Cenzura rosyjska w epoce Aleksandra I

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _ _ _ ro L IA ^ ПТЕНЛЫЛ ^ 8, 1990_______________________

B o g u e l a u H uc h a

CENZURA ROSYJSKA W EPOCE ALEKSANDRA I

K o n t r o l a nad u tw o r a m i l i t e r a c k i m i , d ok o n yw an a p r z e d w p r o -w a d z e n i e m i c h d o o b i e g u s p o ł e c z n e g o , p o j a -w i ł a s i ę w R o s j i rów -n o l e g l e z u p o w s z e c h n i e n i e m s z t u k i t y p o g r a f i c z n e j . Od c z a s u z a -ł o ż e n i a p i e r w s z e j o f i c y n y d r u k a r s k i e j (1 564 r . ) p a t r i a r c h a mo-s k i e w mo-s k i m i a ł p r z y w i l e j l u s t r a c j i utworów o t e m a t y c e r e l i g i j -n e j p r z e z n a c z o n y c h do d r u k u 1. Z n a c z n i e p ó ź n i e j , z a rząd ów c e -s a r z o w e j E l ż b i e t y ( 1 7 4 1 - 1 7 6 2 ) , a n a l o g i c z n ą r e s t r y k c j ą o b j ę t o d z i e ł a o t r e ś c i ś w i e c k i e j . P r z e z w i e l e d z i e s i ę c i o l e c i n i e z a n o t o w a n o p o w a ż n i e j s z y c h k o n f l i k t ó w m i ę d z y w ł a d z ą i p i s a r z a m i , c o s k ł a n i a d o k o n k l u -z j i , ż e c e n z u r a m i a ł a c h a r a k t e r b a r d z i e j f o r m a l n y n i ż r e p r e -s y j n y . l / o p i e r o c a s u s M i k o ł a j a Nowikowa i A l e k s a n d r a Rad isz cze - wa u ś w i a d o m i ł ó w c z e s n e j g e n e r a c j i l i t e r a c k i e j sm u t n y f a k t , ż e r a d y k a l n y p i s a r z j e s t w o p i n i i r z ą d u p o t e n c j a l n y m p r z e s t ę p c ą . R e p r e s j e , j a k i e s p a d ł y n a a u t o r a r e w o l u c y j n e j " P o d r ó ż y z P e t e r s b u r g a do fłoakwy" ( k a r a ś m i e r c i z a m i e n i o n a n a d z i e s i ę c i o -l e t n i e z a » ł d i i i e n a S y b e r i ę ) , b y ł y p i e r w s z y m z w i a s t u n e m b u r z y , K t ó r a r o z p ę t a ł a s i ę n a d l i t e r a t u r ą r o s y j 3 k ą w p ó ź n i e j s z y m o - k r e s i e , z a rząd ów P a w ł a I . K i l k u l e t n i e z a l e d w i e p a n o w a n i e t e g o “s z a l e ń c a n a t r o n i e “ , j a k g o c z ę s t o n a z y w a j ą h i s t o r y c y , b y ł o k oszm ar em t a k ż e i d l a p i s a r z y . F a n a t y c z n a n i e n a w i ś ć c e s a r z a d o s ł o w a d r u k o w a n e g o u j a w n i ł a s i ę w z a t w i e r d z e n i u s p e c j a l n e g o

la to H e z e e k ije eu ie d ie n ijc о ееъглН е u R o sa ii, [b rak a u to r a ] , P ie- t i e r b u r g 1862, s . 1-2.

uka zu o p o w o ł a n i u i n s t y t u c j i s p r a w u j ą c e j k o n t r o l ę nad l i t e r a -t u r ą r o s y j s k ą . D z i a ł a l n o ś ć t e g o p i e r w s z e g o w R o s j i u rzę d u c e n -z u ry b y ł a t a k d r a s t y c z n a , że n a w e t m o n a r c h i s t a M ik o ł a j Karam-z i n w l i ś c i e do Iwa na D m i t r i j ew a p o s u n ą ł s i ę do w y z n a n i a s "u- m i e r a j ą c j a k o p i s a r z , w z n o s z ę o k r z y k : n i e c h ż y j e l i t e r a t u r a r o s y j s k a !

N i c w i ę c d z i w n e g o , że w ia d o m o ś ć o p r z e w r o c i e pa ła cow y m z 1 1 / 1 2 marca 1801 r . p r z y j ę t o p o w s z e c h n i e z r a d o ś c i ą . N i e b y -ł o d l a n i k o g o t a j e m n i c ą , że m ło dy c e s a r z b y ł w ykszta łconym m ło -d z i e ń c e m , h o ł d u j ą c y m l i b e r a l n y m i d e a ł o m . W i e d z i a n o , i ż j e -s z c z e j a k o c a r e w i c z i n t e r e s o w a ł s i ę l i t e r a t u r ą p i ę k n ą , k t ó r ą

3

s t u d i o w a ł pod k ie r u n k i e m M i c h a ła Murawjowa j e d n e g o z p r z e d -s t a w i c i e l i modnego w ów czas s e n t y m e n t a l i z m u . P i s a n o w i ę c na c z e ś ć no wego c a r a p a t e t y c z n e ody w n a d z i e i n a r y c h ł e z m ia ny na p o l u p i ś m i e n n i c t w a . P i e r w s z e p o s u n i ę c i a w t e j d z i e d z i n i e k u l t u r y z d a w a ł y s i ę ś w i a d c z y ć o s z l a c h e t n y c h i n t e n c j a c h m o n ar ch y . M i n ę ły z a l e d w i e dwa t y g o d n i e od p r z e w r o t u p a ł a c o w e g o , gdy A l e k s a n d e r X w y d a ł ukaz a n u l u j ą c y u s t a w ę P a w ła I o z a k a z i e p r zy w o zu k s i ą ż e k p r a -s y i n u t z z a g r a n i c y o r a z z e z w o l i ł n a d z i a ł a l n o ś ć drukarrt p r y w a tn y c h . K o l e j n y z a ś d e k r e t , z d a t ą d z i e w i ą t e g o l u t e g o 1802 r . b y ł j e s z c z e b a r d z i e j l i b e r a l n y . L ik w id o w a ł bowiem k o -m i t e t y c e n z u r y , a k o n t r o l ę n a d wy da wn ict wam i p o w i e r z a ł g u b e r -n a t o r o m , k tó ry m p o m a g a li d y r e k t o r z y s z k ó ł ś r e d n i c h . C enzura p r e w e n c y j n a z o s t a ł a z n i e s i o n a i k s i ą ż k i c z y t a l i u r z ę d n i c y j u ż po i c h w y d r uk o w a n iu . O b ie w y m ie n io n e u st a w y p o w i t a n e z o s t a ł y e n t u z j a s t y c z n i e w k r ę g a c h l i t e r a c k i c h . W ie lu p i s a r z y - o p t y m i s t ó w z u p e ł n i e p o wa ż-n i e w i e r z y ł o , ż e n a d e s z ł a nowa e r a w r o z w o j u n i e s k r ę p o w a n e j t w ó r c z o ś c i . C ie k a w e , i ż p o g l ą d t a k i p o d z i e l a ł K a z im ie r z B r o -d z i ń s k i , o czym może ś w i a d c z y ć j e g o w i e r s z “Do o b o j ę t n y c h zio m k ó w " :

\ Cyt. za: W. S i p o v s k i j , I s p roa ziog o t'uaakoj cena u ry , "Rus* skaja Starina" 1699, t . V, s . 453,

A. P у p i n , O b eaozeatuiennoje d j iż e n ij e w ВозаИ p f i А1еквоп~ ih*ie I , P ietierburg 1908, < s . 16-19.

4 # e

A. S k a b i c z e w s k i j , 0-.:zer+:i i e i o ń i r-usskoj cen zury ( J 7 0 u - lb 6 i) , P ietierburg 1892, s . 88.

Pod tarczy Aleksandra miejmy sen sp ok o jn y ... U monarsze każdy ojca dobrego posiada.

On daje wolność druku, wszechnice zakłada. Dobre sy n y , dajmy s i « ojcu u kołysać;

Wolno pod j ego tarc za i d z i a ł a ć i p is ać .

