że obecnie, jakiekolw iek zaham ow anie tem pa w zrostu

(15)

nakładów kapitałow ych w rolnictw ie doprow adziłoby do spadku produkcji rolnej, co m ogłoby w yw ołać szereg p e rtu rb ac ji w życiu gospodarczym k raju . Zaham ow anie tak ie n astąpiłoby w przyp ad ku b rak u środków fin a n sow ych w rolnictw ie, p o trzebnych do sfinansow ania zwiększonych dostaw przem ysłow ych arty k u łó w do produkcji rolnej. Mówiąc konkretnie za ham ow anie takie nastąpiłoby, gdyby gospodarstw a chłopskie m usiały je dynie z w łasnych szczupłych środków finansow ych pokryw ać zwiększone n akład y na proces p rodukcji rolniczej.

A by tem po nakładów produkcyjn ych w rolnictw ie nie zmalało — państw o poprzez elastyczną politykę finansow ą na wsi reg ulu je w od pow iedni sposób poziom dochodów w gospodarce chłopskiej, uzupełniając jej niew ystarczające środki pieniężne i czyniąc ją zdolną do finansow ania zw iększonych nakładów n a produkcję rolną.

Spośród w ielu m ożliw ych form finansow ania w zrostu produkcji w rol nictw ie państw o ak tualn ie obrało drogę finansow ania rozw oju rolnictw a m. in. przy pom ocy k red y tu . K red y t bowiem je st tym czynnikiem , k tó ry przyczynia się w sposób najbard ziej dogodny do w zrostu produkcji rolnej. W w yn iku jego uruch o m ienia rolnictw o samo niejako fin ansuje w zrost nakładów pochodzenia przem ysłow ego, z przyszłych dochodów uzyskiw a nych w w yn iku zastosow ania kredytu , a więc głównie dzięki zw iększeniu się środków trw ały ch i obrotow ych w rolnictw ie, um ożliw iających rozwój produkcji. K red y ty ponadto w pływ ają na stabilizację przychodów pie niężnych w gospodarstw ach rolnych, uniezależniając je w znacznej m ierze od sezonowości przychodów z produkcji rolniczej i k reu jąc po py t na p rze m ysłow e a rty k u ły do p rodukcji rolnej oraz n a to w ary konsum pcyjne na ry n k u w iejskim . W obecnej sy tuacji finansow ej gospodarstw chłopskich, bez k red y tu stałaby się w ręcz niem ożliw a repro duk cja rozszerzona w ro l nictw ie. Dogodne w aru nk i, na jakich udzielany jest k redy t, a przede w szystkim wielkość środków pieniężnych, jakie drobny produ cen t może uzyskać na finansow anie inw estycji i bieżących w ydatków na produkcję rolną w pow ażnym sto p niu określają jego możliwości podejm ow ania nowej lub dodatkow ej produkcji.

W woj. lubelskim obserw uje się w ysoką dynam ikę udzielanych k re dytów . W p orów naniu z 1958 r., w k tó ry m sum a k redy tów w ypłaconych ludności w iejskiej w ynosiła tylko 554,7 min. zł, w 1968 r. wypłacono dla wsi około 2,6 mld. zł, zaś w 1970 r. ponad 2,8 m ld zł kredytów . N otuje się więc tu ta j ponad pięciokrotny w zrost w y płat kredytow ych (513,7%). W ypłacane sum y jed y n ie k redytów bankow ych (bez kred ytó w k o n tra k tacyjn ych i w y p łat p rew en cyjn ych PZU) w ynoszą w woj. lubelskim ponad 2,4 mld. zł (1970 r.). D ynam ikę w yp łat kredytow ych ilu stru je tab. 8.

(16)

Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych... 235 Tab. 8. Kredyty udzielone ludności rolniczej w woj. lubelskim w latach 1958—1968

(w min zł)

Loans given to farmers in the Lublin province in the years 1958— 1968 (in mid. zł.)

