Wojciech Fijałkowski
Ogród królewski w Wilanowie i jego
współczesna rewaloryzacja
Ochrona Zabytków 49/2 (193), 109-125
1996
ARTYKUŁY
W ojciech Fijałkowski
OGRÓD KRÓLEWSKI W WILANOWIE
I JEGO WSPÓŁCZESNA REWALORYZACJA
A N A LIZ A H IS T O R Y C Z N O -A R T Y S T Y C Z N A Ogród barokowy Jana III (1682-1696)
O g ró d królew ski w W ilanow ie, oprom ieniony bla skiem legendy Jana III Sobieskiego, jest jednym z naj lepiej zachow anych zabytków barokow ej sztuki o g ro dow ej w Polsce. Kiedy w 1677 r. Jan III nabył p o d w ar szawską wieś M ilanów, przem ianow aną w krótce przez niego na Wilanów, zastał tu „pałac dopiero co za częty”, który dla swej wygody postanowił ukończyć, „ogród i in
sze b u d yn ki w ystaw ić, poddanych za ło żyć i osadzić1’2.
Z astane przez m onarchę m ury fundam entow e daw nej rezydencji Bogusława Leszczyńskiego z połow y XVII w., a także rozpoczęty już zespół zabudow ań fol w arcznych, przesądziły w znacznej m ierze o koncepcji planistycznej założenia pałaco w o -o g ro d o w eg o k ró lew skiego W ilanow a, ukazanego na planie Adolfa Bo ya z 1682 roku. Założenie to, utrzym ane w konw encji
entre cour et jardin, oparte zostało o typow ą dla kom
pozycji barokow ych oś sym etrii, stanow iąca kręgosłup całego układu przestrzennego. Biegła ona od m o n u m entalnej bram y wjazdowej przez dw udzielny dziedzi niec pałacowy, korpus środkow y pałacu, górny i dolny taras o grodow y aż do m ostu na jeziorze. A kcentow ały ją d o d atk o w o : mała kam ienna bram a prow adząca z dziedzińca przedniego na cour d ’honneur, fontanna na górnym tarasie i dw ubiegow e schody z grotą pod ich podestem . Przedłużeniem tej osiowości był od za chodu wąski kanał, od w schodu zaś prosta droga po drugiej stronie jeziora, prow adząca ku Kępie Z aw a dow skiej. Po obu stronach osi w zniesiono sym etrycz
1. W analizie historyczno-artystycznej ogrodu w ilanow skiego w y korzystane zostały m.in. następujące publikacje, opracowania i ma teriały źródłow e: M. Charageat, Sztuka ogro d ó w , Warszawa 1978; G. C iołek, O gród w W ilanow ie, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, t. IX, 1 9 4 7 , s. 8 6 -1 2 8 ; W. Fijałkowski, W ilan ów -rezydencja króla
zw y c ię zc y , Warszawa 1983; M. G ębarowicz, A lbum Poturzycki. N o w e m ateriały do d zie jó w architektury epoki saskiej, „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki”, t. X X I, 1 976, s. 1 0 4 -1 0 6 ; D. Licha- czow , Poezja ogrodów , Warszawa 1991; J. Ursyn N iem cew icz, Pa
m iętn ik i cza só w m oich, t. II, Warszawa 1957; J. Putkowska, Archi tektura W arszaw y XVII w ieku, Warszawa 1991; J. Starzyński, W ila n ów . D zieje b u d o w y pałacu za Jana III, Warszawa 1976, wyd. II;
M . Szafrańska, O gród neorenesansoury w W ilanow ie, mpis 1980;
nie zabudow ania gospodarcze dziedzińca przedniego — stajnie, spichrze i w ozow nie.
Sam ogród rozłożony na dw óch poziom ach, oddzie lonych ceglanym m urem oporow ym , składał się z kil ku części. Jego centralna część, związana ściśle z archi te k tu rą królew skiego pałacu Jana III i stanow iąca zgodnie z doktryną artystyczną baroku jego analogię oraz przedłużenie treści jego w nętrz, otrzym ała cha rak ter ozdobnego ogrodu w łoskiego. O gród ten, zw a ny rów nież „ogrodem g a la n teryjn ym ”^, nawiązywał podobnie jak sam pałac, do wyw odzących się genetycz nie z antyku włoskich form renesansow o-barokow ych.
G órny taras o grodu, leżący na tym samym poziom ie co reprezentacyjno-m ieszkalne apartam enty pary k ró lewskiej, miał — analogicznie do korpusu środkow ego pałacu — ściśle sym etryczny i regularny układ. Jego partię środkow ą, będącą (jak W ielka Sień pałacu) ośrodkiem całej kom pozycji, tw orzył prostokątny ga zon z kolistym basenem fontanny, wykonanym z czer w onego m arm uru chęcińskiego. O dpow iednikam i sy pialni i antykam er królew skich były pary czw orobocz nych p arteró w kw iatow ych, zaś narożnych gabinetów pałacow ych — stosow na ilość symetrycznie rozplano w anych trójkątnych kw ietników , tworzących kw adra tow e lub p rostokątne układy kom pozycyjne. Analogią do barw nych, w schodnich kobierców i bogatych, de koracyjnych tkanin ściennych we w nętrzach pałaco wych była kunsztow na dekoracja parterów o g ro d o wych o bogatej ornam entacji „wyrysowanej bukszpa
n e m ” i w ypełnionej różno ro d n y m kwieciem oraz b ar
w nym kruszyw em i piaskiem . Swego rodzaju pendant dla wież pałacow ych stanow iły drew niane altany w
ry-S. B. Zug, O grody w W arszawie i jej okolicach opisane w r. 1784
p rzez..., „Kalendarz Pow szechny na rok przestępny 1 8 4 8 ”, War
szawa, s. 1 2 -1 3 ; Inw entarz Ogrodu W łoskiego W illanowskiego...
d. 2 7 Junij A. 1 7 2 9 na Gruncie spisany, Archiwum Czartoryskich
w Krakowie, Arch. G ospodarcze, EW 4 1 9 ; Regestra Expensy Pie
niężny na Fabryki W illanow skie a die 2 9 M arty 1775 ad D iem 10 January 1 7 7 6 , odpis m aszynow y, M uzeum w W ilanow ie, O śro
dek Dokumentacji N aukow ej, M ateriały Ź ródłow e, poz. 147/3. 2. „Assekuracja” Marka M atczyńskiego dana Janowi III Sobieskie mu, podaję za A. C zołow skim , Urządzenie pałacu wilanowskiego za
Jana III, L w ów 1 9 3 7 , s. 3.
3. Tak nazywana jest ta część ogrodu w Inw entarzu O grodu W ło
zalitow ych narożnikach tarasu ogrodow ego, przykry te, podobnie jak wieże, m alow niczym i, blaszanymi dacham i ze złoconą ornam entacją. Łącząca je w id o k o w o i kom unikacyjnie prom enada w ytyczona w zdłuż m uru oporow ego stała się w kompozycji og ro d u o d pow iednikiem obu galerii pałacow ych. Poczesne m iej sce w w ystroju artystycznym górnego tarasu ogrodu
królew skiego w W ilanow ie zajm ow ały ustaw ione na w iśniow ym m arm urow ych cokołach pozłacane statuy z ołow iu, które dostarczył z G dańska G aspar Richter na osobiste zam ów ienie Jana III.