K i e d y j e d n a k z a c z ę ł y p o j a w i a ć s i ę n a f a l i t a k i e j “odnowy" u t w o r y o t r e ś c i r e w o l u c y j n e j , z a a n g a ż o w a n e w sp r a w y s p o ł e c z n o - - p o l i t y c z n y c h p r z e m i a n w R o s j i , w ó w c z as o k a z a ł o s i ę , ż e t e o r i a n i e k o n i e c z n i e m u si i ś ć w p a r z e z p r a k t y k ą . P o t w i e r d z a ł t o l o s r a d y k a l n e g o " T r a k t a t u o o ś w i a c i e " Iw an a P n i n a . A u t o r w y s t ą p i ł w nim z p r o j e k t e m g r u n t o w n y c h r e f o r m p a ń s t w o w y c h , z e s z c z e g ó l -nym u w z g l ę d n i e n i e m p r o b l e m u z n i e s i e n i a p a ń s z c z y z n y i r o z w o j u o ś w i a t y d l a w s z y s t k i c h w a r s t w s p o ł e c z n y c h . Wydana w 1804 r . w s p o m n i a n a b r o s z u r a od r a z u s t a ł a s i ę b e s t s e l l e r e m . J e j s u k c e s c z y t e l n i c z y b y ł t a k w i e l k i , ż e j e s z c z e w tym samym r o k u c a ł y n a k ł a d r o z k u p i o n o b . Rząd z b y t p ó ź n o z o r i e n t o w a ł s i ę , ż e w s z y -s t k i e m u w i n i e n z b y t p o c h o p n i e wydan y d e k r e t o z n i e s i e n i u c e n -z u r y p r e w e n c y j n e j . N a l e ż a ł o p o w a ż n i e z a s t a n o w i ć s i ę n a d z a i s t -n i a ł ą s y t u a c j ą , tym b a r d z i e j , ż e k o n s e r w a t y w n y o d ł a m a r y s t o -k r a c j i g ł o ś n o w y r a ż a ł s w e n i e z a d o w o l e n i e z e z b y t l i b e r a l n e g o k u r s u w p o l i t y c e w e w n ę t r z n e j A l e k s a n d r a X. Do c a r a d o c i e r a ł y r ó w n i e ż s y g n a ł y o d samych c e n z o r ó w , k t ó r z y m i e l i d u ż o k ł o p o -tów m e r y t o r y c z n y c h . N i e w i e d z i a n o m i a n o w i c i e , j a k i e z a s t o s o -wać k r y t e r i a p r z y k w a l i f i k o w a n i u k s i ą ż e k d o k a t e g o r i i " z a k a -z a n y c h " l u b " d o -z w o l o n y c h " . N i e i s t n i a ł y b owiem ż a d n e p r z e p i s y p raw ne n o r m u j ą c e p r e r o g a t y w y c e n z o r ó w . Rząd s t a n ą ł zate m p r zed k o n i e c z n o ś c i ą w y ł o n i e n i a s p e c j a l n e j k o m i s j i d l a o p r a c o w a n i a s z c z e g ó ł o w y c h r o z p o r z ą d z e ń o k o n t r o l i d r u k u . Na p o c z ą t k u l i p c a 1304 r . K o m i t e t C e n z u r y ( w j e g o s k ł a d w e s z l i r ó w n i e ż dwaj P o l a c y : k s i ą ż ę Adam C z a r t o r y s k i i h r a b i a S e w e r y n P o t o c k i ) p r z e d ł o ż y ł A l e k s a n d r o w i I d o z a t w i e r d z e n i a w y n i k i sw yc h p r a c . C e s a r z b e z z a s t r z e ż e ń z a a p r o b o w a ł p r o j e k t p i e r w s z e g o w R o s j i s t a t u t u o c e n z u r z e . W t e n s p o s ó b n a d umy-K. B r o d z i ń s k i , N ie zn an e p o e z je , Kraków 1910, s . 59. S k a b i c z e v s k i j , op. c i t . , s . 100-101.

s ł a m i p i s a r z y r o z t o c z o n o " o p i e k ę " , by n i e d o p u ś c i ć d o r o z p o w -s z e c h n i a n i a u tw orów u z n an yc h p r z e z r z ą d z a n i e p r a w o m y ś l n e . W m y ś l n o w ej u s t a w y , l i c z ą c e j 47 p a r a g r a f ó w 7 , k a ż d y r ę k o -p i s m u s i a ł b y ć s k i e r o w a n y d o k o m i t e t u c e n z u r y 4. d o p i e r o p o u - z y s k a n i u I m p r i m a t u r a u t o r m ógł n a w i ą z a ć p e r t r a k t a c j e z wydaw-cam i ( § 3 ) . Do o c e n y k s i ą ż e k o t r e ś c i r e l i g i j n e j p o w o ł a n o c e n -z u r ę d uchown ą p o d l e g ł ą S y n o d o w i0 ( § в ) . Każdy k o m i t e t c e n z u r y z b i e r a ł s i ę n a p o s i e d z e n i a , n a k t ó r y c h r o z d z i e l a n o r ę k o p i s y do o c e n y . C e n z o r z y o b o w i ą z a n i b y l i do p i s e m n e g o umotywowania sw o -j e -j d e c y z -j i o d ru ku l u b o d r z u c e n i u t e k s t u ( § 1 2 ) . W w ypad kach w ą t p l i w y c h d e c y z j ę p ode jm ow ano n a p o d s t a w i e p r z e p r o w a d z o n e g o g ł o s o w a n i a , p r z y czym o b o w i ą z y w a ł a z a s a d a w i ę k s z o ś c i g ł o s ó w ( § 1 3 ) . P o d c z a s l e k t u r y r ę k o p i s ó w u r z ę d n i c y p o w i n n i z w r a c a ć uwagę na " p o d e j r z a n e " m i e j s c a d o t y c z ą c e w y p o w i e d z i a u t o r ó w na t e m a t r e l i g ü , m o r a l n o ś c i i r z ą d u . J e ś l i c e n z o r z a a p r o b u j e t a -k ą -k s i ą ż -k ę d o d ru -ku b ę d z i e p o c i ą g a n y do o d p o w i e d z i a l n o ś c i w z a l e ż n o ś c i o d w a ż n o ś c i w i n y ( § 1 5 ) . w w ypadk u w y k r y c i a "pew-n y ch m i e j s c " z a s y g n a l i z o w a n y c h w § 15 c e n z o r z a z n a c z a j e i o d s y ł a r ę k o p i s wydawcy z ż ą d a n i e m u s u n i ę c i a l u b p r z e r e d a g o w a -n i a w ą t p l i w y c -n f r a g m e -n tó w . D o p i e r o p o z w r o c i e poprawi on ego t e k -s t u c e n z o r może w y d ać z g o d ę n a d ruk ( § 1 6 ) .

Od p a r a g r a f u 19 w i e j e j u ż g r o z ą : " J e ś l i do k o m i t e t u c e n -z u r y b ę d -z i e p r -z y s ł a n y r ę k o p i s z a w i e r a j ą c y m y ś l i i w y r a ż e n i a j a w n i e n e g u j ą c e i s t n i e n i e B o g a , p o d w a ż a j ą c e z a s a d y w i a r y i z n i e w a ż a j ą c e w ł a d z ę n a j w y ż s z ą a l b o z u p e ł n i e s p r z e c z n e z duchem ł a d u s p o ł e c z n e g o i s p o k o j u t o w ó w c z a s k o m i t e t n a t y c h m i a s t z a -w i a d a m i a r z ą d o t a k i m r ę k o p i s i e aby o d s z u k a ć a u t o r a i p o s t ą -p i ć z nim z g o d n i e z prawem". Aby j e d n a k p i s a r z o m p i ó r a n i e w y p a d a ł y z rąk p a r a g r a f 21 p o s t u l u j e z a s a d ę " r o z są d n e j w y r o

-z u m i a ł o ś c i " ( " b ł a g o r a z u m n o j s n i s c h o d i t i e l n o s t i " ) : " J e ś l i m i e j -s c e w ą t p l i w e ma p o d w ójn y s e n s - c z y t a m y - l e p i e j i n t e r p r e t o w a ć j e n a k o r z y ś ć a u t o r a , n i ż g o p r z e ś l a d o w a ć " .

Pełny t ek st przepisów o cenzurze z 1804 r. opublikowano w tomie: P o a ta n a jle n ija i t- a e p o r ia ż e n ija po o e n s u r ie e 1720 po 186£ god, p i e t i e r - b u r g 1862, s . 8 ł- 9 ó .

