Piotr M. Stępień
Regionalny Ośrodek Studiów i
Ochrony Środowiska Kulturowego w
Łodzi
Ochrona Zabytków 55/1 (216), 84-87
2002
REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA
KULTUROWEGO W ŁODZI
O śro d ek Regionalny w Łodzi działa od 1 lipca 1991 r. Zakres naszych zainteresow ań i pracy określo ny został przez program resortow y „Synteza k u ltu ro w ych w artości przestrzeni państw a polskiego” . Tery to rialn y zasięg działania obejm uje ziemię łęczycko-sie- radzką, praktycznie jest to obszar obecnego w ojew ódz tw a łódzkiego.
Rąptce w w oj. lubuskim — osada obronna z w czesnej epoki brązu. Fot. W. Stępień, 1999
Rąpice in the voivodeship o fL u b u sz — defensive se ttlem en t from the E arly Bronze Age. Photo: W. Stępień, 1999
Specyfiką regionu łódzkiego jest brak w yraźnych, w yróżniających go cech. Leży na pograniczu W ielko polski i M azowsza. W prehistorii osadnictw o skupiało się na obrzeżach regionu. Podregiony o wyraźnych cechach odrębności to: podregion wieluński, sieradzki, opoczyński i łowicki. Łódź, jako m iasto przem ysłow e pow stałe w XIX w., zdom inow ało i p o d p o rząd k o w a ło ekonom icznie i k ulturow o cały region. N ow o p o w stała w arstw a społeczna, proletariat, oraz inw esto- rzy-przem ysłow cy stworzyli specyficzny konglom erat w artości kulturow ych. O becnie dziedzictw o to ginie na naszych oczach wraz z likwidacją zakładów prze m ysłow ych i ich przeobrażeniam i. Uznaliśmy, że nie zbędnym i działaniam i są prace związane z rejestracją i opracow aniem zespołów fabrycznych, rezydencjo- nalnych oraz daw nych, historycznych siedzib ziem iań skich. Jest to priorytetow e zadanie łódzkiego O środka. Efektem naszej pracy są w ydaw nictw a, np. D w ory
i pałace okolic Łodzi, fundam entalna do badań historii
łódzkich fabryk praca A ntoniego Szrama Inicjatyw y
budow lane I. K. Poznańskiego jako w yraz m ecenatu artystycznego łódzkiego przem ysłow ca, czy też o p rac o
w an a redakcyjnie i w ydana przez nasz O środek książka Krzysztofa Stefańskiego pt. Jak zbudow ano przem ysło
w ą Ł ó d ź — architektura i urbanistyka m iasta 1826 1914. Publikacja ta została u k oronow ana najwyższym
w yróżnieniem dla wydawcy w Łodzi — Z ło ty m Exli- brisem za najlepszą książkę w 2001 r. O becnie przygo tow ujem y się do w ydania dw utom ow ego dzieła p o św ięconego zespołom fabryczno-rezydencjonalnym .
O d początku swej działalności ściśle w sp ó łp rac u jemy ze służbami konserw atorskim i, często p o m ag a jąc im w opiniow aniu i podejm ow aniu decyzji. Ścisłą w spółpracę utrzym ujem y z Instytutem A rchitektury i Urbanistyki Politechniki Łódzkiej oraz K atedrą G eo grafii Politycznej i Studiów Regionalnych U niw ersyte tu Łódzkiego. Pracow nicy O środka prow adzą zajęcia dydaktyczne z ochrony środow iska k u lturow ego oraz zasad działania służb konserw atorskich. C zęsto stu denci obu uczelni i pracow nicy naukow i korzystają z m ateriałów O środka do swych prac zaliczeniow ych i dyplom ow ych. Efektem w spółpracy jest w ydany przez Łódzkie Tow arzystw o N aukow e p odręcznik w ie dzy o regionie. O w ocna jest rów nież w spółpraca z In stytutem Archeologii UŁ. A rcheologiczne badania in terw encyjne związane z inwestycjami w Łodzi i o k o li cach przyniosły odkrycie kilkuset now ych stanow isk archeologicznych. Przygotow ano i w ydano n isk o n a kładow e w ydaw nictw o dotyczące tych odkryć.