B arokow a dążność do bogactw a form dekoracyj nych, przepychu barw i zapachów spraw iła, że ogród w ilanow ski, podobnie jak i inne ogrody tego czasu
1. Plan W ilanow a w g A dolfa Boya z 1682 r. (oprać. graf. A. Różańska): 1 — pałac, 2 — spichrze, 3 — stajnie, 4 — altan y, 5 — groty, 6 — sadzaw ki, 7 — figam ia, 8 — pom arańczam ia, 9 — Góra Bachusowa, 10 — dom ogrodnika, 11 — dom podstarościego, 12 — pasieka, 1 3 — gołębnik, 14 — browar, 15 — ow czarnia, 1 6 — stajnie dla m u łó w , 1 7 — sto d o ła , 1 8 — slodow n ia, 19 — kalendernia, 2 0 — slup kam ienny z krzyżem m altańskim , 21 — kaplica, 22 — kościół, 23 — karczm a
w Europie, ozdobiono w onnym i ziołam i, krzew am i i kw iatam i, a także arom atycznym i drzew kam i cytry nowym i i pom arańczow ym i. W rezydencji Jana III w W ilanowie ustaw iano je na tarasie górnym w w iel kich wazach ceram icznych żółtego koloru p ro d u k o w a nych w G dańsku lub G lińsku oraz w ozdobnych w a zach sprow adzanych przez M arię Kazimierę z A ntw er pii i Rouen.
Poniżej górnego tarasu ogrodow ego rozpościerał się, jak w rzymskich willach renesansow ych i b aro k o wych, taras dolny. Prow adziły do niego um ieszczone na osi założenia dw ubiegow e kam ienne schody. A na logicznie do rozw iązań znanych z Villa d ’Este czy Villa A ldobrandini we Frascatti, pod podestem schodów mieściła się grota, we w nętrzu której zaprojektow ane zostało — jak pisał do króla budow niczy W ilanow a Augustyn Locci — „receptaculum ... na kształt fo n ta n
n y ”4. We wczesnej fazie dziejów W ilanow a na tarasie
dolnym znajdow ały się dwie sym etrycznie usytuow ane sadzawki, które w późniejszym okresie ustąpiły m iej sca kw iatow ym p artero m , pow iązanym kom pozycyj nie z układem parterów górnego tarasu ogrodow ego. M iędzy nimi a jeziorem utw orzone zostały także w y sokopienne lipowe boskiety.
Wspaniale urządzony ogród królew ski, m ieniący się bogactw em w ielobarw nych, dekoracyjnych kw ietni ków, złoconych posągów, czerw ienią m arm urow ych cokołów, basenów, fontann, urn i w azonów oraz zie lenią krzewów, drzew i gazonów, dopełniał znakom i cie myśli i idee zaw arte w w ielow ątkow ym program ie treściow ym architektury i dekoracji pałacu. T raktow a nie bowiem ogrodu w duchu em blem atycznym w łaści we było sztuce ogrodow ej czasów baroku; zaś ogród stanow iący swoisty rebus, trzeba było rozwiązywać jak zagadkę.
Tak więc, zgodnie z sym boliką kw iatów p ro p a g o w aną od w ieków przez pisarzy i filozofów chińskich, naczelne miejsce w ogrodzie w ilanow skim zajmowały róże i lilie jako kwiaty oznaczające szczęśliwość oraz piw onie symbolizujące bogactw o, zdrow ie i radość. N atom iast tulipany, jak też kwiaty law endy i rozm ary nu wyrażały królew ską wspaniałość, cnotę i dobroć oraz trw ałą pam ięć m onarszego imienia. Z rozm arynu i innych kw iatów skom ponow ano inicjały Jana III jako elem enty dopełniające Splendor N o m in is m onarchy zaw arty w program ie elewacji pałacu.
Pozłacane statuy Apollina, M erkurego, Satyra i H erkulesa ustaw ione w narożnikach p arteró w p o łu dniowej części ogrodu personifikow ały cechującą Jana III spraw iedliw ość i inteligencję, jak też m ądrość króla w pom nażaniu dobrobytu kraju oraz cnotę męstwa. Z łocone figury Flory, Wenery, Diany i Fortuny w p ó ł
nocnej części górnego tarasu ogrodow ego służyły glo ryfikacji w dzięku, piękna i czystości m oralnej królew skiej m ałżonki, a także podnoszeniu jej zasług w za p ew nieniu Rzeczypospolitej pom yślności i szczęśliwo ści. U sytuow ana w centrum ogrodu fontanna stanow i ła wyraźny w tej formie od wieków symbol władzy i p o tęgi panującego, zaś ustaw ione w jej pobliżu, przy zej ściu na dolny taras ogrodowy, posągi gladiatorów u o sabiały znaną powszechnie waleczność polskiego króla.
O bok figur m itologicznych doniosłą rolę w p ro g ra mie dekoracyjnym ogrodu grały ustaw ione na przecię ciu d ró g górnego tarasu dwie wielkie wazy z w iśnio w ego m arm uru, których form a i skala zbliżone były zapew ne do wersalskich waz C harlesa A ntoine’a Coy- sevoxa i Jeana Babtysty Tuby’ego. W barokow ej ars
em blem atica sym bolizowały one z jednej strony o d n o
szący się do królow ej w alor płodności, z drugiej zaś osiągnięte przez króla zaszczyty i „bogactwo należne
sp ra w ied liw ym ”^.
N ie bez znaczenia w program ie ideow o-artystycz nym og ro d u w W ilanow ie była bogata kolorystyka k w ietników i barw nych elem entów dekoracyjnych w yposażenia plastycznego, która także przekazyw ała określone treści i idee — np. czerw ień i złoto sym bo lizowały w spaniałość królew skiego m ajestatu, najwyż szą godność i władzę.
W ten sposób ogród służył nie tylko zażywaniu przez w ładcę odpoczynku, lecz także, zgodnie z alegorycz nym znaczeniem postaci i w yobrażeń oraz z pradaw ną sym boliką barw i kwiatów, propagow aniu idei związa nych ściśle z gloryfikacją Jana III i M arii Kazimiery.
Ważnym kom ponentem założenia ogrodow ego k ró lew skiego W ilanow a były utw orzone po obu stronach dziedzińca pałacow ego, a prostopadłe do ogrodu w ło skiego, dw a pasm a „ogrodu fruktyfikującego”6. Te sy m etrycznie i regularnie skom ponow ane ogrody o w o co w o -w arzy w n e otrzymały, zgodnie z trw ającą je szcze, choć zm odyfikow aną już form ą średniow ieczne go hortus conclusus, charakter dekoracyjny przypom i nający tego typu now ożytne ogrody francuskie w d o linie Loary, zwłaszcza zaś zachow any do dzisiaj znany ogród przy C hateau de Villandry.