8

Zob. n a t e n t e m a t : A. K o t o w i c z , Duchcjunaja cenzura w R o ss ii

T a k i e b y ł y n a j w a ż n i e j s z e z a s a d y p i e r w s z e j u s ta w y o p r e w e n -c y j n e j k o n t r o l i w y d a w n i -c t w . Mimo w i e l u r e s t r y k c j i u m i e j ę t n i e w p l e c i o n y c h d o p o z o r n i e l i b e r a l n y c h i j e d n o z n a c z n i e b r z m i ą c y c h p a r a g r a f ó w , n a l e ż y o b i e k t y w n i e s t w i e r d z i ć , ż e u s t a w a z 1804 r . b y ł a n a j b a r d z i e j t o l e r a n c y j n a z e w s z y s t k i c h p r z e p i s ó w o c e n z u -r z e , j a k i e w yd an o w X I X - w i e c z n e j R o s j i . Tak z r e d a g o w a n y p r o -j e k t j a k n a j b a r d z i e j o d p o w i a d a ł ó w c z e s n e j p s e u d o l i b e r a l n e j o - r l e n t a c j i w p o l i t y c e A l e k s a n d r a X. R ów n ie ż w g u ś c i e c e s a r z a m i n i s t e r o ś w i a t y h r . P i o t r Zaw adow sk i s p o r z ą d z i ł r a p o r t , w k t ór y m w y r a ż a ł p o g l ą d , i ż nowe p r z e p i s y c e n z u r a l n e b y n a j m n i e j n i e o g r a n i c z a j ą w o l n o ś c i s ł o w a i d r u k u , l e c z m a ją j e d y n i e n a c e l u p o d j ę c i e o d p o w i e d n i c h k rok ów w w ypa dk u n a d u ż y w a n i a c w e g o p r z y w i l e j u ^ * . W p i e r w s z y m d z i e s i ę c i o l e c i u rz ąd ów A l e k s a n d r a I u r z ę d n i c y z a s i a d a j ą c y w k o m i t e t a c h c e n z u r y w y k a z y w a l i w y r o z u m i a ł o ś ć i s k ł o n n o ś ć d o k om p ro m isu z a u t o r a m i . Ta p o m y ś l n a k o n i u n k t u r a u l e g ł a z m i a n i e m n i e j w i ę c e j o d 1815 r . , gd y s p r z y j a j ą c y d l a ż y c i a l i t e r a c k i e g o k l i m a t p o l i t y c z n y w y r a ź n i e s i ę p o g o r s z y ł : l i b e r a l i z m A l e k s a n d r a I , s z c z e r y c z y p o z o r n y , u s t ę p o w a ł m i e j -s c a k o n -s e r w a t y Z m ó w i . Od k i e d y c a r p r z e k a z a ł s t e r rz ądów swemu f a w o r y t o w i n r . A l e k s e m u A r a k c z e j e w o w i n i k t j u ż n i e m i a ł w ą t -p l i w o ś c i , ż e w R O sji r o z p o c z ą ł s i ę o k r e s n a w r o t u do r e a k c j i . W l a t a c h d y k t a t u r y A r a k c z e j e w a m u s i a ł u l e c z m i a n i e s y s t e m k o n t r o l i n ad sł o w e m drukowanym. D o t y c h c z a s o w e p r z e p i s y c e n z u -r a l n e o b e c n i e b y ł y j u ż z b y t l i b e r a l n e . N i e z a d o w o l e n i e k o n s e r -w a t y -w n e j c z ę ś c i s z l a c h t y w z b u d z a ł t a k ż e s k ł a d p e r s o n a l n y k o m i -t e -t ó w c e n z u r y . W m y ś l s t a t u t u z 1804 r . o c e n a utw orów l i t e r a -c k i -c h n a l e ż a ł a d o o s ó b k o m p e t e n t n y c h w t e j m a t e r i i , g ł ó w n i e p r o f e s o r ó w w y ż s z y c h u c z e l n i , k t ó r z y j a k o c e n z o r z y p o d l e g a l i M i n i s t e r s t w u O ś w i a t y . I n g e r e n c j a p o l i c j i w sp r aw y l i t e r a t u r y U V >0 b y ł a r ę c z z a b r o n i o n a J e d n a k ż e j u ż w 18 11 r . r z ą d o d s t ą p i ł od t e j z a s a d y i w t e o r i i 1. w p r a k t y c e . P r z y p owołan ym w ó w c za s M i n i s t e r s t w i e Po-9

M. E o g i e l g a r d t ,

Ocserki i e t o r i i rueekoj cenzury

eoia-

z i s raaüi-tijcm piec za ii ( 170S-1903),

l i c j i z a ł o ż o n o s p e c j a l n y u r z ą d u p r a w n io n y d o s p r a w o w a n i a n a d -z o r u n a d d r u k a r n i a m i , wydaw cami i k s i ą ż k a m i b ę d ą c y m i j u ż w o - b i e g u . K o m i t e t y c e n z u r y u z a l e ż n i o n o w i ę c r ó w n o c z e ś n i e od dwóch m i n i s t e r s t w : O ś w i a t y i P o l i c j i , p r z y czym t a o s t a t n i a i n s t y -t u c j a w y p o s a ż o n a z o s t a ł a w w i ę k s z e p r e r o g a t y w y . P r a c o w n i c y u - r z ę d ów do sp r aw c e n z u r y p o d l e g a l i z a t e m p o d w ó j n e j k o n t r o l i . Taka s y t u a c j a z m u s z a ł a i c h do z a o s t r z e n i a c z u j n o ś c i i p o d e j -r z l i w o ś c i , tym b a -r d z i e j , ż e z a n i e o p a t r z n e w y r a ż e n i e z g o d y n a d ru k d a n e j k s i ą ż k i g r o z i ł y im s a n k c j e k a r n e . C e n z u r a j u ż wów-c z a s m i a ł a c h a r a k t e r p r e w e n c y j n y i r e p r e s y j n y . Za u tw ó r o p u -b l i k o w a n y , a n a s t ę p n i e u z n a n y z a n i e p r a w o m y ś l n y , o d p o w i a d a ł a u t o r , w yd aw ca i c e n z o r . Ten o s t a t n i , w o b a w i e p r z e d u t r a t ą p o s a d y , s k r e ś l a ł c a ł e p a r t i e t e k s t u , w s z ę d z i e w ę s z ą c p o d s t ę p , a l u z j ę , d w u z n a c z n ą m y ś l . D o t y c z y ł o t o n i e t y l k o p i s a r z y p o s t ę -p o w y c h , l e c z r ó w n i e ż a -p o l o ą e t ó w c a r a t u . Do t y c h o s t a t n i c h n a l e ż a ł K a r a m z i n ,' t w ó r c a m o n u m e n t a l n e j " H i s t o r i i p a ń s t w a r o s y j s k i e g o ” . D z i e ł o t o m o g ł o z a d o w o l i ć n a -w e t n a j b a r d z i e j r e a k c y j n e g u s t y Romano-wó-w. N i e d z i -w i -w i ę c o k o -l i c z n o ś ć , ż e A l e k s a n d e r I o b d a r z y ł s w e g o h i s t o r i o g r a f a w y j ą t -kowym p r z y w i l e j e m : p o z w o l o n o mu d ru k o w ać u t w o r y b e z o b o w i ą z -k ow e go i m p r i m a t u r o e n z u r y . Mimo t o k u r a t o r o k r ę g u m o s k i e w s k i e -g o M i c h a ł G o l e n i s z c z e w - K u t u z o w s y s t e m a t y c z n i e i n f o r m o w a ł w ł a -d z e , ż e d z i e ł a K ar a m z i n a p e ł n a s ą " w o l n o m y ś l i c i e l s k i e g o i j a -k o b i ń s -k i e g o j a d u " . Ten sam d e n u n c j a t o r w l i ś c i e d o m i n i s t r a R a zu m ow sk ie g o d o w o d z i ł , i ż " M ar ta n a m i e s t n i c z k a " p r z e p o j o n a j e s t r e p u b l i k a ń s k i m duchem i d o m a ga ł s i ę s t a n o w c z o , aby a u t o r a p o z b a w i ć w s z y s t k i c h g o d n o ś c i i u w i ę z i ć j a k o s z k o d l i w e g o d l a o - t o c z e n i a 1 1 . R ó w n ie ż i n n y p i s a r z o p r z e k o n a n i a c h m o n a r c h i s t y c z n y c h - Wa-s y l Ż u ko w Wa-sk i - n i e u n i k n ą ł k ł o p o t ó w z c e n z u r ą . W j e g o p r z y p a -dku z a s t r z e ż e n i a c e n z u r y d u c h o w n e j w z b u d z i ł y b a l l a d y " S t a r u -sz k a " o r a z " W i e c z ó r ś w i ę t e g o I w a n a" . W p i e r w s z y m u t w o r z e a d -m i n i s t r a c j a c e r k i e w n a d o p a t r z y ł a s i ę n a r u s z e n i a dogmatów w i a r y ( d o t y c z y ł o t o w ą t k u p r z e g r a n e j w a l k i B oga z s z a t a n e m o d u s z ę g r z e s z n i c y ) i s t a n o w c z o s p r z e c i w i ł a s i ę r o z p o w s z e c h n i a n i u t e -* -* Tamże, s . 161.

