Barbara Januszkiewicz
Prace konserwatorskie w Warszawie
(1963-1972)
Ochrona Zabytków 29/2 (113), 128-136
1976
K R O N I K A
PRA CE K O N SER W A TO R SK IE W W A RSZAW IE (1963— 1972)
P rzed m io tem niniejszego sp ra w o zdania je st działalność K o n serw ato r a z a b y tk ó w m. st. W arszaw y w okresie la t dziesięciu. O kres te n je st zbyt długi, ab y m ożna było om ówić w szystkie prace, ja k ie p rz e p ro w a dzono p rzy różnych obiektach z a bytkow ych w W arszaw ie. K onieczna selek cja nie jest doskonała i m im o w oli część w ażnych w iadom ości m o gła ulec pom inięciu.
W celu skró cen ia obszernego m a te ria łu p rz y ję ta została zasada p o d a w an ia d a t i nazw isk auto ró w ty lk o p rzy obiektach, o k tó ry ch nie było w zm ianki w poprzednim sp ra w o zdaniu („O chrona Z ab y tk ó w ”, 1964, z. 2).
U R B A N IST Y K A I A R C H IT E K T U R A
W la ta c h 1963—4972 w yodrębniły się dw a k ie ru n k i d ziałania d o ty c zą ce zespołów zabudow y zabytkow ej. P ierw szy — to k o n se rw a c ja zespo łów zabytkow ych, p olegająca n a r e m ontach budy n k ó w łącznie z dąże- nem do rew alo ry z acji całego zespo łu, ro zu m ian ej jako lepsze jego d o stosow anie do roli „ a tra k c ji tu r y
sty czn ej”.
1. Ul. Chałubińskiego, b u d y n e k M i n isterstw a K o m u n ik a c ji z lat 1928— 1930 (fot. A. Stasiak)
D rugi k ie ru n e k — to w prow adzenie do zespołów zabytkow ej zabudow y zm ian, nieraz daleko idących, a zw iązanych z rozw ojem całego m ia sta. O ile pierw szy k ie ru n e k nie niósł ze sobą w zasadzie kłopotów m erytorycznych, o ty le d ru g i s t a w iał n ie ra z na o strzu noża k o n flik t m iędzy po trzeb am i rozw ojow ym i m ia sta a re lik ta m i jego zabudow y. Dotyczyło to szerokości ulic, dogo dności skrzyżow ań i w ielu innych spraw , zw iązanych przew ażnie z w ym aganiam i kom unikacyjnym i. W W arszaw ie k o n flik t te n n a b ra ł specjalnego znaczenia ze w zględu na zagrożenie istn ien ia obiektów o calałych ze zniszczeń w ojennych. W przeciw ieństw ie do w iększości za b y tków starszych zachow ały one znacznie w iększy p ro ce n t „ su b stan cji za b y tk o w ej”. S tanow iły ponadto niew ielką część zabudow y, k tó ra p rz e trw a ła m inione dw udziestolecie, kiedy to była oceniana w yjątkow o p ejo ra ty w n ie i ch ętn ie usuw ana. Z p ersp ek ty w y la t m ożna stw ierdzić, że zw ro t w ocenie tej arc h itek tu ry , k tó rą nazw iem y „ a rc h ite k tu rą p rz e łom u X IX i -XX w .”, z pom inięciem jej przynależności stylow ej, n a s tę pow ał powoli, zwłaszcza w śród tw órców now ej u rb a n isty k i i a rc h i te k tu ry . B ronili oni sw ojej sw o b o dy tw órczej przed jesżcze jednym ograniczeniem , jak ie stanow iłaby konieczność dopasow ania now ych p ro jek tó w do w szystkich k o n se k w encji w ypły w ający ch z n ie n a ru szalności istn iejący ch budynków . P ierw szym sygnałem zm ian stało się Z arządzenie n r 13 M inistra Go sp o d ark i K o m u n aln ej z dm. 8.IV. 1970 r. (Dz. U. M GK, n r 7, 1970). P rzyznaw ało ono d odatek za ro b o ty przy b u d y n k ac h z w y stro jem e le w acji lu b w n ętrz , określonych przez K o n serw ato ra jako „posiadające ch a ra k te r zab y tk o w y ”.