Lata Rejony W ojewództwo lubelskie I rolniczy północny II uprzemy sławiany III rolniczo- -przemy-słow y IV rolniczy południowy 1958 116,7 43,9 362,8 31,3 554,7 1959 152,9 57,5 533,3 50,1 793,8 1960 210,3 71,8 691,2 69,0 1042,3 1961 225,7 63,9 732,0 70,4 1092,1 1962 258,6 69,0 811,1 68,2 1206,9 1963 330,4 93,2 1105,9 86,9 1616,4 1964 415,0 109,4 1203,9 111,9 1840,2 1965 460,2 115,9 1405,7 136,7 2118,5 1966 499,9 122,8 1436,4 146,4 2205,5 1967 627,5 136,9 1597,0 165,2 2526,6 1968 678,1 133,2 1654,0 164,7 2630,0 1958 = 100% 581,0 303,0 455,0 526,0 474,0

Ź r ó d ł o : Dane statystyki masowej plus szacunki autora. Powyższe sumy za wierają w ypłaty kredytów bankowych oraz inne kredyty, jak np. kontraktacyjne i towarowe, a także w ypłaty prewencyjne PZU na ogniotrwałe pokrycia dachowe.

W przeliczeniu na 1 gospodarstw o rolne sum y udzielonych pożyczek w ah ają się od 1 113 zł w 1958 r. w rejonie IV do około 7 tys. zł w 1968 r. w rejonie III. Na 1 h a użytków rolnych w ypłacono w tym czasie od 189 zł w 1958 r. w rejonie I do 1 900 zł w 1968 r. w rejonie II. Te liczby w y raźnie w skazują na dużą dynam ikę udzielanych kredytów . W przeliczeniu na 1 gospodarstw o rolne oraz na 1 ha użytków rolnych udzielane k red y ty bankow e osiągają najw yższą dynam ikę w zrostu w rejonach rolniczych (ponad 500%). R ejony uprzem ysłow ione (II i III) ch arakteryzu ją się nieco niższą dynam iką w zrostu w ypłat kredytow ych (około 300—400%). N aj wyższe jednak kw oty absolutne otrzym yw anych kredy tów bankow ych p rzyp adają w rejonach uprzem ysłow ionych zarów no n a 1 gospodarstw o rolne, jak i n a 1 ha użytków rolnych. W ielkości te w 1968 r. w ahały się od 6 do 7 tys. zł n a 1 gospodarstw o rolne oraz od 1 800 do 1 900 zł na 1 ha użytków rolnych (tab. 9).

(17)

Tab. 9. Kredyty przypadające na 1 gospodarstwo i na 1 ha użytków rolnych w poszczególnych rejonach (w zł)

Loans per farm and per hectare of arable land in individual regions (in zł)

Rejony Lata i qc;q— i nn% 1958 1961 1965 1968 I rolniczy północny na 1 gospodarstwo rolne na 1 ha użytków rolnych 1115 189 2095 366 4188 749 6158 1114 552.3 589.4 II uprzem y sław iany na 1 gospodarstwo rolne na 1 ha użytków rolnych 2320 622 3194 908 5693 1669 6098 1900 262,8 305,4 III rolniczo--przem y-słowy na 1 gospodarstwo rolne na 1 ha użytków rolnych 1672 400 3188 800 5888 1550 6966 1816 416,8 454,0 IV

rolniczy na 1 gospodarstwo rolne

południowy na 1 ha użytków rolnych 1113 220 2497 524 4489 916 5859 1212 526,4 550,9 W ojewódz two na 1 gospodarstwo rolne na 1 ha użytków rolnych 1505 319 2832 620 5307 1219 6616 1524 439,5 477,7

Ź r ó d ł o : Przeliczenia autora z danych zawartych w tab. 8.

O sum ie kred y tó w bankow ych kierow anych do poszczególnych rejo nów decyduje p olityka ro lna państw a. Widać to dobitnie na przykładzie woj. lubelskiego. Rejon I (rolniczy północny), to w większości obszar o bjęty oddziaływ aniem K anału W ieprz-K rzna. Zrealizow ane tu w ielkie m elioracje roln e w y m agają inw estycji tow arzyszących i in fra stru k tu ra l nych, ale niezbędne są także inw estycje gospodarcze w poszczególnych gospodarstw ach. Stąd państw o k ieru je tu więcej środków kredytow ych, dostosow ując w a ru n k i pom ocy kredytow ej do sytuacji ekonom icznej lu d ności rolniczej i do k ieru nk ów rozw ojow ych rolnictw a w tym rejonie. Rów nież i rejo n III jest w pew nym stopniu u p rzyw ilejow any pod wzglę dem kierow anych tu środków kredytow ych. U przyw ilejow anie to w ynika p rzede w szystkim z fak tu zgrupow ania n a tym obszarze większości u p raw przem ysłow ych (np. b u rak ó w cukrow ych), na upraw ę któ rych w ypłaca się znaczne sum y k red y tó w k o n traktacyjn ych , a ponadto z fak tu zastoso