Każde z pasm ogrodu złożone było z sześciu pro s tokątnych kw ater i obrzeżone szpaleram i lipowym i. M iędzy kw ateram i znajdow ały się studnie z dębow ą cem brow iną „budowane w kw a d ra t”, a w n arożni kach kam ienne groty inspirow ane zapew ne p o p u lar nymi w Polsce projektam i Jeana Le Pautre’a. W p ro gram ie urządzenia ogrodu grały one nie tylko rolę dekoracyjną, lecz — wraz z grotą w ogrodzie w łoskim — alegoryczną, jako ulubiony w XVII w. symbol o d o sobnienia. W sensie m etaforycznym podkreślać miały
4. J. Starzyński, op. cit., s. 41.
5. W. Kopaliński, Słow nik sym b o li, Warszawa 1 9 90, s. 4 46.
/ТлЛ^'АЛ'П'и II!Iί U UjII i"VW iii ildjilih!
--- — > е т = w Ч . - л ’ Ч - r
2 3
2. Rekonstrukcja planu W ilanow a z 1696 r. (oprać, m erytoryczn e W. Fijałkowski, oprać. graf. A. Różańska): A — sta tu y Flory, Wenery, D ian y i Fortuny, В — sta tu y Apollina, M erkurego, Satyra i Herkulesa, С — sta tu y gla d ia to ró w , D — w azon y, E — g lobu sy nieba i ziem i, F — studnie 2. Reconstruction o f a plan o f W ilan ów from 1696 (contents prep, by W. Fijałkowski, graphic prep, by A. Różańska): A — statues o f Flora, Venus, Diana an d Fortune, В — statues o f Apollo, Mercury, Satyr a n d Hercules, С — statu es o f gladiators, D — vases, E — globes o f the Earth an d heavens, F — wells
znaczenie królew skiego ogrodu w W ilanow ie jako za cisznego ustronia, gdzie m onarcha mógł beztrosko oderw ać się od spraw państw ow ych i zażywać sielskie go wypoczynku po trudach w ojennych. Być m oże już pod koniec życia Jana III oba ogrody o w o co w o -w a rzywne w zbogacone zostały w ym ienionym i w inw en
tarzu z 1729 r. elem entam i rzeźbiarskim i przedstaw ia jącymi „G lobus Terrestris z M appam i i K om pasam i” oraz „G lobus Celestis ze Sferam i i K om pasam i astro-
logicznem i”7. Dzieła te, naw iązujące w yraźnie do k o m
pozycji pałacowej z U ranosem na elewacji p ółnoc no-w schodniej alkierza ogrodow ego miały tę co i ona funkcję alegoryczną, tzn. ukazania Sobieskiego jako potężnego i suw erennego władcy.
W końcow ym okresie życia króla pow iększono też obszar ogrodow y od północy przez w łączenie do za łożenia wilanowskiej rezydencji daw nych gruntów k o ścielnych. Stary, drew niany kościół z początku XVII stulecia, przeniesiony z miejsca, gdzie obecnie znajduje się ogród przy oranżerii, został usytuow any na terenie przedpałacow ym , gdzie wznosi się dzisiaj m urow ana św iątynia pw. św. Anny.
N a południe od głównej części założenia pałaco- w o -o g ro d o w eg o wraz z ogrodem włoskim i „ogroda
m i fru ktyfiku ją cym i” pow stał jeszcze jeden ogród uży
tkowy, przy nim zaś dziedziniec kuchenny, a dalej fol w ark usytuow any na malowniczej skarpie z zejściem do leżącego poniżej stawu. W obrębie sześciokw atero- wego ogrodu w arzyw nego, izolującego część głów ną ogrodu królew skiego od folw arku, w ym urow ana zo stała figarnia i pom arańczarnia, zaś w centrum k o m pozycji usypana G óra Bachusowa. Służyła ona za w in nicę, w ew nątrz której w ym urow ano piw nicę na w inne napoje i trunki. Szczyt góry wieńczył „Bachus siedzący
na beczce dębow ej, wielkiej, m alow anej, z kuflem w ręku trzym a ją cym ”^. G óra pełniła rów nież rolę
m odnego w ogrodach barokow ych kopca w idokow e go, ze szczytu którego m ożna było podziw iać d osko nałość całego założenia we wszystkich jego częściach — reprezentacyjnej z dom inującą bryłą pałacu i gos podarczej z ogrodam i, dom em m urgrabiego i o g ro d n i ka oraz folw arkiem , gdzie w ystaw iono dom podstaro- ściego, brow ar, ow czarnię, stajnię dla mułów, stodołę, pasiekę i gołębnik.
Kompozycja zespołu p a łaco w o -o g ro d o w eg o w W i lanow ie była nie tylko jasna, prosta i zw arta, o dzna czała się rów nież w aloram i planistycznym i wyższego rzędu, pozwalającymi zaliczyć ją do założeń o klasie europejskiej. W kom pozycji przestrzennej rezydencji królewskiej zastosow ana została bow iem zasada złote go cięcia, sectio aurea, czytelna zarów no w p ro p o r cjach całego założenia, jak i w jego poszczególnych elem entach, w tym paradnego dziedzińca i ogrodu.
Późnobarokowy ogród królew sko-m agnacki (1720-1790)
W krótce po śmierci króla w 1696 r. w spaniały ogród wilanow ski, ukształtow any pod jego auspicjami i przy jego osobistym udziale, zaczął tracić swą doty ch czasową świetność. Spadkobiercy królewskiej m ajęt ności — królew icz Aleksander, a następnie królewicz Konstanty — nie byli w stanie utrzym ać w należytej form ie rezydencji swego ojca.