U staw a o o chronie dóbr k u ltu ry i o m uzeach z dn. 15.11.1962 r. rozsze rzyła opiekę K o n serw ato ra n a o b iekty sz tu k i w spółczesnej i przez to stw o rzy ła p o d sta w y p ra w n e do ochrony a rc h ite k tu ry od połow y X IX po połow ę X X w. Tej a rc h i te k tu ry , k tó ra, będąc n a jlic z n ie j szym sk ła d n ik ie m u k ształto w an ia w iększości m iast, sta w ała się n a j bardziej zagrożona przy planach ich m odernizacji.
2. PI. Z a m k o w y , Biblioteka S ta n i sławowska, w nę trze po zakończeniu prac konserwatorskich, 1973 r. (fot. J. Szandom irsk i)
W la tac h 1963—1972 do reje stru zabytków a rc h ite k tu ry w pisano 146 pozycji, w tym 80 obiektów z prze łom u X IX i X X w., m . in.: k am ie nicę Szlenkierów , pl. D ąbrow skiego 6 (W ładysław Lanci, ok. 1890); k o ś ciół N iepokalanego Poczęcia N PM arii (Św. Ja k u b a), pl. N arutow icza (O sk a r Sosnowski, 1909—1923); T eatr Polski, ul. K arasia 2 (Czesław P rz y bylski, 1913); gm ach M inisterstw a K om unikacji, ul. C hałubińskiego (Rudolf Św ierczyński, 1928—.1930); d. B ank Rolny, ul. N ow ogrodzka (M arian Lalewicz, 1928); w illa, ul. R zym ska 11 (B ohdan Pniew ski, 1932).
-Pierw sze zetknięcia now ych p ro je k tów m o d ern izacji z re lik ta m i d a w nej zabudow y przebiegały dość b u rzliwie. T rzeba było in terw enci i Z a rządu Główhego S tow arzyszenia H i storyków Sztuki, aby uratow ać Drzed zburzeniem d. dom handlow v b -ci Jabłkow skich, ul. B racka 25 (K arol Jankow ski, F. В. ЬГооо, 1913—1914) — pierw szy w Polsce dom handlow y o ta k dużej skali i now ej żelbetow ej k o n stru k cji. u- trzym ac chociaż częściowo d e k o ra cję elew acji i w n ętrz hotelu
„Polo-nia”, Al. Jerozolim skie 49 (Józef Nagórski, początek XX w.).
O m aw iane dziesięciolecie — to okres przygotow ań i pierw szych p ra c przy realizacji w ielu bardzo poważnych zam ierzeń urbanistycznych w W ar szawie. P oczątki przebudow y P ra g i i Śródm ieścia, budow a D worca C en tralnego, T rasy Łazienkow skiej i W isłostrady, m od ern izacja tras w y lotowych — to najw ażniejsze z nich. Nic dziwnego, że powodów do starć było sporo. Należy przy tym p am ię tać, że istn iał wówczas znacznie sil niejszy niż obecnie k u lt nowoczes ności za w szelką cenę i żywa t r a dycja p ejo ra ty w n ej oceny a rc h ite k tu ry i sz tu k i przełom u X IX i XX w. Reasum ując, m ożna stw ierdzić, że mimo poniesionych s tr a t koniecz nych i tak ich , których może udało by się unik n ąć — zw rot w stosunku do a rc h ite k tu ry przełom u X IX i XX w. n ap ra w d ę został dokonany. Dla K on serw ato ra najw ażniejsze jest to, że obecnie zm iana ta jest widoczna w yraźnie w działalności w ładz urbanistycznych i a rc h ite k to nicznych stolicy.