(18)

w ania tu specjalnie dogodnych w arunków dla niektórych pow iatów (H ru bieszów i Tomaszów).7

Corocznie przy podziale wojewódzkiej puli kredytów pow iaty te tra k tow ane były w sposób w yjątkow y. Dawało to możliwości zaspakajania potrzeb kredytow ych ludności tych pow iatów w dość wysokim stopniu.8 Realizacją polityki kredytow ej państw a względem rolnictw a zajm u je się przede w szystkim Bank Rolny. N adzoruje on całość akcji kredytow ej prow adzonej na rzecz rolnictw a. W jego gestii leży także udzielanie rolni kom długoterm inow ych kredytów inw estycyjnych. Obok Banku Rolnego rolnictw o k red y tu ją także Spółdzielnie Oszczędnościowo-Pożyczkowe w zakresie średnioterm inow ego k red y tu inw estycyjnego i k rótkoterm inow e go k red y tu obrotowego, Państw ow y Zakład Ubezpieczeń — udzielający rolnikom tzw. prew encyjnych, bezprocentow ych kredytów inw estycy j nych na ogniotrw ałe pokrycia dachowe, Przem ysł Cukrowniczy — k red y tu jący upraw ę b u rak a cukrow ego i od 1967 r. Spółdzielczość Z aopatrzenia i Z bytu CRS — udzielająca k redytów tow arow ych na k o n trak tację zbóż.9 N ajw iększy udział w kredytow aniu rolnictw a posiadają SOP (około 60%) i Bank Rolny (około 25%). Pozostałe 15% udzielanych gospodarstw om chłopskim kredytów przypada na PZU, Przem ysł Cukrowniczy i Spółdziel czość Z aopatrzenia i Z bytu (tab. 10).

O m aw iając zagadnienie kred ytó w należy jeszcze scharakteryzow ać s tru k tu rę rzeczową tych kredytów . Chodzi przecież także o znalezienie odpowiedzi na pytanie, jaki ch arak ter posiadają zaciągnięte przez gospo d arstw a kredyty. Z p u n k tu w idzenia udziału kredytów w procesie pro dukcji m ożna je podzielić na 2 g ru p y : na k redy ty obrotow e i k red y ty 7 Rolnicy zamieszkujący w rejonie Kanału Wieprz-Krzna oraz na terenie po wiatów Hrubieszów i Tomaszów korzystają z dogodniejszych warunków udzielania kredytów inwestycyjnych. Okres spłaty tych kredytów wynosi 20—30 lat, karencja 2—4 lata, oprocentowanie 2% (Zob. K. B a g n o w s k i : Pomoc kredyto w a państwa

na budownictwo w indywidualnych gospodarstwach rolnych, „Nowe Rolnictwo”

1971, nr 9, s. 26.

8 Jak wynika z m ateriałów Oddziału Woj. Banku Rolnego w Lublinie w kre dytach obrotowych zabezpieczona była w tych powiatach corocznie całość potrzeb,

zaś wT kredytach inwestycyjnych z przeznaczeniem na budownictwo zapotrzebowa

nie na kredyty realizowano w 95% (zob. Informacja o kreedytowaniu ludności w i e j 

skiej woj. lubelskiego w latach 1965—1968 (m aszynopis) Bank Rolny O/Woj. w Lub

linie, Lublin 1968, s. 18).

9 Kredyty towarowe udzielane są przeważnie w takich towarach, jak nawozy mineralne. Od 1968 r. rolnicy mogą także nabywać ciągniki wycofane z eksploatacji przez kółka rolnicze, zobowiązując się do sprzedaży w zamian określonej ilości zboża do punktu skupu spółdzielni.