f 7 g o t y p u u tw or ów . D ru g a b a l l a d a b y ł a p r z e ł o ż o n a z W a l t e r a S c o t t a , c o z r e s z t ą n i e m i a ł o d l a c e n z u r y ż a d n e g o z n a c z e n i a . Ważne b y ł o c o i n n e g o . O t o w u t w o r z e n i e w i e r n a ż o n a w y z n a c z a k o c h a n k o w i s c h a d z k ę w p r z e d e d n i u ś w i ę t a I w a n a K u p a ł y . Z d an ie m c e n z o r a B i r u k o w a j e s t t o n i e m o r a l n e i m oże w y w o ł a ć w u m y s ł a c h m ł o d y c h c z y t e l n i k ó w n i e s k r o m n e m y ś l i 1 3 . P o e t a p o c z u ł s i ę d o -t k n i ę -t y t a k i m s t a n o w i s k i e m i s k i e r o w a ł n a r ę c e m i n i s t r a o - ś w i a t y A l e k s a n d r a G o l i c y n a o b s z e r n y l i s t , u z a s a d n i a j ą c y b e z -p o d s t a w n o ś ć w e r d y k t u B i r u k o w a . M i n i s t e r m i a ł w s z a k ż e o d m i e n n y p o g l ą d n a t ę sp r a w ę i i n t e r w e n c j a n i e o d n i o s ł a p o ż ą d a n e g o d l a a u t o r a s k u t k u . B a l l a d ę o g ł o s z o n o d o p i e r o w p ó ź n i e j s z y m o k r e -s i e p o d z m i e n i o n y m t y t u ł e m " W i e c z ó r ś w i ę t e g o D u n c a n a " . W id o-c z n i e o-c e n z u r a u z n a ł a , ż e p o e t a r o s y j s k i m oże o b r a ż a ć ś w i ę t y c h s z k o c k i c h . . . i i i r u k o w n i e n a l e ż a ł d o w y j ą t k ó w , j e ś l i c h ö d z i o p r z e s a d n e u w r a ż l i w i e n i e n a t l e r z e k o m e j p r o f a n a c j i u c z u ć r e l i g i j n y c h w u t w o r a c h l i t e r a c k i c h . Pod tym w z g l ę d e m n i k t n i e m ó g ł k o n k u r o -w a ć z A l e k s a n d r e m K r a s o w s k i m , n a j b a r d z i e j g r o t e s k o w ą p o s t a c i ą w ś r ó d c e n z o r ó w w p i e r w s z e j p o ł o w i e XIX w. P ó ź n i e j s z y m i n i -s t e r o ś w i a t y S e r g i u -s z Uwarow m a w i a ł , ż e K r a s o w s k i p e ł n i u n i e -g o r o l ę p s a , , p r z y k t ó r y m m oż e s p a ć s p o k o j n i e 1 4 . J e g o " w y c z y-ny" n a p o l u c e n z u r y z n a n e b y ł y w M osk w i e i w P e t e r s b u r g u . N i e b y ł o d l a n i k o g o t a j e m n i c ą , ż e w ł a ś n i e o n n i e z e z w o l i ł n a d r u k k s i ą ż k i o g r z y b a c h t r u j ą c y c h . U w a ż ał b o w i e m , ż e g r z y b y s ą p o t r a w ą p o s t n ą i n i e m ożn a p i s a ć o n i c h ź l e , g d y ż g o d z i ł o -b y t o w u c z u c i a r e l i g i j n e p r a w o s ł a w n y c h w i e r n y c h . W p a m i ę c i p ot o m n y c h K r a s o w s k i z a p i s a ł s i ę w s z a k ż e jako c e n -z o r w i e r s -z a W a l e r i a n a O l i n a " S t a n c e d o E l i z y " ( Д 8 2 Э ) . S t a ł o s i ę n i e m a l r e g u ł ą , ż e i l e k r o ć p i s z e s i ę o c e n z u r z e w e p o c e A l e k s a n d r a I z a w s z e w s p o m i n a s i ę o tym e p i z o d z i e . U wagi K r a-12 C. G u к o w s к i j , P uoskin i m e e k i j e r c m a n ti k i, Moskwa 1965, s . ÖÜ. 13 Zob. M, S u c h o m l i n o w , Ie e le c b w a n tja i e t a t j i po ru e a k o j H t i e r a t u H e i n ro stjiee zc 'fc e n ijb , t . I , P ie tie r b u r g 1889, s . 437-447.

A. R у i o w, Al&keargir lu a n c u ia z K ra a c u a k ij, "Russkaja Starina" 1874, t . IX, s . 107-125. Autor przez w i e l e l a t był se kretarzem w ur zę dzie cenzury kierowanym przez Krasowskiego.

s o w s k i e g o o w y m i e n i o n y m u t w o r z e z d o b y ł Iwan P a n a j e w i p o k a z y -w a ł -w s z y s t k i m znajomym* J. B r z m i a ł y o n e n a s t ę p u j ą c o :

Zwrotka 2

0, jakżem błoga spędzał dni u c ie c h y , Gdy myśli wszy stk ie Tobie powierzałem, Łowiłem Twych n i eb iań sk ic h u st uśm i ech y...

Uwaga K r a s o w s k i e g o . "Za mocno p o w i e d z i a n e . K o b i e t a n i e j e s t go d n a t e g o , b y m ów i ć o j e j u s t a c h n i e b i a ń s k i e ” .

Na Tobie jed nej wzrokiem spoczywałem.

»

Uwaga: “K r y j e s i ę w tym p e w n a d w u z n a c z n o ś ć " . Zwrotka 7

Najmilsza! Tylko Ty wytrwałaś przy mnie w i e r n i e , Nie o p u śc i łaś w n aj gr o ź n ie j sz y burze,

Nie uwierzyłaś złym obelgom czerni-, W ie d zi ała ś, czegora pragnjjł cała dusza.

Uwagas " N a l e ż y d o p o w i e d z i e ć , c z e g o m i a n o w i c i e a u t o r p r a -g n ą ł , i d z i e t u b ow ie m o d u s z ę " .

Zwrotka 10

Cóż n i pc sadach ludzkich?*Czar najdroższych oczu Przedkładam d z i s i a j nad uwagę św i ata.

Uwaga: "Znowu z a mocno p o w i e d z i a n e : p o n a d t o i s t n i e j e n a k w i e c i e t a k ż e p r a w o w i t a w ł a d z a o r a z m o n a r c h o w i e , k t ó r y c h uwa-g ę n a l e ż y d o c e n i a ć " .

Zwrotka 12

Î marze o k ra i n i e c i c h e j , o p u stk ow iu ... Tam, na od l u d z i u , w błogim zapomnieniu,

Г’ Zanotowała je żona p i sa r z a Awdotia Panajewa ( z o b , j e j Wspomnie-n i a . Przekład Ałł a Sarachanowa, wstęp i p rzyp isy J . Szymak-Reiferowa, Kr<jtóv 1977, s . ÔÛ-81).

Zatopię skutek w czułyra Twyw sp o jrz en iu , A duszy Twej »a lo d i a mnie ukoi.

Uwaga: " N i gd y n i e n a l e ż y r o z s i e w a ć p o d o b n y c h m y ś l i , ś w i a d -c z ą -c y -c h o t y m , ż e a u t o r r e z y g n u j e z e s ł u ż b y N a j j a ś n i e j s z e m u Panu p o t o t y l k o , aby p r z e b y w a ć c i ą g l e z e s w o j ą k o c h a n k ą . Г о - n a d t o b ł o g o ś c i n a l e ż y s z u k a ć w z b l i ż e n i u d o E w a n g e l i i , n i e z a ś d o k o b i e t y ” . Zwrotka 13

0 , jakże praguc Tobie oddać ż yc ie m o j e . ..

Uwaga: ”C óż p o z o s t a n i e d l a B oga?" U Twoich st óp na nowo l i r ę s t r o i ć . . .

Uwaga: “To z b y t g r z e s z n e i p o n i ż a j ą c e d l a c h r z e ś c i j a n i n a - z n a l e i ć s i q u s t ó p k o b i e t y ” .

.Pr agn ie n ia sp e ł n i a ć Twe, dla Ciebie śpiewać, Na Twoje p i e r s i i2c z « i c i ü ł z y przelewać.

Uwaga: " W i e r s z n a d e r l u b i e ż n y " . Zwrotka '4

Tob ie, jed yn a, sło d k i e mc koch anie, Poświęcać chwilę każdg, każde t c h n i e n i e , Zmartwychwstać sercem, n ie bać s i e r o z st a n i a , W uśmiechu Iw o ira cze rpać u ko jen i e.

Uwaga: " W s z y s t k i e t e m y ś l i s p r z e c z n e s ą z d uc hem c h r z e ś c i -j a ń s t w a , b ow i e m -j e s t p o w i e d z i a n e w E w a n g e l i i : » " J e ś l i k t o d o m n i e i d z i e , a n i e ma w n i e n a w i ś c i o j c a s w e g o , m a t k i i ż o n y , i d z i e c i , i b r a c i , i s i ó s t r , n a w e t i d u s z y s w o j e j , n i e m oże b y ć u c z n i e m m oi m « * W i e r s z O l i n a ma j e s z c z e d a l s z ą h i s t o r i ę . A u t o r o d w o ł a ł s i ę od d e c y z j i K r a s o w s k i e g o d o p e t e r s b u r s k i e g o k o m i t e t u d o sp ra w