8. Tamże.
Zasadnicza zm iana w sytuacji W ilanow a nastąpiła d o p iero po 1720 r., kiedy aktem kupna-sprzedaży d o bra w ilanow skie „z pałacem m u ro w a n ym i ogrodem
w ło sk im ” przeszły z rąk królew icza K onstantego na
w łasność hetm anow ej w. k. Elżbiety Sieniawskiej. Po dejm ując generalny rem o n t i rozbudow ę pałacu Sie- niaw ska zadbała rów nież o odpow iedni wygląd jego otoczenia. Kiedy porów nam y Inw entarz Ogrodu W ło
skiego W ilanowskiego z 1729 r. ze znajdującym się
w A lbum ie Poturzyckim we Lwowie planem sytuacyj nym W ilanow a z około 1732 r., który o p atrzo n o n a pisem D er General Plan von W illanow m ożem y bez tru d u stw ierdzić, że Sieniawska utrzym ała dotychcza sowy charakter regularnego ogrodu królew skiego za chow ując większość podstaw ow ych elem entów jego artystycznego w yposażenia. Pozostały bow iem na daw nym miejscu złocone statuy m itologiczne i w ielkie w a zony na górnym tarasie ogrodu włoskiego, dw ie k o m pozycje rzeźbiarskie z globusam i nieba i ziemi w o g ro dzie ow ocow o-w arzyw nym oraz rzeźba Bachusa w ień cząca Górę W inogradu. Z niknęły natom iast z urządze nia ogrodu posągi gladiatorów , W enery i A pollina ofia row ane przez męża Sieniawskiej Piotrow i W ielkiem u, chrzestnem u ojcu ich córki M arii Zofii, zniknęła także część waz z czerw onego m arm uru i narożne groty z „ogrodu fru k ty fi kującego”. W nowym duchu prze tw orzona została ornam entyka haftow ych p arteró w ogrodow ych na górnym i dolnym tarasie, gdzie póź- n o barokow e m otyw y dekoracyjne z czasów Jana III ustąpiły miejsca ornam entacji regencyjnej. W p ó łn o c nym parterze górnego tarasu w k om ponow ano w tę ornam entykę rodow y herb Sieniawskiej Szreniawa pod m itrą książęcą, a w południow ym — jej m onogram z hrabiow ską k oroną u góry. Również na dolnym ta rasie ogrodow ym zastosow ano w dekoracji parterów po dwie splecione litery С oznaczające przysługujący jej po mężu tytuł kasztelanow ej krakowskiej — Castel-
lanea Cracoviensis. Elżbieta Sieniawska zadbała p o
n adto o w zbogacenie ogrodu królew skiego nowym i dziełam i rzeźbiarskim i, którym i ozdobiono kam ienne balustrady m uru oporow ego i schodów prow adzących do dolnego ogrodu. Rzeźby te, w ykute z piaskow ca w łubnickim w arsztacie Jana Eliasza H offm ana w la tach 1 7 2 5 -1 7 2 6 , przedstaw iające igraszki m iłosne, cztery pory roku oraz p u tta bawiące się w azonam i, nie były już zw iązane z p rogram em służącym sławie i chw ale gospodarzy W ilanow a, lecz służyły ich rados nem u odpoczynkow i i rozryw ce. H etm an o w a Sie niaw ska pow iększyła rów nież m arm urow y basen d aw nej królewskiej fontanny, nadając mu now ą regencyjną form ę, jaką znam y z monachijskiej rezydencji córki Jana III Teresy K unegundy w N ym phenburgu. Użyte do dekoracji ogrodu kwiaty, a także różnego rodzaju w onne zioła i krzewy bukszpanow e stanow iły k o n ty nuację re p e rtu a ru roślin ozdobnych w ystępujących
3. Plan ogrodu w ilanow skiego z ok. 1732 r. (Album Poturzycki). Fot. B. Seredyńska 3. Plan o f the W ilanów garden from circa 1732 (Poturzycki A lbum ). Photo: B. Seredyńska
П|Щп' Г ΊΊΪΙ
4. D ekoracja p a rte ró w dolnego tarasu ogrodu w ilanow skiego z m onogram em С. C. — fragm ent planu z 1732 r. Fot. B. Seredyńska
4. D ecoration o f the ground floors o f the lo w er terrace in the W ilanów garden w ith the m onogram C. C. — fragm ent o f a plan from 1732. Photo: B. Seredyńska
w czasach Jana III. W yrazem kontynuacji utrw alonej tradycją szaty roślinnej królew skiej rezydencji były też liczne rośliny kubłow e o d n o to w an e przez inw entary zato ró w ogrodu jako m .in. drzew ka pom arańczow e i cytrynow e — „cytrynatow e i lim o n io w e”, a także „pom gra n a to w e”, jaśm inow e k oloru białego, żółtego i g ranatow ego oraz „ab lizn o w e”, czyli jodłow e. Były tu rów nież mniej liczne drzew ka laurow e, cyprysy, ostrokrzew y, rajskie jabłonie i gruszki pergam utki oraz m orele i brzoskw inie. N ajefektow niejsze z nich w ysta w iano na tarasie ogrodow ym bądź to w specjalnie w ykonanych w G dańsku błękitnych w azach farfuro- wych z herbam i Sieniawskich, bądź to w w ykonanych na miejscu naczyniach drew nianych. Po zakończeniu sezonu letniego wszystkie te drzew ka i krzewy ozd o b ne przenoszono na przechow anie do now o wzniesionej p om arań czam i.
Pod koniec życia hetm anow ej ogród — jak wynika z jego opisu inw entarzow ego — wszedł w now ą fazę zaniedbań, a po jej śmierci zubożony został o usunięte stąd złocone rzeźby m itologiczne z czasów Jana III oraz globusy nieba i ziemi.
D opiero gdy w 1730 r. now y król Polski August II M ocny dostał W ilanów w dożyw otnią dzierżaw ę od spadkobierczyni hetm anow ej — M arii Zofii z Sieniaw skich D enhoffow ej, ruszyły w szybkim tem pie roboty inw estycyjne w pałacu i ogrodzie. Przy pełnym zacho w aniu charakteru pa rteró w kw iatow ych stw orzonych za rządów Sieniawskiej, łącznie z kom pozycjam i za wierającym i jej herby i inicjały, w schodnia część kw a terow ych o grodów ow ocow o-w arzyw nych przylega jąca do obu skrzydeł pałacow ych zam ieniona została na ozdobny ogród kwiatowy.
Jak m ożna sądzić na podstaw ie porów nania planu og ro d u w ilanow skiego z czasów saskich z d o k u m e n ta mi źródłow ym i z drugiej połow y XVIII w., miejsce wywiezionych z Wilanowa złoconych rzeźb mitologicz nych zajęły teraz dwadzieścia dwie odlane w brązie figury tanecznic, a miejsce waz z w iśniow ego m arm u ru — kilkanaście dekoracyjnych w azonów z m iedzia nej blachy. N a daw nych gruntach kościelnych w łączo nych jeszcze przez Jana III do królew skiego założenia o g rodow ego pow stał zespół boskietów pow iązanych
kom pozycyjnie z arch itek tu rą w zniesionej od północy nowej p o m arańczam i projektu nadw ornego arch itek ta saskiego Jana Z ygm unta Deybla.
Dalszy rozwój oraz w zbogacenie kom pozycji i w y stroju plastycznego ogrodu królew skiego przyniosły lata rządów w W ilanow ie księżnej Izabeli Lubom ir- skiej, córki M arii Zofii i jej drugiego męża A ugusta A leksandra Czartoryskiego. Księżna m arszałkow a w ła dała W ilanow em w ostatniej ćwierci XVIII stulecia, a jej przedsięw zięcia związane z pow iększeniem o g ro du i ozdobieniem now ym i budow lam i dziedzińca p a łacow ego utrw alone zostały w cennej dziś dla nas jako m ateriał źródłow y dokum entacji rękopiśm iennej, p ro jektowej i ikonograficznej. Barokow y ogród w łoski pow iększony został o now e układy kom pozycyjne od południa i północy, pow iązane harm onijnie w je d n o litą całość z istniejącymi elem entam i daw nego og ro d u na obu tarasach oraz z zamykającymi dolny ogród boskietam i nad jeziorem . Kunsztow nie w ystrzygane ściany grabow ych i lipow ych szpalerów, a także „skle
pionych ulic’ dzieliły poszczególne partie o g ro d u na w nętrza, których płaszczyzny p o kryto parteram i tra wiastymi lub kw iatow ym i o m isternie w y p ro w ad zo nych ornam entach bukszpanow ych, opartych o m o ty wy palm et i lilii burbońskich. Partery górnego i d o ln e go ogrodu obsadzono piram idalnym i cisami, u zu p eł nionym i przez odpow iadające im kształtem pnącza na specjalnie urządzonych stożkow ych i obeliskow ych konstrukcjach. N a wąskich pasm ach m uraw y w zdłuż p arteró w rozstaw iano w sezonie drzew ka p o m a ra ń czowe, cytrynow e i granatow e w drew nianych ku błach m alow anych w skośne b iało -czerw o n e pasy. W zbogacono też znacznie dotychczasow e w yposaże nie plastyczne obu tarasów ogrodow ych, umieszczając na narożach p arteró w kilkadziesiąt now o odlanych w ołow iu figur, przedstaw iających skoczków i baletni- ce. Dla zharm onizow ania ich charakteru z rzeźbam i pochodzącym i z czasów saskich p o m alow ano je wszystkie w raz z m iedzianym i w azonam i „kam ienną
farbą”, by wyglądały z daleka jak wykute w piaskowcu.