(19)

Tab. 10. Struktura udzielanych rolnikom kredytów w woj. lubelskim według kredytodawców (w %)

The structure of loans given to farmers in the Lublin province according to the creditors (in %) Rejony K redytodawcy 1958 L a 1960 t a b a < 1962 d a ń 1965 1968 I Bank Rolny 26,5 20,0 18,6 24,5 29,9 rolniczy SOP 60,5 78,0 78,8 72,3 65,3

północny Przem ysł cukrowniczy 7,0 4,0 2,2 1,6 0,8

PZU — — 0,4 1,6 1,2

CRS — — — — 2,8

R a z e m _100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

II Bank Rolny 26,6 26,4 16,5 23,2 23,9

uprzem y SOP 27,6 54,6 60,1 69,5 68,5

sław iany Przem ysł cukrowniczy 25,8 19,0 23,3 6,4 4,4

PZU — — — 0,9 1,8

CRS — — — — 1,4

R a z e m 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

III Bank Rolny 20,5 17,8 13,4 19,7 23,0

rolniczo- SOP 30,0 43,1 45,1 52,9 56,0

-przem y- Przem ysł cukrowniczy 49,5 39,1 41,4 26,4 17,1

słowy PZU — — — 1,0 1,6

CRS — — — — 2,3

R a z e m 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

IV Bank Rolny 15,7 18,7 21,8 21,9 29,3

rolniczy SOP 72,0 74,4 69,8 67,2 67,5

południowy Przem ysł cukrowniczy 12,3 6,9 8,3 3,4 _1,1

PZU — — — 7,8 _1,1

CRS — — — — 1,0

R a z e m 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

W ojewódz Bank Rolny 22,0 18,9 15,2 21,0 25,2

two SOP 41,4 52,7 54,6 59,1 59,8

Przem ysł cukrowniczy 36,6 28,4 30,1 18,4 11,2

PZU — — 0,1 1,5 1,5

CRS — — — — 2,3

R a z e m 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

(20)

Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych... ₂₃₉

inw estycyjne. Istnieje jeszcze trzecia specjalna grupa kredytów — tzw. k red y ty konsum pcyjne, przeznaczone na finansow anie potrzeb konsum p cyjnych ludności.

K redyty obrotow e są bezpośrednio związane z realizacją bieżących nakładów produkcyjnych w gospodarstw ach rolnych. W szystkie nakłady na bieżącą produkcję ponoszone są bądź n a początku cyklu prod ukcy j nego, bądź też w jego toku. Ich zw rot n astęp u je natom iast po sprzeda niu przez gospodarstw o produktów rolnych. W łaśnie ta rozpiętość w czasie od poniesienia nakładu do jego zw rotu, w ym aga posiadania przez gospo darstw o rolne odpowiedniej ilości środków pieniężnych i wyznacza g ra nice popytu n a k red y t obrotowy. To charakterystyczne dla produkcji rol nej zjaw isko nierów nom iernego rozm ieszczenia w czasie nakładów i p rzy chodów ze sprzedaży produkcji spraw ia, że zdecydow anie zwiększa się część nakładów w gospodarstw ach chłopskich, ponoszona w I półroczu, podczas gdy przychody z produkcji w pływ ają w większym stopniu w II półroczu. Ma to także decydujący w pływ na kształtow anie się sezonowości zapotrzebow ania na k red y ty obrotow e i term iny ich spłaty.

S taty sty k a bankow a w ykazuje, że około 70% kredytów obrotow ych w ypłaca się w I półroczu, natom iast ponad 50% spłat tych kredytów przypada n a IV kw artał danego ro ku .10 Cykl produkcyjny w rolnictw ie w yznacza zatem w pew nym stopniu okres, na jak i pow inny być udzielane k red y ty obrotowe. Z reguły jest to okres półroczny lub roczny, niekiedy tylko nieco dłuższy. W praktyce przyjęto zasadę 18 m iesięcznego okresu jako m aksym alnego dla kredytów obrotow ych (krótkoterm inow ych). Po lity k a gospodarcza państw a, zm ierzająca do uruchom ienia w szystkich rezerw w produkcji rolnej, objęła kredytow aniem w szystkie grupy gospo d a rstw chłopskich bez względu na ich obszar oraz w szystkie inne grupy ludności w iejskiej, posiadające w aru n ki do rozw ijania produkcji rolnej lub przyczyniające się do jej rozw oju. W związku z tym kred y t obrotow y m oże być p rzyznany każdem u gospodarstw u rolnem u, pracow nikom służby rolnej i leśnej, członkom spółdzielni produkcyjnych oraz innym grupom ludności zam ieszkałym na wsi. K redyt obrotow y udzielany jest na w szystkie uzasadnione gospodarczo potrzeby związane z produkcją rolną. Jego zakres dla poszczególnych gospodarstw nie jest ograniczony, jeżeli nakład p rodukcyjny jest celowy i gospodarczo uzasadniony.