STARE I NOWE MIASTO
Obydw a zespoły, trak to w a n e przez całe la ta jako „zw ykła” dzielnica m ieszkaniow a, bez uw zględnienia specyficznych potrzeb m a te ria ło wych, w ym agały przeprow adzenia gruntow nego rem ontu. Jednocześnie w ładze m iejsk ie w ystąpiły z zam ie rzeniem przystosow ania w szerszym zakresie om aw ianych zespołów do roli czołowej dzielnicy turystycznej. Rozpoczęte w 1964 r. prace objęły rem ont elew acji, dachów , roboty blacharskie, a także zam ianę zw y kłych sklepów na sklepy dostosow a ne do p otrzeb tu ry stó w , m ałe k a w iarenki i bary. W 1971 r. został w ydany zakaz w jazdu sam ochodów na S tare M iasto.
Rynek S tarego M iasta w ykorzysta no n a k aw ia rn ie letnie, ożywiono go strag a n am i z k w ia ta m i i owocam i oraz dw om a studniam i żeliwnymi, ustaw ionym i w raz z neogotycką s tu dnią na Szerokim D u n aju w ram ach czy'nu społecznego.
W ykonaw cą p rac rem ontow ych k a m ienic były brygady Zjednoczenia B udow nictw a M iejskiego, jedynie przy detalach rzeźbiarskich i po li chrom ii zatru d n io n o odpow iednie pracow nie PK Z Oddziału W arszaw skiego, Kieleckiego, K rakow skiego, T oruńskiego i G dańskiego. M. in. na atty ce k am ienicy n r 28 ustaw io no rzeźby św. Elżbiety, S tanisław a bpa i M adonny, zrekonstruow ane w 1953 r. Na elew acji kam ienicy n r 31 (tzw. kam ienicy k siążąt m azo wieckich) zabiegom k o n se rw a to r skim p o ddano sg raffito z XVI w., uzupełnione w znacznym stopniu w 1928 г., a na elew acji kam ienicy na rogu Z apiecka — dw a frag m en ty Polichrom ii Zofii S tryj eńskiej z 1928 r., w kom ponow ane w d ek o ra cję m a la rsk ą z 1953 r.
Przeprow adzona w 1968 r. k o n se r w acja m a low idła we wnęce ark a d o wej w sien i kam ienicy n r 29 nie
Л
3. PI. Z a m k o w y , Z a m e k Królewski, gabinet konferencyjny: A — frag m e n t dekoracji m ala rskiej z d ję te j
razem z ty n k ie m ze ścian, stan przed konserwacją, 1969 r. (fot. R. Kazim ierski) В — w trakcie k o n serwacji (fot. K. Kowalska), С — po konserwacji (fot. J. Sza ndomir-
ski)
zapew niła niestety trw ałego zabez pieczenia tego relik tu piętnastow ie-
cznych polichrom ii, odkrytych w czasie odbudow y Starego M iasta we w nętrzach m ieszkalnych. Równocze śnie uzupełniano jeszcze na S tarym i Nowym Mieście ostatnie elem enty odbudowy — w 1970 r. przekazano Ośrodkowi D okum entacji Z abytków kam ienicę przy ul. Brzozowej 35 (proj. Z ygm unt K ropisz, PKZ), w 1972 r. rozpoczęto odbudowę p le
banii na zachow anych sklepieniach z X V III w. przy kościele N aw iedze nia N PM arii (ul. Kościelna), istotną dla kom pozycji zabudowy od s tr o ny Wisły (proj. G rzegorz Chuście- lecki, A ndrzej Ilecki). Cech Z eg ar m istrzów i G raw erów wzniósł b u dynek przy ul. P iek arsk iej 20, w sp arty o m ury obronne, p rz e z n a czony na m uzeum zegarów.