9. G. C iołek, op. cit., s. 109.
P
U
И
р1·
WWW!· «
5. D ekoracja parteró w górnego tarasu ogrodu w ilanow skiego z her bem Szreniawa i m onogram em E. S. — fragm ent planu z 1732 r. Fot. B. Seredyńska
5. D ecoration o f the ground floors o f the u pper terrace in the W ilan ów garden w ith the „S zren iaw a” coat o f arm s an d the m onogram E. S.
— fragm ent o f a plan from 1 7 32. Photo: B. Seredyńska
W czasach Izabeli Lubom irskiej zrodził się rów nież pom ysł urządzenia na górnym tarasie ogrodow ym fo n tanny z czw órlistnym basenem i dynam iczną k o m p o zycją rzeźbiarską przedstaw iającą N essusa poryw ające go D ejanirę oraz hippokam pusy i kąpiące się nimfy. Powstała także myśl zrealizowania planow anego w cza sach Jana III wystroju architektoniczno-plastycznego m uru o p orow ego z kaskadow ym i w odozdrojam i.
G ru n to w n ie przeobrażony został natom iast daw ny ogród użytkow y przy G órze Bachusowej, k tórem u n a d ano form ę ozdobnego ogrodu rokokow ego. W ypeł niły go strzyżone boskiety grabow e i lipow e, chow ają ce w sobie zaciszne gabineciki z rzeźbam i i kam ienny mi ław kam i. Boskiety te, tw orzące jakby małe labiryn ty, służyły intym nym spotkaniom tow arzyskim , gdyż z natury rzeczy sym bolizow ały kraj rozkoszy, „do k tó
rego łatw o było wejść, lecz znacznie trudniej w yjść” 10.
W zupełnie inny św iat w prow adzał goszczący w W ilanow ie nowy, rom antyczny ogród założony na terenie daw nego folw arku królew skiego. Twórca tego o g rodu, Szymon Bogumił Z ug, urządził tu tzw. dziką p ro m en ad ę, czyli „jardin a n g lo -ch in o is"11, o krętych, wijących się ścieżkach w śród skupin drzew i krzewów, z szum iącą kaskadą i w ykorzystaną w kom pozycji o grodu taflą w odną daw nego stawu.
Duże zm iany w prow adzono za czasów m arszałko- wej Lubom irskiej także przy wjeździe do pałacu. Po wstał tu zespół czterech w ielorzędow ych kw ater lipo wych z trójprom iennym układem alej zbiegających się przy głów nej bram ie wjazdowej. Ś rodkow a, biegnąca ku kanałow i, podkreślała historyczną osiow ość b a ro kow ego założenia. Sam kanał, obsadzony szpalerem drzew lipow ych, miał być, jak Kanał Piaseczyński w U jazdow ie, zam knięty od zachodu dekoracyjnym trójlistnym basenem .
10. D. Lichaczow , op. cit., s. 169.
O ile w XVIII w. zasadnicza, p ierw otna koncepcja założenia p a łaco w o -o g ro d o w eg o W ilanow a nie uległa zm ianie, a naw et p o dkreślona została jej osiowość i sy m etryczna rów now aga elem entów płaszczyznowych, 0 tyle w następnym stuleciu nastąpiły tu wielkie zm ia ny, które zatarły zupełnie historyczny charakter k ró lewskiego ogrodu.
Romantyczne przem iany ogrodu wilanowskiego (1799-1856)
N ow y właściciel W ilanow a Stanisław Kostka Potoc ki, ożeniony z córką księżnej Izabeli Lubomirskiej — A leksandrą, podjął w myśl idei i p rądów zapoczątko wanych w XVIII w., zm ieniających radykalnie stosu nek człow ieka do krajobrazu, generalną przebudow ę całego założenia w ilanow skiego. Już w 1799 r. ro zp o czął on realizację w ielkiego zam ierzenia, jakim było ujęcie ogrodu w raz z całą jego okolicą w jeden wielki zespół parkow o-krajobrazow y. G łów ne jednak prace zaplanowane w ogrodzie w ykonane zostały dopiero w XIX stuleciu. W tedy to całkowitej likwidacji uległy zarówno barokowe partery ogrodow e na górnym i dol nym tarasie oraz przy skrzydle południowym pałacu, z ich bogatym wystrojem rzeźbiarskim, jak też rokokowy zespół boskietów przy G órze Bachusowej, który włączo no do wspólnej kompozycji pejzażowej. Nie ruszone zostały szczęśliwie wysokopienne szpalery i boskiety gra bowe przy nadbrzeżu jeziora. Zm ienił się natom iast cha rakter dawnego dwudzielnego dziedzińca pałacowego, gdzie rozebrano dawną bram ę i barokowe, dekoracyjne ogrodzenie. Powstały w ten sposób wielki podw órzec pokryty został owalnym gazonem z grupą drzew i krze wów w środku oraz w narożach przy obu galeriach pa łacowych, gdyż zgodnie z nowymi zasadami sztuki ogro dowej osie symetrii i widoki frontalne jako sprzeczne z naturą nie miały już praw a bytu.
W połow ie XIX w., gdy kolejnym i w łodarzam i W i lanow a byli w nuk Stanisław a Kostki August Potocki 1 jego żona A leksandra, nastąpił dalszy proces p rzeo brażania daw nego og ro d u królew skiego, który cecho wał pew ien naw rót do przeszłości. G órny taras o g ro dow y w yposażono w trzy fontanny, z których jedna usytuow ana była jak w czasach baroku na osi założe nia. N ow ą fontannę zbudow ano rów nież na środku dziedzińca pałacow ego i przy skrzydle północnym , zaś przy południow ym skrzydle pałacu, gdzie w XVII i XVIII w. istniały regularne ogrody kw aterow e, p o wstał neorenesansow y ogródek różany, z parteram i o bukszpanow ych, geom etrycznych ornam entach, z czw órlistną fontanną pośrodku.
Idea z aprojektow anego przez Bolesława Podcza- szyńskiego now ego og ro d u o cechach renesansow ego
giardino segreto płynęła z przekonania ówczesnych
6. Plan W ilanow a z 17 9 0 r. (oprać. G. Ciołek) 6. Plan o f W ilanów from 1 7 9 0 (prep, by G. Ciolek)
7. W idok ogrodu w ilanow skiego o d stron y p ó łn .-w sch . z 1 7 7 7 r. w g Bernarda B ellotta C analetta (Zam ek K rólew ski w W arszawie). Fot.