Regionalny O środek specjalizuje się w now ych fo r m ach dokum entacji i archiwizacji obrazow ej. W roku 1994 pow stała pracow nia fotogram etryczna z pełnym w yposażeniem . W ykonano kilka prac d okum entacyj nych. Do ciekawych realizacji należy zaliczyć d o k u m entację fotogram etryczną średniow iecznego m alo w idła z archikolegiaty w Tumie pod Łęczycą. Ze względu na brak zam ów ień oraz w związku z zastąpie niem urządzeń analogow ych przez opracow ania k o m puterow e (cyfrowe) — działalność pracow ni została zawieszona.
Rozwija się natom iast dokum entacja środow iska kulturow ego przy w ykorzystaniu fotografii — zdjęcia z lotu ptaka. Łódzki O środek może się poszczycić p ro wadzonym i tu pracam i z dziedziny archeologii lo tn i czej i interpretacji zdjęć lotniczych. Nasze osiągnięcia są oceniane jako w iodące w kraju. G eneralny K onser w ato r Z abytków przyjął do ogólnego stosow ania za p ro p o n o w an ą przez au to ra „kartę obserw acji terenu z góry” — jako dokum entację uzupełniającą A rcheo logiczne Zdjęcie Polski.
Środow isko archeologiczne proponuje zo rg an izo wanie centralnego archiw um archeologicznych zdjęć lotniczych właśnie w Regionalnym O środku w Łodzi. Archeologiczne zdjęcia lotnicze, jak rów nież ujęcia lotnicze dokum entujące środow isko k ulturow e, arch i w izow ane są na płytach CD. O becnie trw ają prace wdrożeniow e związane z program em archiwizacyjnym.
N awiązaliśm y w spółpracę m iędzynarodow ą w za kresie ochrony w spólnego dziedzictw a z R epubliką
Li-Ł ódź — daw ne zakłady I. K. Poznańskiego, obecnie w pałacu mieści się M uzeum H istorii Miasta Li-Łodzi. Fot. W. Stępień, 1994 Łódz — the form er I. К. Poznański works; today the palace is the seat o f the Ł ódz Historical Museum. Photo: W. Stępień, 1994
Teren daw n ych za k ła d ó w Poznańskiego p o w yburzeniach zw iązan ych z n ow ą koncepcją zagospodarow ania na centrum h a n d lo w o -ro zry w k o w e firm y Apsys. Fot. W. Stępień, 2 0 0 0
Grounds o f the form er Poznański w orks a fter d em o litio n linked w ith a n ew conception o f adapting the terrain for an A psys com m ercial—en tertain m en t centre. Photo: W. Stępieti, 2 0 0 0
Z espól fabryczno-rezydencjonalny Księży Młyn, zakłady Scheiblera — przędzalnia, w illa Herbsta, obecnie m uzeum w nętrz. Fot. W. Stępień, 2001 The K sięży M łyn factory-residen tial com plex, the Scheibler w orks — spinning m ill, the H erbst villa, today: a m useum o f interiors. Photo: W. Stępień, 2001
tewską i regionem kiejdańskim , gdzie w latach 1997 2001 prow adzono w spólne dokum entacje terenow e związane z m ałą ojczyzną Czesława M iłosza i miejsco wymi polonikam i. Program ten realizowaliśm y w spól nie z Regionalnym O środkiem w Toruniu. N ajnow szym efektem współpracy była zorganizowana w 2001 r. m iędzynarodow a sesja naukow a z udziałem uczestni ków z krajów bałtyckich pośw ięcona w spólnem u dzie dzictwu. W trakcie sesji zorganizow ano ekspozycję fo tograficzną zdjęć au to ra w O środku Kultury im. Cze sława M iłosza. O becnie przygotow yw ane jest w spólne z Regionalnym O środkiem w Toruniu w ydaw nictw o album ow e pt. Ziem ia ojczysta Czesława M iłosza.
W spólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii PAN w W arszawie, przy udziale badacza niem ieckiego O tto Braascha, organizow aliśm y w latach 1 9 9 9 -2 0 0 0 a r cheologiczne naloty w celu rejestracji i odkryw ania now ych stanow isk archeologicznych w zdłuż O dry i na Pom orzu. M ateriały są obecnie opracow yw ane przez Polską Akademię N auk.