M u r y o b r o n n e w ym agały s ta łych drobnych rep e ra cji (w ym iana
4. PI. Z a m k o w y , Z a m e k Królew ski, tzw. d rzw i florenckie, stan po k o n serwacji, 1973 r. (fot. W. W aw rzon- k ow ski)
zm urszałych cegieł). W la tac h 1965— —1966 założono k ra ty zabezpiecza jące w n ętrz a b aszt oraz ark a d pod b arb a k an em , co nie w płynęło na zm niejszenie stopnia ich zaśm ieca nia. W 1968 r. uporządkow ano te re n fosy i m iędzym urza, za k ład ając zie leń i in sta lu ją c ła w k i na ciągu sp a cerow ym w m iędzym urzu.
A
A rkady b a r b a k a n u , przeciążone ru ch em sam ochodow ym , zaczęły p ę kać, grożąc pow ażnym niebezpie czeństw em całej budow li. W strzy m ano ru ch kołow y, w ykonano w 1966 r. ekspertyzę statyczną, a ro boty zabezpieczające fu n d am e n ty i ark a d y b a rb a k a n u oraz g ru ntow ny rem o n t całości, łącznie z w ym ianą pokrycia dachow ego, zakończyły PKZ O ddział W arszaw a w 1972 r. D ecyzja K o m itetu C entralnego P Z P R z dn. 20.1.1971 r. ro zstrzygnęła o sta tecznie 'odbudowę Z a m k u K r ó l e w s k i e g o . Do tego m o m entu prow adzono prace porządkow e i za bezpieczające zachow ane fragm enty. W 1963 r. uw idoczniono zarys ze w nętrznych m u ró w Z am ku przez w zniesienie n a sta ry c h fu n d a m e n tach niskiego otynkow anego m u r ku, przy k ry teg o betonow ą nakryw a. B udynki tzw. drugiego podw órza — „B acciarellów kę” (dom niem ane m iejsce szkoły m a larsk ie j na Z am ku) i k uchnie — oddano w 1969 r. no odbudow ie na siedzibę P ała cu S lrb ó w i Z w iązku Fotografików . Nowy b u dynek, m ieszczący b iu ra i b a r szybkiej obsługi, tw orzący zam knięcie drugiego podw órza od p ó ł nocy (proj. J a n B ogusław ski, B oh dan G niew iew ski), o agresyw nej e lew acji ozdobionej sg rafittem , nie jest u d a n ą p ró b ą . połączenia a rc h i te k tu ry sta re j z nowoczesną. B iblioteka S tanisław ow ska, m ie sz cząca się w północnym skrzydle p a łacu P od B lachą, w7 rzeczyw istości stanow i część składow ą Z am ku. P ra ce przy k o n serw acji w n ętrz B i blio tek i (Dom inik M erlini, 1779— —'1782) — płaskorzeźby z p u lta m i, k o lum ny stiukow e, kom inki — za kończono w 1972 r. W ykonaw cą były P K Z — O ddział W arszaw a. Jeszcze przed o stateczną decyzją o d budow y Z am ku K o n serw ato r rozpo czął p rac e przy frag m en tach deko rac ji w n ę trz stanisław ow skich, u r a tow anych z Z am ku podczas działań w ojennych w 1939 r. i w czasie o k u p acji. Część z nich zn ajdow ała
В
się poza Muzeum Narodowym i ona właśnie poddana została zabiegom konserwatorskim.
W latach 1968—1971 pracow nia m a la rstw a PK Z — O ddział W arszaw a w ykonała k o n serw ację polichrom ii z g abinetu konferencyjnego (Jan Bo gum ił P lersch, 1784—1788) — na zło tym tle m otyw y groteski i arabeski. N iestety, polichrom ia ta nie zacho w ała się w całości, a istniejące f r a gm enty, pokruszone i przem ieszane, w ym agały w ielkiego n ak ład u pracy. P ięć skrzydeł tzw. drzw i florenckich (wyrób w łoski po 1800 r., pochodzą ce z p ała c u T orlonia k. T urynu, od 1918 r. z n a jd u ją ce się na Zam ku) oczyszczono z przem alow ań, zabez pieczono przed odpryskiw a.niem f a r by i usunięto zniszczenia fa rb y i d rew n a w latach 1970—1972 w te j że .pracowni.