В eg u*ł /ы Mu cha c e n z u r y . Ten j e d n a k o d p o w i e d z i a ł - j a k p o d a j e P a n a j e w a - i ż l e k t u r a t a k i e g o u t w o r u " m o g ła w z b u d z i ć w c z y t e l n i k a c h , s z c z e -g ó l n i e m ł o d y c h , n i e c z y s t e p r a g n i e n i a , j a k w i ad o m o z a b r o n i o n e p r z e z s z ó s t e p r z y k a z a n i e i n a p i ę t n o w a n e p r z e z Z b a w i c i e l a w E w a n g e l i i ś w . M a t e u s z a " . Ta o s o b l i w a i n t e r p r e t a c j a n i e w i n n e g o e r o t y k u n i e w y n i k a ł a t y l k o z h i p o k r y z j i K r a s o w s k i e g o , u w a ż a j ą c e g o k a ż d e g o l i t e r a t a z a b e z b o ż n i k a i r o z p u s t n i k a , l e c z o d z w i e r c i e d l a ł a p ew n ą t e n -d e n c j ę n a t u r y o g ó l r . o p a ń s t w o w e j , R z e c z w t y m , i e w o s t a t n i e j d e k a d z i e r z ąd ów A l e k s a n d r a X z a z n a c z y ł s i ę c o r a z i n t e n s y w n i e j -s z y w z r o -s t j e g o n a s t r o j ó w r e l i g i j n y c h i m i s t y c z n y c h . Faktu t e -g o n i e m ożn a l e k c e w a ż y ć . C h o d z i p r z e c i e ż o w ł a d c ę a b s o l u t n e -g o , k t ó r e -g o o d r a z u z a c z ę t o n a ś l a d o w a ć . W s f o r a c h d w o r s k i c h i a r y s t o k r a t y c z n y c h z a p a n o w a ł a i s t n a m a n i a r e l i g i o s a . Z a k ł a d a n o t o w a r z y s t w a b i b l i j n e i s e k t y m i s t y c z n e , w s a l o n a c h p r o w a d z o n o n i e s k o ń c z o n e d y s k u s j e n a t e m a t y e s c h a t o l o g i c z n e , n a w e t l i s t y p i s a n o w s t y l u b i b l i j n y m . W s z k o l n i c t w i e i w n a u c e d o p a t r y w a n o s i ę n a k ażd ym k r o k u p r z e j a w ó w w o l n o m y ś l i c i e l s t w a i b e z b o ż n i -c t w a , -c o w r e z u l t a c i e s z e r e g u z a r z ą d z e ń o c h a r a k t e r z e r e s t r y -k c y j n y m d o p r o w a d z i ł o d o u p ad k u ż y c i a n a u k o w e g o . S k u t k i r e l i g i a n c t w a o d c z u ł a t a k ż e l i t e r a t u r a . C e n z o r z y a l -b o d o -b r o w o l n i e u l e g a l i m o d z i e n a m i s t y c y z m , a l b o z k o n i e c z n o -ś c i m u s i e l i s i ę d o s t o s o w a ć d o wymagań w ł a d z y z w i e r z c h n i e j ( k o n -k r e t n i e - m i n i s t r a o ś w i a t y i p r e z y d e n t a T o w a r z y s t w a B i b l i j n e g o w j e d n e j o s o b i e - A l e k s a n d r a ^ G o l i c y n a ) . E f e k t y b y ł y z r e s z t ą w ob u p r z y p a d k a c h a n a l o g i c z n e : d z i a ł a l n o ś ć c e n z u r y c z ę s t o p r z e -k r a c z a ł a g r a n i c e z d r o w e g o r o z s ą d k u i d o c h o d z i ł a d o a b s u r d u ( v i d e K r a s o w s k i ) , J e ś l i a u t o r c h c i a ł u j r z e ć s w ó j u tw óp w d r u -k u , m u s i a ł w y s t r z e g a ć s i ę u ż y w a n i a w i e l u s ł ó w i s f o r m u ł o w a ń t y o u : " o j c z y s t e n i e b o “ , " n i e b i a ń s k i e s p o j r z e n i e " , " a n i e l s k i u ś m i e c h " , “d z i ę k i B o g u " , " j a k B oga k o c h a m " , "on w i e c z n i e b y ł z a j ę t y s o b ą " . W p o w i e ś c i a c h n i e w o l n o b y ł o p i s a ć : “n a r z e c z o n y p o c a ł o w a ł n a r z e c z o n ą " , l e c z " p o p a t r z y ł n a n a r z e c z o n ą " . Z a m i a s t “on j ą k o c h a ł " n a l e ż a ł o p i s a ć " c h c i a ł s i ę z n i ą o ż e n i ć " i t p ' 6.

Przykłady z ac z e rp n i ęt o г ssecioriału Tadeusza Buihavyna “O cenzurie w Roasii i o k n i g o p i e e ż a ta n i i woobszcze" ( “ Busskaja Starina" ł90G, t ,

Z p e r s p e k t y w y d z i s i e j s z e j w s z y s t k o t o w y g l ą d a ś m i e s z n i e . W ted y j e d n a k t r a k t o w a n o t a k i e s p r a w y j a k n a j b a r d z i e j p o w a ż n i e I n n a r z e c z , ż e p o d o b n y s y s t e m k o n t r o l i w c a l e n i e p r o w a d z i ł d o c e l u , j a k i p r z y ś w i e c a ł i n s t y t u c j i c e n z u r y . S k u t k i b y ł y r a c z e j o d w r o t n e . I g n o r o w a n o w y r a ź n i e w a r s t w ą i d e o w ą u tw or ó w n a k o -r z y ś ć p -r z y w i ą z y w a n i a p r z e s ą d n e j w a g i d o z n a c z e n i a p o s z c z e g ó l -n y c h s ł ó w i z w r o t ó w . U r z ę d n i c y j e s z c z e n i e o d k r y l i , ż e p r a w -d z i w e n i e b e z p i e c z e ń s t w o d l a r z ą d u , r e l i g i i i f a ł s z y w i e p o j ę t e j m o r a l n o ś c i t k w i ł o w t z w . p o d t e k ś c i e , a n i e w b e z p o ś r e d n i m s e n -s i e u t w o r ó w . I w ł a ś n i e w t a k i m , a n i e in n ym p o j m o w a n i u z a d a ń p r z e z o r g a n y k o n t r o l i d ru ków n a l e ż y s z u k a ć r o z w i ą z a n i ^ w i e l u t a j e m n i c c e n z o r s k i c h . D l a c z e g o n p . z a a t a k o w a n o niewin ny w i e r s z O l i n a , a t y r a n o b u r c z a s a t y r a ' K on rad a R y l e j e w a “Do f a w o r y t a " ( .1 8 2 0) u k a z a ł a s i ę w d r u k u i n e x t e n s o , ku z d u m i e n i u p i s a r z y i c z y t e l n i k ó w . J e ś l i t a k i p i s a r z , j a k Ż u k o w s k i , z n a l a z ł s i ę w z a s i ę g u p o d e j r z e ń c e n z u r y , i j e ś l i k o n t r o l ę n ad r ę k o p i s a m i p o w i e r z a n o t a k i m u r z ę d n i k o m j a k K r a s o w s k i , n i e t r u d n o p r z e w i d z i e ć , j a k i l o s o c z e k i w a . 1 a u t o r ó w n i e p r ń w o r a y ś l n y ę h . A b y ł t o p r z e c i e ż o - k r e s , gd y r ó w n o l e g l e z p o t ę g u j ą c ą s i ę r e a k c j ą p o l i t y c z n ą w z r a -s t a ł a o p o z y c j a w ś r ó d p i s a r z y , Z n a l a z ł a o n a w y r a z a r t y s t y c z n y w p o e z j i d e k a b r y s t ó w i w c z e s n e j t w ó r c z o ś c i A l e k s a n d r a P u s z k i -n a . J e g o l i r y k a w o l n o ś c i o w a o k r e s u p e t e r s b u r s k i e g o b y ł a z b y t n i e b e z p i e c z n a d l a w ł a d z , b y j ą i g n o r o w a ć . Na p o e t ę s p a d ł y w i ę c r e p r e s j e n i e t y l k o w p o s t a c i z a k a z u p u b l i k o w a n i a z b y t ś m i a -ł y c h u t w o r ó w , a l e i k a r y g o d n e j p r z e s t ę p c y k r y m i n a l n e g o k i l -k u l e t n i e g o z e s ł a n i a n a j p i e r w d o g u b e r n i p o ł u d n i o w y c h , a p ote ra d o m a j ą t k u r o d z i n n e g o M i c h a j ł o w s k o j e . O d tą d c o r a z c z ę ś c i e j c e n -z u r a b ę d -z i e s p r a w o w a ć r ó w n i e ż f u n k c j e p r o k u r a t o r s k i e , d o s t a r -c z a j ą -c w n ie - je d n ym o s k a r ż e n i u l i t e r a c k i c h “dowodów w i n y " . O d i z o l o w a n i e P u s z k i n a o d s t o ł e c z n y c h ś r o d o w i s k t w ó r c z y c h b y n a j m n i e j n i e z a h a m o w a ł o a n i d a l s z e j j e g o d z i a ł a l n o ś c i w d u -ch u o p o z y c y j n y m , a n i t e ż i n t e n s y w n e g o r o z w o j u l i t e r a t u r y w o l -n o ś c i o w e j . Można r a c z e j m ów i ć o p r o c e s i e o d w r o t n y m , z w ł a s2c z a od c z a s u , g d y w R o s j i p o j a w i ł y s i ę b u n t o w n i c z e u t w o r y w ł a d c y r o m a n t y c z n y c h u m ysł ów w E u r o p i e - l o r d a B y r o n a . J e g o p o e m a ty o d r a z u z y s k a ł y s o b i e p r aw o o b y w a t e l s t w a w ś r ó d c z y t e l n i k ó w