B. Seredyńska
7. View o f the W ilanów garden from the n o rth -ea st in 1 7 7 7 acc. to Bernardo B ellotto C an aletto (Royal Castle in Warsaw). Photo: B. Seredyńska
właścicieli W ilanow a, że ew okując obraz złotej epoki odrodzenia w łoskiego przyw racają wizję Z łotego W ie ku ludzkości, o którego pow rocie m arzył Jan III So bieski, czemu dał wyraz w program ie id e o w o -a rty stycznym swej rezydencji.
Do starożytnych tradycji włoskich wskrzeszonych w sztuce renesansu i baroku, a obecnych w ogrodzie królewskim w W ilanowie od XVII w., nawiązywał dzia łający tu wraz z Podczaszyńskim architekt Potockich Franciszek M aria Lanci, który zbudował przy pałacu dwie okazałe pergole. Traktowane one były wówczas jako element antycznych ogrodów słonecznej Italii: kon strukcje pokryte pnącą winoroślą kojarzyły się bowiem łatwo ze starorzymskimi winnicami. Do antyku nawią zywał także założony wówczas przy północnym paśmie ogrodowym tzw. Gaj Akademosa z półkolistą, kamienną ławą, zwieńczona ceramicznymi statuami kanefor.
Charakter nadany ogrodow i wilanowskiemu w ubie głym stuleciu przetrw ał niem al bez zm ian do czasów
12. Problematyka konserwatorska ogrodu w ilanow skiego o m ó w io na została w oparciu o: G. C iołek, op. cit., tenże, O d b u d o w a ogrodu
w ilanow skiego, „Ochrona Zabytków” 1962, nr 3, s. 8 6 -1 0 6 ; J. Cy-
dzik, W . Fijałkowski, W ilanów . D zieje, architektura, konserwacja, W arszawa 1983; L. Maj decki, O chrona i konserw acja za b y tk o w ych
ostatniej wojny. W w yniku jednak planow ego niszcze nia zabytków polskiej kultury narodow ej ogród uległ w latach okupacji niem ieckiej poważnej dewastacji, któ ra objęła jego zieleń, układy w odne i w yposażenie architektoniczno-rzeźbiarskie.
Poddanie analizie historyczno-artystycznej ogrodu królew skiego w W ilanow ie — nie tylko jego sfery kom pozycyjnej, dekoracyjnej i plastycznej, lecz także tak istotnej w zabytkach sztuki barokow ej w arstw y sem antycznej — p o d yktow ane zostało potrzebą stw o rzenia ideow o-artystycznych przesłanek do p rzep ro w adzenia jego pełnej rew aloryzacji w sposób w łaściw s zy niż to m iało d o tąd miejsce i bliższy duchow i czasów Jana III.
W S P Ó Ł C Z E S N A R EW A LO R Y Z A C JA O G R O D U 12
Pierwsze założenia i d ziałan ia konserw atorskie (1 9 4 2 -1 9 4 4 ). Już w początkow ym okresie okupacji
założeń ogrodow ych , W arszawa 1 9 93; F. Próchnicki, R o b o ty kon- serw a to rsk o -w yk o ń czen io w e w y k o n y w a n e przez Przedsiębiorstwo KAM, „Ochrona Zabytków” 1952, nr 1 (o Wilanowie s. 18-27); S. M., W ilanow ska fo n ta n n a , „Stolica” 1 9 5 0 , nr 3 3 , s. 9; T. H ., Realizacja w iz ji C an aletta w W arszawie, „Stolica” 1 9 5 3 , nr 5 1 - 5 2 , s. 6.
8. Fragment dolnego tarasu ogrodu w ilanow skiego z fontanną w g Bernarda B ellotta C analetta (M uzeum N a ro d o w e w W arszawie) Fot. B. Seredyńska
8. Fragment o f the lo w er terrace o f the W ilanów garden w ith a fountain, acc. to Bernardo B ellotto C an aletto (N ational M useum in Warsaw). Photo: B. Seredyńska
ówcześni właściciele W ilanow a — Beata i Adam Bra- niccy — myśląc o przyw róceniu świetności zabytko w em u założeniu zlecili w 1942 r. dr. G erardow i C io ł kowi w ykonanie w stępnych studiów i projektu k o n cepcyjnego rekonstrukcji ogrodu wraz z jego szeroko pojętym otoczeniem . Projekt ów został zaakceptow any przez działającą pod egidą M uzeum N arodow ego w Warszawie komisję konserw atorską spraw ującą ci chą opiekę nad W ilanow em .
W 1944 r. rozpoczęto pierwsze prace re k o n stru k cyjne, które w obec niesprzyjających w arunków w ojen nych i trudnej sytuacji politycznej ograniczone zostały do odtw orzenia jedynie parteró w barokow ych na g ó r nym tarasie ogrodow ym . Do generalnych prac rek o n strukcyjnych przystąpiono dopiero po zakończeniu wojny, gdy W ilanów po przejęciu go przez Państwo stał się oddziałem M uzeum N arodow ego w Warszawie.
9. Konstrukcja dla p n ą czy im itujących krzew piram idaln y (M uzeum
N a ro d o w e w Warszawie)
9. C onstruction fo r clim bers im itatin g the p yra m id bush (N ational M useum in W arsaw)
“i -Λ
22. J
10. W idok ogrodu w ilanow skiego o d stron y p d .-w sc h . z 1856 r. w g W ilibalda Richtera (M uzeum w W ilanowie) 10. View o f the W ilan ów garden from the so u th -ea st in 1 8 56, acc. to W ilibald R ichter (M useum in W ilanów)
Pow ojenna rew aloryzacja W ilanow a (1 9 4 6 -1 9 6 4 ). W rezultacie przeprow adzonych studiów historycz nych i badań na gruncie przyjęto, że teren daw nego ogrodu królew skiego, ujm ującego w podkow ę pałac, oraz integralnie z nim związany paradny dziedziniec zostaną odtw orzone w duchu XVII i XVIII wieku. Po stanow iono więc, że elem enty założenia barokow ego zrekonstruow ane zostaną tam , gdzie zachow ały się one w form ie stosunkow o czytelnej, tj. na obu tarasach ogrodow ych, w zdłuż północnego skrzydła pałacu i na dziedzińcu. N aw iązujący natom iast do tradycji antyku neorenesansow y ogród kw iatow y przy skrzydle p o łu dniow ym oraz Gaj A kadem osa zachow ają swój d otych czasowy charakter, w prow adzone zostaną jedynie nie wielkie korektury kom pozycyjne i techniczne. O gród przy odbudowanej po zniszczeniach wojennych oranżerii potraktow any będzie jako pomocniczy teren ogrodniczy, urządzony w oparciu o zachow any basen fontanny.