K olejną gru p ą kredytów udzielanych gospodarce chłopskiej są k red y ty 111 R, H a r a s i m o w i c z : Działalność kredytowa na wsi, PTE, Warszawa 1967, s. 37.

(21)

in w esty cy jn e.11 K red y ty inw esty cyjn e są przeznaczone w szczególności na now e budow nictw o oraz w iększe rem o nty budynków i urządzeń gospo darczych, zakup m aszyn i narzędzi rolniczych, zakładanie u p raw specjal nych oraz zakup in w en tarza zarodow ego i bydła produkcyjnego. Głównym kierunkiem k red y to w an ia inw estycji w gospodarstw ach chłopskich jest jed n ak budow nictw o.

W woj. lubelskim daje się obserw ow ać zjaw isko przesuw ania się w iel kości udzielanych k red y tó w inw estycyjnych od gospodarstw najniższych grup obszarow ych do gospodarstw w iększych. O ile w 1958 r. gospodar stw a do 2 h a ziem i party cyp ow ały w sum ie k red y tu długoterm inow ego w 15,1%, to w 1968 r. udział tych gospodarstw w ynosił tylko 8,1%, wzrósł natom iast udział wyższych grup obszarow ych gospodarstw , np. gospo d arstw g ru p y 2— 5 h a z 49,5% w 1958 r. do 52,2% w 1965 r.; gospodarstw 5— 10 ha z 22,9% do 35,9% w 1968 r.; gospodarstw w ielkorolnych (po wyżej 10 ha) z 2,6% do 5,9% w 1968 r. (tab. 11). W ydaje się, że jest to zjaw isko k orzystne z ekonom icznego p u n k tu w idzenia, chodzi przecież o uzyskanie jak najw yższej efektyw ności zastosow anych środków, a tę bardziej zapew niają w iększe w arsztaty rolne niż małe.

Tab. 11. Zmiany w poziomie udzielanych kredytów długoterminowych dla poszcze gólnych grup obszarowych gospodarstw (w %)

Changes in the level of given long-term loans for individual area group farms (in %) Lata

objęte badaniami

grupy obszarowe gospodarstw w ha Razem do 2 2 - 5 5- 1 0 10 i więcej Inni kredyto biorcy 1958 100,0 15,1 49,5 22,9 2,6 9,9 1961 100,0 9,0 55,9 29,1 3,1 2,9 1965 100,0 7,8 52,2 35,5 4,2 0,3 1968 100,0 8,1 49, 9 35,9 5,9 0,2

Ź r ó d ł o : Obliczono w oparciu o m ateriały Banku Rolnego w Lublinie.

11 Do kredytów inw estycyjnych zaliczamy: udzielane przez Bank Rolny kre dyty długoterminowe, przez SO P-y kredyty średnioterm inowe oraz przez PZU — kredyty prewencyjne, udzielane na ogniotrwałe pokrycia dachowe. Zarówno w krót koterminowych kredytach udzielanych przez SOP, jak również w kredytach u dzie lanych na zakupy ratalne ludności w iejskiej, znajduje się także znaczny odsetek kredytów inwestycyjnych. Z tego w zględu do kredytów inwestycyjnych doliczyliśmy także kredyty krótkoterminowe SOP przeznaczone na budownictwo i remonty, oraz wszystkie kredyty ratalne poza przeznaczonymi na sfinansowanie zakupów artykułów

(22)

Przychody pieniężne gospodarstw indywidualnych.., 241

O statnią g ru pą k red y tó w udzielanych indyw idualnym gospodarstw om rolnym są k red y ty konsum pcyjne (na zakupy ratalne).12 Pozostają one w gestii Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych.