W spólnie z Fundacją O tw artego M uzeum Techniki we W rocławiu i Politechniką W rocław ską oraz Rosyj
ską Akadem ią N auk au to r uczestniczył w bieżącym roku w badaniach i d okum entow aniu zabytków tech niki na W yspach Sołow ieckich. W ykorzystano tutaj pom ysł O środka w ykonyw ania szybkiej d o k u m e n ta cji przy w ykorzystaniu fotografii cyfrowej i program u kom puterow ego.
Podczas d o kum entow ania łódzkich zabytków tech niki w spółpracow ano rów nież z prof. Rileyem, człon kiem Association for Industrial A rcheology w Anglii.
O środek uczestniczył w licznych ekspozycjach i pre zentacjach w kraju i za granicą. Przygotow ano zestaw diapozytyw ów do w ystąpienia G eneralnego K onser w atora Zabytków — Tedeusza Zielniewicza — na Z am ku K rólewskim w W arszawie, podczas sesji z udziałem szwedzkiej delegacji rządowej na czele z królem Ka rolem XVI G ustaw em . Podczas w ystąpień prezentacyj nych zorganizow anych przez nasz O środek na Litwie uczestnikam i byli m .in. obecny prem ier Algirdas Bra- zauskas i prezydent Valdas Adamkus.
W kw ietniu 2001 r. O środek łódzki w raz z U rzę dem M iasta Łodzi na konferencji T IC C IH w Barce lonie prezentow ał ekspozycję dotyczącą Fabrycznego
Księży M łyn — za k ła d y Scheiblera-G rohm ana. N a p ierw szym planie Ł ódzka Specjalna Strefa Ekonom iczna. Fot. W. Stępień, 2 0 0 0 Księży M łyn — the Scheibler-G rohm an works. In the foreground: the Ł ó d ź Special Econom ic Zone. Photo: W. Stępień, 2 0 0 0
O siedla R obotniczego, tzw. Księżego M łyna, którego założenie jest unikalne w skali Europy. W w yniku p re zentacji Księży M łyn został wpisany na listę najbardziej cennych 100 zabytków przem ysłow ych świata, a Łódź stała się obiektem zainteresow ania specjalistów chcą cych zorganizow ać tutaj następną sesję naukow ą.
Sukcesem zakończyła się wystaw a dokum entująca archeologiczne prace badaw cze przy autostradzie A -2. U dostępniono ją uczestnikom organizow anej pod p a tro n atem N A TO m iędzynarodow ej sesji archeologicz nej, k tó ra odbyła się w listopadzie 2 0 0 0 r. w Lesznie.
Polsko-niem ieckie dziedzictw o w W ielkopolsce to następny w ażny tem at ekspozycji, zorganizow anej w czerw cu 2001 r. w raz z W ielkopolskim R egional nym O środkiem , filią w Trzebinach. Fotogram y z lotu ptaka prezentow ały m iasta, dwory, majątki ziemskie, wzbudzając wielkie zainteresow anie zwiedzających.
Nie będę tutaj w spom inał licznych sesji i spotkań, gdzie udział O środka w ykorzystyw any był w celach roboczych, a które dotyczyły planow ania przestrzen
nego, ochrony zabytków, ochrony zieleni, wytycznych konserw atorskich. W środow isku naukow ym w m ie ście Łodzi oraz w środow isku pracow ników Służby O chrony Z abytków O środek uważany jest za w ażne go partnera w rozstrzyganiu m erytorycznych kwestii związanych z dziedzictw em regionu. A ktualnie przy gotow ujem y na zlecenie Urzędu M iasta Łodzi, w spól nie z Instytutem A rchitektury i U rbanistyki PŁ, m a teriały w stępne do w niosku o wpisanie na Listę Świa tow ego Dziedzictwa UNESCO osiedla robotniczego Księży M łyn. K om itet narodow y T IC C IH powierzył nam organizację m iędzynarodow ej sesji poświęconej zabytkom techniki. O d wielu lat realizujemy resortow y program dotyczący strat dziedzictw a w okresie II w oj ny światowej oraz dokum entacji opracow yw anych w systemie JARK.
Ważną rzeczą w realizacji naszych działań była i jest kadra: trzech pracow ników m erytorycznych dźwiga cały ciężar realizacji program ow ej borykając się z licz nymi przeciw nościam i i przeszkodam i.
W iesła w Stępień