Szczegółowy program rekonstrukcji ogrodu b a ro kow ego przew idyw ał uzupełnienie kam iennej balu strady z piaskow ca na całej długości m uru oporow ego oraz w ykonanie w w ypraw ie i w yposażenie w szcze
góły dekoracyjne odsłoniętej spod w arstw ziemi ele wacji m uru o p orow ego, jak też elewacji schodów nad grotą, gdzie pod cienką ścianką ceglaną zachow ały się ślady barw nych wypraw. O czyw istą spraw ą była ko nieczność przyw rócenia właściwego ch arakteru w yso kopiennym boskietom na dolnym tarasie ogrodow ym i szpalerom o w ysoko ciętych ścianach w zdłuż skrzy dła półn o cn eg o . N ieodzow ne staw ało się rów nież o d tw o rzen ie nadbrzeżnej prom enady z w chodzącą w głąb jeziora p latform ą, mającą akcentow ać oś głów ną założenia p ałaco w o -o g ro d o w eg o . Projekt rew alo ryzacji og ro d u królew skiego przew idyw ał rów nież urządzenie dw óch okrągłych bocznych basenów fon tann na tarasie górnym i skasow anie fontanny śro d k o wej oraz w ykonanie dużej czwórlistnej fontanny z kom pozycją rzeźbiarską pośrodku tarasu dolnego, takiej jak na obrazie C analetta. N ie zam ierzano przy tym realizow ać ukazanej na obrazie bogatej kom pozy cji plastycznej, lecz ograniczyć przedsięw zięcie arty styczne do czterech zaledwie now o zaprojektow anych rzeźb, przedstaw iających p u tta ujeżdżające żółw ia, kra ba, ślim aka i delfina.
11. Projekt rekonstrukcji ogrodu w ilanow skiego opracow any p rzez G. Ciołka 11. Project o f a reconstruction o f the W ilanów garden prep, by G. C iołek
? èt ' i A A A A è A I' AÀA À A À i A A Ψ £ ΑΆΑφ Ф A A A fi
* Ш 1 î l i l È
f Α Ά Α 4 4 A A A | Ä i;: A A fr fr fr fr fr fr % ;
i * ^ 4 i I ^•fr fr fr fr fr 4 4 ^ 8 ; f\*b * ę -i- «/] i i ^ j ^ ł 4 4 * t !t r i * ‘ r :
* 4 4 4 44* **?
.is т щ
и ^
i *** л ш ’
a 4 4 . * 4 f r ä s f r ^ . ? 4 4 ? i « i ? | | М * ± J l *.._^4 *” <■" fr £ Wfr fr fr
§ A·*'^· Ą -t:* ê· a ά r f F r r r i A - ^ tfMS ifł& p t fr fr 4 fr A A </·*J2. K om pozycja parteró w ogrodu w ilanow skiego w XVIII w . Przerys fragm entu zaginionego planu z ok. 1 7 9 0 r.
12. C om position o f the ground floors o f the W ilanów garden in the eighteenth century. Tracing o f a fragm ent o f a lost plan from circa 17 9 0
*<$*-··:·•-••чу? А ж ’ .^yv.ifr;.;>.··.·.4-ж ; Ж : '^
i ^
É P Ô
É
M
i
Я М Ю в н М В Ш
Ο ι · , · ' · Λ ' , « ο e Ä ж К У P **' i'‘;*y ^f*Î sa о ПЯЧ?Г№ kJh£i■ssmm:
râ*&s.
[•jEisiü® ж
ÎJSfosB ms&msmPow rót do barokow ej, dwudzielnej postaci dziedzi ńca zakładał odbudow ę dekoracyjnie ukształtow ane go, ażurow ego ogrodzenia pośrodku, przyw racającego historyczny podział na avant cour i cour d ’honneur.
U rzeczywistnienie tak pom yślanego program u re
waloryzacji podzielone zostało na dw a etapy, z których pierwszy przypadł na lata 1 9 4 6 -1 9 5 0 , drugi zaś na lata 1 9 6 0 -1 9 6 4 .
Już podczas realizacji pierw szego etapu prac, który przyniósł pełną rekonstrukcję parteró w kw iatow ych
13. Projekt rekonstrukcji parterów ogrodu w ilanow skiego w opracow aniu G. C iotka 13. Project o f a reconstruction o f the grou n d floors o f the W ilan ów garden prep, b y G. Ciotek
i traw nikow ych oraz boskietów i prom enady w d o l nym ogrodzie barokow ym , zrodziła się myśl przyw ró cenia bogatego niegdyś w yposażenia rzeźbiarskiego w kom pozycji obu tarasów ogrodow ych. Myśl tę wcie lono w życie sprow adzając z ogrodu w Brzezince na Śląsku kilkadziesiąt rzeźb piaskowcowych, w tym 22 po
sągi o tem atyce m itologicznej, takie jak znajdow ały się tutaj w czasach saskich. Posągi te, będące dziełami śląskich m istrzów d łuta z lat dwudziestych XVIII w. — rzeźbiarza Jana A lbrechta Siegwitza i kam ieniarza Jana Adam a K aringera, związały się harm onijnie pod względem form y i m ateriału ze współczesnym im w y
14. W ila n ó w z lotu ptaka po pracach rew aloryzacyjnych w l. 1 9 6 0 -1 9 6 4 . Fot. E. Kupiecki
14. W ila n ó w from a b ird ’s eye view after revalorization con du cted in 1 9 6 0 -1 9 6 4 . Photo: E. Kupiecki
strojem rzeźbiarskim balustrad m uru o p o ro w eg o i schodów w W ilanow ie, autorstw a Jana Eliasza H o ff m ana. O siem naście z nich, przedstaw iających bogów olim pijskich, bóstw a i postacie z m itologii antycznej, u staw iono w narożach p arteró w górnego o grodu, cztery zaś, wyobrażające postacie H erkulesa, um ie szczono na narożnikach platform y i na krańcach p ro m enady nad jeziorem .
Przerw ane na kilka lat działania rew aloryzacyjne w ogrodzie wilanowskim wznowione zostały w 1960 r. w ram ach realizacji uchw ały Prezydium R ządu z dnia 18 XII 1954 r. o tzw. odbudow ie W ilanow a. Podjęcie ich d o p iero w kilka lat po decyzji rządow ej w ynikało z konieczności w ykonania wcześniej podstaw ow ych prac b u d o w lan o -k o n se rw a to rsk ich i instalacyjnych w pałacu i w budynkach przypałacow ych, zwłaszcza zaś uzbrojenie całego terenu w urządzenia w o d o c iąg o w o-kanalizacyjne, energetyczne itp.
D ziałania prow adzone w ogrodzie w latach 1 9 6 0 - 1964 skupiły się na:
1. dokończeniu rekonstrukcji p arteró w barokow ych i obsadzeniu ich piram idalnym i cisami i żyw otnikam i,
2. przeniesieniu części figur z tarasu g ó rn eg o na taras dolny i w kom ponow aniu ich w arch itek tu rę w y sokopiennych boskietów,
3. w ykonaniu naw ierzchni dróg z tłucznia ceglane go, zam ienionego następnie na asfalt z w prasow anym na gorąco grysem,
4. uruchom ieniu fontann,
5. dokończeniu kam iennej balustrady m u ru o p o ro w ego, pokryciu jego elewacji tynkam i terazytow ym i i piaskow cem oraz w ykonaniu kaskadow ych w odo- zdrojów o „now ocześnie” zaprojektow anych w yle w ach i dw ukondygnacjow ych m isach,
6. ośw ietleniu całego ogrodu w spółczesnym i latar niami i reflektoram i.