Od 1960 r. w prow adzono sprzedaż rata ln ą dla ludności w iejsk iej.13 Celem w prow adzenia tego system u sprzedaży n a wsi było udostępnienie n a bycia tow arów konsum pcyjnych dla ludności w iejskiej, aczkolwiek tą sprzedażą objęto także niek tó re arty k u ły do produkcji rolnej.

Ze w zględu na organiczny c h a ra k te r indyw idualnych gospodarstw rolnych, k red y t konsum pcyjny udzielany ludności rolniczej pośrednio w y w iera także w pływ n a produkcyjność gospodarstw. Niemożność bowiem zaspakajania określonych potrzeb konsum pcyjnych ludności rolniczej (np. potrzeby leczenia w chorobie, urządzenie wesela, kupienia now ych m ebli czy odzieży itp.) często zm uszają rolnika do w yzbycia się inw entarza ży wego. Tego rodzaju przypadki pow odują w konsekw encji osłabienie zdol ności produkcyjnej gospodarstw a. Możliwość skorzystania z k red y tu w takich sytuacjach rozw iązuje najczęściej te spraw y bez szkody dla bieżącej działalności produkcyjnej.

W stru k tu rz e rzeczowej udzielanych ludności w iejskiej kredytów b a n kow ych pierw sze m iejsce zajm ują k red y ty obrotow e — około 55%, na drugim m iejscu zn ajd u ją się k red y ty inw estycyjne — 41% i około 4% stanow ią k red y ty konsum pcyjne (tab. 12). Z obliczeń w ynika, że głów ną form ą udzielanych kred y tów są k red y ty produkcyjne (inw estycyjne i obro towe). Udział k red y tów obrotow ych, biorących bezpośredni udział w fin a n sow aniu procesów produkcyjnych jest w woj. lubelskim wysoki, co z eko nomicznego p u n k tu w idzenia stanow i zjawisko pozytyw ne.

12 Udział kredytów ratalnych udzielanych na cele konsumpcyjne wynosi w woj. lubelskim około 60% ogółu kredytów wypłacanych na zakupy ratalne.

is w Polsce wprowadzenie systemu kredytowania zakupów detalicznych nastą piło po r. 1955. Należy stwierdzić, że po II wojnie światowej na całym św iecie nastąpił szybki wzrost kredytu konsumpcyjnego, co w łaśnie jest związane ze wzrastającym znaczeniem sprzedaży ratalnej w handlu detalicznym. W krajach wysoko rozwiniętych udział sprzedaży ratalnej w ogólnej wartości obrotów deta- liczych osiągnął w yjątkowo w ysoki poziom. Krajem o najbardziej rozwiniętej sprze daży ratalnej są Stany Zjednoczone A.P. Sprzedaż ratalna ma też rosnące znaczenie w innych krajach kapitalistycznych, w tym także europjskich. Np. w NRF już w r. 1962 sprzedaż kredytowa stanowiła 14% ogólnej sprzedaży detalicznej. W r. 1961 z ogólnej sprzedaży mebli sprzedano ich w NRF na raty 42%, a odbiorników radio wych i telewizyjnych — 49%. Oznacza to, że w NRF co szósta transakcja detaliczna zawierana była na warunków kredytowych. We Francji na raty kupuje się 33% samochodów, 37% lodówek, 25% telewizorów (zob. E. J a r a c z e w s k i : Problemy

k redytu konsumpcyjnego, „Gospodarka Planowa” 1963, nr 8—9, s. 41).

(23)

Tab. 12. Struktura rzeczowa kredytów wypłacanych ludności wiejskiej w woj. lubelskim w latach 1958— 1968 (w %)

The factual loans paid out to country people in the Lublin province in the years 1958—1968 (in %)

Rejony Rodzaje kredytów

L a t a b a d a ń

1958 1960 1961 1965 1968

I Kredyty obrotowe 70,9 68,9 70,2 47,1 48,7

rolniczy Kredyty inw estycyjne 29,1 30,0 29,0 49,1 47,6

północny Kredyty konsumpcyjne — 1,1 0,8 3,8 3,7