r o s y j s k i c h . W y s t a r c z y p r z y p o m n i e ć , ż e w c i ą g u z a l e d w i e p i ę c i u l a t ( 1 8 2 0 - 1 & 2 5 ) p o j a w i ł o s i ę p o n a d 70 p r z e k ł a d ó w z B y r o n a i 60 a r t y k u ł ó w o j e g o t w ó r c z o ś c i ' 7 . C z y t a n o g o r ó w n i e ż w o r y g i n a l e i w t ł u m a c z e n i u n a j ę z y k f r a n c u s k i , z n an y d o s k o n a l e w ś r ó d w y -k s z t a ł c o n e j c z ę ś c i s p o ł e c z e ń s t w a r o s y j s -k i e g o . F a s c y n a c j a r o m a n t y k i e m a n g i e l s k i m z a n i e p o k o i ł a s f e r y r z ą -d z ą c e . W ła d z e s t a r a ł y s i ę p o w s t r z y m a ć i n w a z j ę b a j r o n i z m u , a l e * z a d a n i e t a k i e n i e b y ł o ł a t w e . P o e t ę r o s y j s k i e g o można b y ł o z m u s i ć d o ' m i l c z e n i a . W p r z y p a d k u p i s a r z a o b c e g o m e t o d a t a k a z a w p d z i ł a . P o z o s t a ł w i ę c j e d y n y z a b i e g p r o f i l a k t y c z n y « k o m i -t e -t y c e n z u r y z a g r a n i c z n e j z a b r o n i ł y d r u k u u tw or ów B y r o n a w d o -w oln ym j ę z y k u o r a z k o n f i s k o w a ł y d z i e ł a p o e t y , p r z y w o ż o n e do R o s j i , A l e w s z y s t k i e t e o b o s t r z e n i a n i e z n i e c h ę c a ł y c z y t e l n i -k ów . W i e l u d y g n i t a r z y c a r s -k i c h o p o g l ą d a c h d a l e k i c h o d w s z e l -k i e g o r a d y -k a l i z m u p i s a ł o p e t y c j e d o m i n i s t r a o ś w i a t y o u d o -t 8 s t ę p n i e n i e im " c a ł e g o " B y r o n a w y c o f a n e g o z o b i e g u K o n k l u z j a o s z k p d l i w y m w p ł y w i e c e n z u r y n a r o z w ó j p i ś m i e n -n i c t w a j e s t t a k e w i d e n t n a , ż e n i e wymaga s f o r m u ł o w a n i a e x - p r e s s i s v e r b i s . P o m i j a j ą c w i ę c z b ę d n e w tym w y p ad k u k o n s t a t a -c j e , zwróćmy uwagę g ł ó w n i e n a s k u t k i d z i a ł a l n o ś c i or gan ów k o n -t r o l i d r u k ó w . A b y ł y One w i e l o r a k i e : o g r a n i c z a n i e l i c z b y w y-d a w n i c t w , k a l e c z e n i e t r e ś c i u t w o r ó w , z a w ę ż a n i e i s p ł y c a n i e i c h ł a d u n k u i d e o w e g o , h a m ow a n ie i n i c j a t y w y p i s a r s k i e j , p o w s t a n i e l i t e r a t u r y a n o n im o w e j - t o t y l k o n i e k t ó r e r e z u l t a t y p r e s j i co n- z u r y n a ż y c i e l i t e r a c k i e . N a j b a r d z i e j sy m p t o m a ty c z n y m z j a w i -s k i e m b y ł o p o j a w i e n i e s i ę c a ł e j g r u p y " p i s a r z y z a k a z a n y c h “ n i e t y l k o o j c z y s t y c h , l e c z i o b c y c h ( o b o k B y r o n a n a l i ś c i e p o d e j r z a n y c h a u t o r ó w z n a l e ź l i s i ę : W a l t e r S c o t t , G o e th e i S c h i l l e r , a p ó ź n i e j - M i c k i e w i c z ) . D o p r o w a d z i ł o t o d o p o d z i a -ł u l i t e r a t u r y n a l e g a l n ą i k o n s p i r a c y j n ą , k r ą ż ą c ą w ś r ó d c z y -t e l n i k ó w w f o r m i e r ę k o p i ś m i e n n y c h o d p i s ó w . U s t a t a k i c h u tw o -rów b y ł a d ł u g a , o czym może ś w i a d c z y ć z e s t a w i o n y p o n i ż e j " i n

-17 W. M a s l o w, H aca alny j p i e r i o d b a jr o n i s m w R o e s il, Kijew 19Î5, s . 64-89 ( s p i s przekładów z Byrona na język r o s y j s k i ) , s . 50-63 (artyk uły i o p in i e k rytycz ne).

O k s r s a n , Bor* ł> a a B aj ronom u A le kaa n drco ek uju i H ik o la - je u s k u ju epoohu, " Saczała", "Żurnał i s t o r i i ł i t l e r a t u r y i i s t o r i i ob-

1 9 d e k s l i b r o r u t n p r o h i b i t o r u r a " z a l a t a 1 8 0 1 - 1 8 2 5 (w n a w i a s a c h w s k a z a n o r o k p i e r w o d r u k u ) , 1. Iw an P n i n , " L i s t p o e t y c k i do B r l e ż y n s k i e g o " ( 1 8 5 8 ) ; " K a r yk a t u r a " ( 1 9 3 5 ) . 2 . D e n i s Dawydow, " G łow a i n o g i " ( 1 8 7 2 ) ; " R z e k a i z w i e r -c i a d ł o " ( 1 8 6 9 ) ; " Sen " ( 1 9 3 3 ) ; " O r l i c a , b e k a s i c i e t r z e w " (1906"). 3. P i o t r W i a z i e m e k i , " P o r ó w n a n i e P e t e r s b u r g a z Moskwą" ( 1 8 6 4 ) ; " O b u r z e n i e " ( c z ę ś c i o w y dr u k - 1 8 2 9 , p e ł n y - 1 8 8 0 ) ; " R o s y j s k i Bóg" ( 1 8 5 4 ) . 4 . p a w e ł K a t i e n i n , ( i n c . ) " O j c z y z n a n a s z a c i e r p i " ( 1 8 9 2 ) . 5 . W ł o d z i m i e r z R a j c w s k i , " L i s t p o e t y c k i d o p r z y j a c i e l a ' * ( 1 9 4 9 ) ; " G ło s praw dy" ( 1 9 4 9 ) ; " Ś m i e j e s i ę i p ł a c z ę " ( 1 9 4 9 ) ; "Do p r z y j a c i ó ł w K i s z y n i o w i e " ( 1 8 6 0 ; " Ś p i e w a k w c i e m n i c y " ( 1 9 3 5 ) .

6. A l e k s a n d e r P u s z k i n , " B a j k i " ( " Nodl" ) ( 1 8 5 8 ) ; " W ol n ość" ( p e ł n y d ru k - 1 9 0 5 ) ; "Na A r a k c z e j e w a " ( 1 8 6 1 ) ; " K i n d ż a ł " ( 1 8 7 6 ) ;

"Do O rłowa" ( 1 8 8 0 ) ; "W ieś" ( 1 8 5 9 ) ; "Na p o r t r e t C z a a d a j e w a " ( 1 8 6 1 ) ; "Do Dawydowa" ( 1 8 7 4 ) ; " G a b r i e l i a d a " ( 1 8 6 1 ) ; "Do W. R aje w sJ ć ie g o" ( 1 8 8 7 ); "Do g e n e r a ł a P u s z c z y n a " ( 1 8 8 7 ) ; " P o s ł a n i e d o c e n z o r a " ( 1 8 5 7 ) ; "Na A l e k s a n d r a I" ( 1 8 6 9 ) ; " W o l n o ś c i s i e w -ca" ( 1 8 5 8 ) i i n n e . 7. Iw an K r y ł o w , " P s t r e ow ce " ( 1 8 6 7 ) . 8. M i k o ł a j J a z y k o w , "Hymn" ( 1 8 5 5 ) ; " E l e g i a " ( 1 8 6 3 ) ; “D or-p a t" ( 1 6 6 6 ) ; "DO I . K i s i e l c w a " ( 1 8 6 3 ) . 9 . A l e k s a n d e r G r i b o j e d o w , "Mądremu b i a d a " ( c a ł o ś ć - 1 8 3 3 ) , 1 0 . E u g e n i u s z B a r a t y r f s k i , ( i n c j "Wróg o j c z y z n y , s ł u g a c a -ra" ( 1 9 3 5 ) . 1 1 . A l e k s a n d e r B i e s t u ż e w , " N a ś l a d o w a n i e p i e r w s z e j s a t y r y H o i l e a u " ( 1 9 3 8 ) ,

12 . K on rad R y l e j e w , duma "G łowa W o ł y ń s k i e g o " ( 1 8 7 0 ) ; i n c . "Czy b ę d ę w c z a s f a t a l n y . . . " ( 1 8 5 5 ) ; "M ęstw o o b y w a t e l s k i e " ( 1 8 5 5 ) ; " O b y w a t e l “ ( 1 8 5 5 } , p i o s e n k i a g i t a c y j n e n a p i s a n e w s p ó l

-n i e z A. B i e s t u ż e w e m : " A c h , g d z i e t a w y s p a j a s n a " ( 1 8 6 l ) ; I У

N im e j sz y s p i s sporządzono na podstawie ip form ac ji zawartych w e - d y c j i : "Wolnaja r u ssk aja p o e z i ja wtoroj poi owi ny XVIII - pierwoj połowiny XIX wieka'1, Leningrad 1970, s . 780 i passim.