M im o że podczas prac budow lanych i instalacyj nych przy pałacu odnaleziono zarów no dobrze zacho w ane fundam enty barokow ego ogrodzenia dzielącego p aradny dziedziniec na część gospodarczą i h o n o ro w ą, jak też zdobione herbam i Jana III i stylizow anym i liś ćmi ak an tu kam ienne słupy dawnej bram y teg o o g ro dzenia, nie przyw rócono historycznego p odziału dzie dzińca. Tworzy to pew ien wyłom w barokow ym cha rakterze całego założenia, nie pozw ala też zachow ać właściwej skali przestrzennej architektury pałacu, gu biącej się obecnie w rozległości przekształconego w XIX w. dziedzińca. N a przeszkodzie realizacji tego zam ierzenia stanął brak zrozum ienia ze strony ów czes nych d ecydentów istoty barokow ego rozw iązania kom pozycyjnego królewskiej rezydencji, jak i brak w y obraźni co do możliwości uzyskania niepow tarzalnych efektów wizualnych.
13. W części północnej tarasu pow inny być ustaw ione statuy — Diany, W enery, Flory i Pomony oraz M inerwy i Amfitryty, w części
W nioski konserw atorskie
N iem ożność o d b u d o w y dziedzińca pałacow ego spow odow ana nieprzychylnym stanow iskiem władz, liczne błędy techniczne p o p ełn io n e w skutek braku d o św iadczenia, niedostatecznego poziom u wiedzy tech nologicznej i niskiej jakości m ateriałów , a także parę pom yłek pow stałych z niepełnej znajom ości m ateria łów archiw alnych oraz p rogram u id eow o-artystyczne go zrealizow anego niegdyś w rezydencji królewskiej w W ilanow ie skłaniają do sform ułow ania następują cych postulatów .
Podstawowym i zadaniam i wym agającym i realizacji w najbliższych latach pow inny być:
1. generalny re m o n t m uru o p orow ego pow iązany z: a) usunięciem tynków terazytow ych i wykładzin piaskow cow ych oraz zastąpieniem ich tynkam i w a pienno-piaskow ym i z zastosow aniem w celach d eko racyjnych typow ych dla b aroku drobnych otoczaków, b) w ym ianą dotychczasow ych bezstylowych ele m entów w odozdrojów na utrzym ane w duchu sztuki barokow ej;
2. nadanie dekoracji p a rteró w górnego tarasu form XVTI-wiecznych p a rteró w haftow ych, w oparciu o ist niejące w zorniki w łoskie i francuskie z czasów baroku; 3. w ym iana w yrośniętych żyw otników na dające się formować cisy piram idalne, przywrócenie „sklepionych alei” na osi galerii północnej oraz w obrębie szpalerów grabow ych w zdłuż p ółnocnego skrzydła pałacu;
4. w ym iana betonow ych kraw ężników w parterach ogrodow ych na w ykonane z m etalow ej taśmy;
5. usunięcie asfaltow ych naw ierzchni dróg i zastą pienie ich żw irow ym i;
6. skorygow anie rozstaw u kam iennych figur m ito logicznych na górnym tarasie ogrodow ym w taki sp o sób, by wiązały się one ściślej z program em id e o w o -a r tystycznym p ałacu 1'*;
7. zlikw idow anie fontanny na dolnym tarasie o g ro dow ym i bocznych fontann na górnym oraz przyw ró cenie fontanny w centrum tarasu górnego, zasilanej w odą ze studni głębinow ej;
8. w prow adzenie do re p e rtu a ru dekoracyjnego ogrodu cytrusow ych i laurow ych drzew kubłow ych oraz kw iatów stosow anych w epoce baroku;
9. zastąpienie stojących w narożnikach górnego ta rasu budek w artow niczych drew nianym i altankam i n a wiązującymi do istniejących tu w czasach Jana III, 0 form ach zbliżonych do altan projektow anych przez królew skiego architekta Tylmana z G am eren;
10. przyw rócenie dw udziału dziedzińca paradnego przez odtw orzenie ażurow ego ogrodzenia z: a) w yko rzystaniem p rojektów prof. G erarda C iołka, od n ale zionych filarów bram y królew skiej z XVII w. i w idoku
południow ej — Apollina, Marsa, Bachusa i M erkurego oraz Jowisza 1 Eola.
C analetta; b) w prow adzeniem elem entów dekoracyj nych ogrodzenia opisanych w Inw entarzu Pałacu W i
lanowskiego z 1793 r.;
11. przyw rócenie kanału akcentującego osiow ość założenia od zachodu i uczytelnienie osi barokow ej od w schodu, w kierunku rom antycznej bram y Potoc- kich-L ubom irskich;
The Royal Garden in Wilanów and
T he royal garden in W ilanów , 10 kilom etres to the so u th -e a st from the centre o f Warsaw, is o n e o f the best preserved and valuable m o n u m en ts o f B aroque art in Poland. Set up in the last quarter o f the sev en teen th cen tury by Jan III Sobieski, it fram es the royal palace and p ro lo n g s its interiors. D u ring the Baroque era its h o rsesh oe pattern en circled the palace and courtyard, and w as c o m p o se d o f tw o basic parts. T h e first w as an ornam ental tw o -tie r Italian garden located in the central part o f the p a la ce-g a rd en p rem ise, w ith a retaining w all, geom etrically design ed flo w er beds, boskets, gilt m yth ological statues and a foun tain in the m iddle. T h e seco n d part, situated o n b oth sid es o f the courtyard, w as a v eg eta b le-fru it garden, divid ed in to quar ters and en h an ced w ith sculptu res, g ro tto es and w ells.
D uring the sev en teen th and eigh teen th century the gar den w as m o d ified up on a num ber o f occa sio n s, alw ays,
12. zm odernizow anie ośw ietlenia ogrodu i dzie dzińca pałacow ego.
Z realizow anie tych wszystkich zadań przyw rócić m oże św ietność królew skiego W ilanow a, uczynić go bliższym epoce króla Jana III i postaw ić ogród w ila now ski w rzędzie najwybitniejszych zabytków b aro k o wej sztuki ogrodow ej w Europie.
Its Contemporary Revalorization
h o w e v e r, retaining its basic Baroque c o m p o sitio n and sym m etrical balance o f plan e elem en ts. D u ring the n in eteen th cen tu ry it w as th o ro u g h ly red esign ed in the spirit o f R om an tic lan d scap e parks. T h e seco n d w o rld w ar caused seriou s d e v a sta tio n o f the plan ts and artistic o u tfittin g o f the royal gard en . O n ce W ilan ów b ecam e state property, the garden w a s su bject to general recon stru ction and revalorization based o n historical plans, v iew s, o n -s ite research and in v en tory d escrip tio n s ( 1 9 4 6 - 1 9 6 4 ) . D esp ite the restoration o f fo rm er sp len d ou r, a num ber o f elem en ts still require co rrec tio n and su p p lem en tation . O n e o f the im portant and as yet u n rea lised tasks is the restoration o f the bipartite courtyard and can al, w h ich accen tu ated the axis o f the historical Ba ro q u e p rem ise.