"A c n, o p o w i e d z , o p o w i e d z “ ( 1 8 6 1 ) ; "Car - n i e m i e c k i P r u sa k " ( 1 8 6 3 ) ; " P i e ś n i b i e s i a d n e “ ( l 9 5 0 ) ; “A c h , g o r z k o b r a c i e " ( 1 8 6 1 ). 1 3 . A l e k s a n d e r O d o j e w s k i , " B a l " • ( 1 8 3 1 ) , " M o d l i t w a c h ł o p a r o s y j s k i e g o " ( 1 9 7 5 ) . 1 4 . M i k o ł a j T u r g i e n i e w , “Kominek" ( l 9 1 l ) ; " P r z y j d ź , o Praw-do" ( 1 9 1 1 ) .

1 5 . F i o d o r W ad k ow sk i, "N asz K o m i t e t Ś l e d c z y w 1825 rok u" ( 1 9 0 7 ) .

1 6 . A n t o n i D e l w i g , " N a ś l a d o w a n i e B e r a n g e r a " ( 1 8 6 1 ) .

1 7. W i l h e l m K u c h e l b e c k e r , "Do J e r m o ł o w a " (19C2); "Na ś m i e r ć C zer now a" ( l 8 6l ) ; " A c h a t e s " ( l 9 3 0 ) .

1 8 . F i o d o r G l i n k a , " G e n i u s z o j c z y z n y " ( 1 9 4 9 ) ; “W o jen n a p i e ś ń Greków" ( 1 9 7 0 ) , 1 9. D y m i t r Z a w a l i s z y n , "Uk ładam p i e ś n i o k r u t n o " ( 1 9 2 7 ) ; "Gdy p i e r w s z y r a z w z i ą ł e m d o r ą k l i r ę " ( 1 9 2 7 ) , 2 0 . W ł o d z i m i e r z S o k o ł o w s k i , " I m p e r a t o r r o s y j s k i " ( l 8 5 4 ) . Z p r z y t o c z o n e g o r e j e s t r u w y n i k a , ż e p r o h i b i c j ą o b j ę t o n a z -w i s k a -w s z y s t k i c h w a ż n i e j s z y c h p o e t ó w p i e r w s z e j ć w i e r c i XIX w. D l a p e ł n i e j s z e g o o p i s u o w e j l i t e r a t u r y "n a i n d e k s i e " n a l e ż a -ł o b y j e s z c z e u w z g l ę d n i ć p r o z ę ( n a c z e l e z p o w i e ś c i ą W a s y l a N a- r i e ż n e g o " C z ar n y r o k " ) o r a z u t w o r y n i e z n a n y c h ą y t o r ó w . T r z e b a bow i em n a d m i e n i ć , i ż je d n ym z e s k u t k ó w d z i a ł a l n o ś c i c e n z u r y b y ł r o z w ó j p i e ś m i e n n i c t w a a n o n im o w e g o . D la u n i k n i ę c i a n i e p o r o -z u m i e ń w y j a ś n i j m y , ż e w owym c z a s i e d o ś ć c z ę s t o a u t o r z y n i e p o d p i s y w a l i sw y c h u tw or ów p ę ł n y m n a z w i s k i e m i i m i o n a m i a l b o z e w z g l ę d ó w z w y c z a j o w y c h a l b o z obawy p r z e d a t a k a m i k r y t y k i . I s t n i a ł a w s z a k ż e g r u p a p i s a r z y , k t ó r z y w o l e l i z a c h o w a ć a n o n i -m ow ość w o b a w i e p r z e d k o n s e k w e n c j a m i c e n z u r y . N i e znamy d o -k ł a d n e j l i c z b y t a k i c h b e z i m i e n n y c h u tw o r ó w . U s t a l o n o w p r z y -b l i ż e n i u o k o ł o t r z y d z i e s t u w i e r s z y n i e z a a p r o b o w a n y c h d o roz** 20 p o w s z e c h n i a n i a , n i e l i c z ą c z b i o r o w y c h p i e ś n i ( п р . o p o w s t a -n i u d e k a b r y s t o w s k i m ) o p a r t y c h n a p o e t y c k o - m u z y c z n y c h m otyw ach f o l k l o r y s t y c z n y c h . T ak a p r z ym u so w a a n o n i m o w o ś ć p o e z j i c z y p r o z y o g r a n i c z a ł a i c h z a s i ę g s p o ł e c z n e g o o d d z i a ł y w a n i a i g o d z i ł a w i n t e r e s y s a -mych a u t o r ó w . D l a . b a d a c z y l i t e r a t u r y n a t o m i a s t s t a n o w i t o d o -20 Tamże,

s.

d a t k o w ą t r u d n o ś ć . N i e ł a t w o b o w ie m p r z y p o r z ą d k o w a ł * o k r s .U u r . y u t w ó r k o n k r e t n e m u p i s a r z o w i , a w w i e l u w y p a d k a c h j e s t t o r z e -c z ą z g o ł a n i e m o ż l i w ą . S t ą d t e ż j e s z c z e o b e c n i e p o j a w i a j ą s i ę a n t o l o g i e p o e t y c k i e z a w i e r a j ą c e g r u p ę w i e r s z y p r z y p i s y w a n y c h danemu a u t o r o w i . Winą з а t a k i s t a n r z e c z y n a l e ż y cz.^.fc l c w o o b -c i ą ż y ć z b y t su r o w e k o m i t e t y -c e n z u r y . W c i ą g u c a ł e g o o k r e s u r z ą d ów A l e k s a n d r a X m i ę d z y c e n z o r a -mi i p i s a r z a m i t r w a ł n i e u s t a n n y s t a n w o j e n n y . W ła d z e u s i ł o w a -ł y p o p r z e z s y s t e m z a k a z ó w i r e p r e s j i a k t y w n i e i n g e r o w a ć w pro-c e s r o z w o j u p i ś m i e n n i pro-c t w a , n a d a j ą c mu p o ż ą d a n y c h a r a k t e r d r o g ą e l i m i n a c j i d z i e ł z a w i e r a j ą c y c h n i e b e z p i e c z n e d l a r z ą d u i d e e p o l i t y c z n e . Ze s w e j s t r o n y p o s t ę p o w i p i s a r z e i k r y t y c y s t a r a -l i s i ę o m i j a ć w z n o s z o n e n i e u s t a n n i e p r z e s z k o d y w p o s t a c i p r z e -p i s ó w c e n z u r a l n y c h . A u t o r z y ć w i c z y l i s i ę w u m i e j ę t n o ś c i kamu-f l o w a n i a sw y c h m y ś l i , c e n z o r z y - w s z t u c e i c h r o z s z y f r o w a n i a . T a k i e b y ł o p o d ł o ż e z j a w i s k a n a z y w a n e g o " p r z e m y t e m l i t e r a c k i m , 21 k t ó r y w y s t ę p o w a ł t a k ż e i w n a s z e j l i t e r a t u r z e P i s a r z e r a d y k a l n i o p e r o w a l i umowną m e t a f o r y k ą i s y m b o l i k ą , a l u z j ą p o l i t y c z n ą , a l e g o r i ą , s p e c j a l n i ® d o b r a n ą l e k s y k ą n a s y -c o n ą n i e d o m ó w i e n i a m i , p r z e m i l c z e n i a m i i p od w ójn ym i z n a c z e n i a -mi s z c z e g ó l n i e p o u c z a j ą c y c h p r z y k ł a d ó w w t e j s f e r z e d o s t a r c z a l i r y k a p o e t ó w - d e k a b r y s t ó w . W e p o c e ro m an tyz m u p o j a w i a s i ę sp e -c y f i -c z n y s z y f r : b ł y s k a w i c e , p i o r u n y , s a m o t n o ż a g l e s z u k a j ą c e b u r z y I t p . T o w a r z y s z ą im p o s t a c i e ż e g l a r z y , p i e l g r z y m ó w , p ł y -w ak ó-w , o b ł ą k a ń c ó w , d em onów , p r o r o k ó w i t d . C a ł a t a s y m b o l i -k a , m a n i f e s t u j ą c a s i ę w u t w o r a c h n a p i s a n y c h z w ł a s z c z a p o p ow -s t a n i u g r u d n i o w y m , d z i ś j u ż n i e c z y t e l n a b e z o d p o w i e d n i e g o k o -m e n t a r z a f i l o l o g i c z n e g o , b y ł a w s z a k ż e d l a w s p ó ł c z e s n y c h n a j -z u p e ł n i e j p r -z e j r -z y s t a i -z r o -z u m i a ł a . Z j a w i s k o " k o n t r a b a n d y l i -t e r a c k i e j " m ożn a t r a k t o w a ć j a k o s w o i s t y a k t zmowy p o e t ó w p rz e-c i w k o e-c e n z u r z e i w ł a d z y . D z i ę k i z a s t o s o w a n i u w i e l u p o m y s ł o -w ych p u ł a p e k n i e j e d n a ś m i e l s z a m y ś l p r z e d o s t a w a ł a s i ę p r z e z g e s t e s i t o c e n z u r y i d o t a r ł a d o o d b i o r c ó w . D u że p o l e d o k o n s p i r a c j i l i t e r a c k i e j m i e l i z w ł a s z c z a b a j -k o p i s a r z e . B y ł o t o m o ż l i w e d z i ę k i t y p o w e j d l a t e g o g a t u n k u 2 I J . K a m i o n k o w a , t y a ie l i t e r a c k i e - ■ w P ole ac w p i e m a z e j po~ ło te is XIX w ie k u , Warszawa 19 70, s . 265-26t>.

a l e g o r i i , m a j ą c e j p o z a z n a c z e n i e m d osł ow n y m j e s z c z e g ł ę b s z y s s n a S y m b o l i c z n y . Za p o s t a c i a m i o p i s y w a n y c h p r z e z p o e t ó w lwów, o r ł ó w , n i e d ź w i e d z i , w i l k ó w i o w i e c , k r y l i s i ę p r z e d s t a w i c i e l e e l i t y r z ą d z ą c e j . B y ł o t o t a k o c z y w i s t e d l a c z y t e l n i k ó w , ż e r e a k c j o n i s t a Z a g o r i e c k i z k o m e d i i G r i b o j e d o w a "Mądremu b i a d a " n i e m i a ł c o d o t e g o ża d n y c h w ą t p l i w o ś c i , A lb ow ie m w I I I a k c i e w y g ł o s i ł n a s t ę p u j ą c ą t y r a d ę :

Różne' sa b a j k i . Mówiąc między nami,

J a , gdybym był cenzorem, bajek bym za kazał. Życie mi zatruwają! Bajki - t o zaraza!

Kpi4, znęcają s i ę w ie cz n ie nad lwami, orłami, A jedno powiem:

22 Zwterzęta wp raurdzie , ale monarchowie .

W c e l u o m i n i ę c i a z a k a z ó w c e n z u r y c z ę s t o p o s ł u g i w a n o s i ę , g ł ó w n i e w p o e z j i z a a n g a ż o w a n e j , k o n w e n c j ą m a s k i . N a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a t y w n y m utw ore m t e j k a t e g o r i i j 0 3 t s a t y r a P . y l e j e w a "Do f a w o r y t a " . W s p ó ł c z e ś n i b e z t r u d u s k o j a r z y l i j ą z A r a k c z e - j e w e m , mimo z a s t o s o w a n i a k o s t i u m u a n t y c z n e g o , k t ó r y w tym w y-p a d k u z m y l i ł c e n z o r a . C z y t e l n i c y r o s y j s c y b y l i z r e s z t ą o r z y - z w y c z a j e n i d o p o d o b n y c h z a b i e g ó w i z w y k l e b e z w i ę k s z e g o t r u d u o d g a d y w a l i i n t e n c j e a u t o r ó w . Tak b y ł o r ó w n i e ż w p r z y p a d k u w ie r-s z a M i k o ł a j a G n i e d i c z a " p e r u w i a r f c z y k d o H i s z p a n a " ( 1 8 0 5 ) , W p o z o r n i e o d l e g ł e j od r z e c z y w i s t o ś c i r o s y j s k i e j k w e s t i i u c i s k u k o l o n i a l n e g o w A me ryce c z y t e l n i c y p o t r a f i l i b e z b ł ę d n i e o d s z u -k a ć z a k a m u f l o w a n e o s k a r ż e n i e s y s t e m u p a ń s z c z y ź n i a n e g o w i c h k r a j u . Z a n a l o g i c z n y m p o m y s ł e m mamy d o c z y n i e n i a tak ż e w s z k i -cu W a s y l a P o p u g a j e w a "MJrzyn" ( 4 8 0 1 ) . I tym ra z em c e n z o r z y n i e u j a i e l i z n a l e ź ć u k r y t e g o p o d t e k s t u i d w u k r o t n i e ( 1804, 1807) z e z w o l i l i n a d r u k u t w o r u , k o n t y n u u j ą c e g o t r a d y c j e " P o d r ó ż y z P e t e r s b u r g a d o Moskwy" . N i e p r z y p a d k o w o z r e s z t ą P o p u g a j e w a z a -l i c z a s i ę d o g r u p y t z w . p o e t ó w - r a d i s z c2ewowców. P i s a r z e w y k a z y w a l i d u ż o p o m y s ł o w o ś c i p r z y o m i j a n i u p a r a -g r a f ó w c e n z u r y , p r z e z w i e l e l a t s t o s o w a l i z p o w o d z e n i e m t a k -7 )

A. G r i b t / j e d o w , Щ cbremu b iad a , p rz e ło ż y ł J. Tuwim, w stę-pem i ob jaśn ieniami op a tr zył U. Jakubowski, Wrocław-Krakow 1960, s . >20.

t y k ą p r z y p i s y w a n i a w ł a s n y c h d z i e ł in nym a u t o r o m , n a j c z ę ś c i e j o b cy m , r e z e r w u j ą c d l a - s i e b i e sk r om n ą f u n k c j ę t ł u m a c z y . T a k i manewr w p r o w a d z a ł w b ł ą d c e n a o r ó w , k t ó r z y n i e g r z e s z y l i n a d -m iare -m i n t e l i g e n c j i , a n i e k i e d y b y l i w r ę c z p r o f a n a m i w d z i e -d z i n i e l i t e r a t u r y . 0 p r z y k ł a d y n i e t r u d n o . R y l e j e w o p a t r z y ł w y m i e n i o n ą j u ż s a -t y r ę "Do f a w o r y -t a " a d n o t a c j ą " n a ś l a d o w a n i e s a t y r y P c r s j u * z a » D o R u b e l i u s z a « " . (W r z e c z y w i s t o ś c i p o e t a r z y m s k i A u l u s P e r - s j u s z F l a k k u s n i e n a p i s a ł u t w o r u p od t a k i m t y t u ł e m , l e c z d r u -g o r z ę d n y p o e t a r o s y j s k i M i c h a ł M i jo n o w . ) Iwan P n i n m ó gł o p u -b l i k o w a ć o s t r y p a m f l e t " P i s a r z i c e n z o r " d z i ę k i p r z e z o r n i e d o -d a n e j u w a-dze " t ł u m a c z e n i e z m a n d ż u r s k i e g o " . N i e p o s z c z ę ś c i ł o 23 mu s i ę n a t o m i a s t z a n t y r z ą d o w y m w i e r s z e m " K a r y k a tu r a " ( 1805). Tym r az em p o d t y t u ł " n a ś l a d o w a n i e z a n g i e l s k i e g o " n i e z m y l i ł u - r ź ę d u d o sp r a w k o n t r o l i w y d a w n i c t w . Wspom nia ny j u ż u t w ó r P o p u - g a j e w a "Murzyn" r ó w n i e ż p o s i a d a ł i n f o r m a c j ę “t ł u m a c z e n i e z h i s z p a ń s k i e g o " . I w r e s z c i e p r z y k ł a d m oże n a j b a r d z i e j znan y, t y - r a n o b u r c z y w i e r s z P u s z k i n a "Do L i c y n i u s z a " ( 1 8 1 5 ) n o s i ł p o d -t y -t u ł "z ł a q i n y " c h o c i a ż b y ł t o w i e r s z - s a m o d z i e l n y . N i e k i e d y w ydawcy s t a r a n n i e z a c i e r a l i ś l a d y m og ąc e u ł a t w i ć c e n z u r z e w y t r o p i e n i e a u t o r a . P od o b n y w yp a d e k z a i s t n i a ł przy dru-k o w a n i u r o z d z i a ł u " K li n " w y j ę t e g o z " P o d r ó ż y z P e t e r s b u r g a do Moskwy". P i s m o " S i e w i e r n y j W i e s t n i k " z a m i e ś c i ł o w 1305 r ok u " Fr agm en t" ( "O trywok" ) z p o d t y t u ł e m "Z r ę k o p i s ó w p e w n e g o Ro-s j a n i n a " . Z t e k Ro-s t u u Ro-s u n i ę t o n a z w i s k o a u t o r a i t y t y ł c a ł e g o d z i e ł a . Z a z n a c z o n o j e d y n i e d l a z m y l e n i a c e n z u r y i ż c z y t e l -<) i n i c y z n a j d ą t u " u c z u c i o w e m i e j s c a " “ . U tw ór R a d i s z c z e w a p o -t r a k -t o w a n o w i ę c j a k o o p o w i e ś ć s e n t y m e n t a l n ą i z a p e w n e t a o k o -l i c z n o ś ć w p ł y n ę ł a n a p r z y c h y l n y w e r d y k t c e n z o r a . H i s t o r i a r o z -d z i a ł u "X1 i n " ma j e s z c z e c i ą g d a l s z y . Na p o d s t a w i e w e r s j i z 180 5 r . r e d a k c j a p i s m a " A n i e k d o t y R u s s k i j e " w y d r u k o w a ł a a n a l o -g i c z n y f r a -g m e n t " p od r ó ż y " n a d a j ą c mu nowy t y t u ł : " B e z i n t e r e -s o w n o ś ć b i e d n e g o , l e c z c n o t l i w e g o c z ł o w i e k a “ . 23

W. 0 r. I o w, Fodpo Ina j a p o e z ija 1770-1600~yoh godou, Ł i t i e r a t u - m oje nd3l c d st w o ( С, 9-tO , Moskwa 1933, s . 78.

24 .

W. S t i e p a n o w , N teisu iestn a ja pu blika a ija głany "K lin " w "A niekdotaah R ueskiah" ( 1808 ), f u tom i e:} XVIII wiek, Sbornik A, Moskwa- -Leningrad t959, s . 43t.