P racow nia rzeźby PK Z — Oddział W arszaw a w yk o n ała konserw ację dziew ięciu s u p ra p o rt z panopliam i z S ali R ycerskiej (Dom inik M erlini i J a n Chrzciciel K am setzer, 1781 —1784), sześciu głowic kolum n z k a plicy (D. M erlini, 1777) oraz su p ra - p o rty z orłem .
P om inięte zostały w spraw ozdaniu p rac e w ykonane n a Z am ku po 1971 r., ich om ów ieniu m a być po św ięcona oddzielna p u b lik a cja p rzy gotow yw ana przez Z arząd Zam ku. ŁA ZIEN K I
O statn i etap prac w ykończeniow ych we w nętrzach P a ł a c u n a W o d z i e , polegający na pracach pozło- tniczych, m alarsk ich , snycerskich, zam knięto w 1965 r. W następnych latach przeprow adzane były różne roboty zw iązane z bieżącym i r e m ontam i.
W B i a ł y m D o m k u prace bu- d o w lan o -in stalacy jn e zakończone zo stały przez PK Z — Oddział W a r szaw a w 1963 r., a w następ n y m w ykonano rem ont elew acji. M alow i d ła ścienne w pokojach p ierw sze go p ię tra , uprzednio zdjęte w zw iąz ku z pracam i budow lanym i, p o w róciły na sw oje m iejsca i p o d d a ne zostały k o n se rw ac h w Dracowni m a la rstw a P K Z O dd ział W arszaw a. Spod p rzem alow ań z końca X IX w. w yłoniły się oryginalne girlandy drobnych b arw nych kw iatów , w y kon an e przez J. B. P lersch a w
1777 r.
W 1968 r. rozpoczęto prace przy d e koracji m a larsk ie j sa l parterow ych. G roteska z p rzedstaw ieniam i czte rech żywiołów, nocy i dnia oraz czterech stro n św ia ta w jad aln i, t a pety chińskie i pejzaż J. B. P lersch a w baw ialni, p ta k i J a n a Ścisły w sy p ia ln i i g ab in et ośm iokątny p rz e kształcony przez Antoniego G erżab- ka w altan ę z pejzażam i i scenam i rodzajow ym i — odzyskały swoje w alory artystyczne po usunięciu nrzem alow ań b rac i Strzałeckich z końca X IX w.
B iały Domek przekazany został M uzeum N arodow em u w 1968 r. W 1963 r. P K Z — O ddział W arszaw a 5. Ł azienki, Bia ły Domek, dekoracja m alarsku, I piętro: Л — usu-wanie
w a r s tw y t y n k u z odwrocia fr a g m e n tu m a low idła zdjętego ze ściany, 1962 г., В — stan po konserw acji, 1966 r. (fot. K. K ow alska)
w ykonały dem ontaż k am iennej o kładziny w idow ni A m f i t e a t r u , w celu przeprow adzenia robót bu- dow lano-izolacyjnych. Na scenie stała dekoracja, ja k ą stanow ią r u i
n y — kopia ru in w B aalbek, p o d d a na została rem ontow i. P race, łą cz nie z k o n se rw ac ją rzeźb n a attyce widow ni i sceny, zakończono w 1969 r.
W P o m a r a ń c z a m i , S t a r e j i N o w e j K o r d e g a r d z i e , p a ł a c u M y ś l e w i c k i m p rzep ro w a dzono rem onty w n ętrz i elewacji, w tym ostatnim połączone z k o n se r w acją rzeźb na fasadzie. P a l m i a r - n i a (proj. K ra k au , 1869; p rzebudo w ana 1876, proj. A. Woyde) poddana została gru n to w n em u rem ontow i dla Z arząd u P ałacu K u ltu ry i N au ki, ówczesnego opiekuna części b u
dynków w Ł azienkach i parku. R z e ź b y p ark o w e i rzeźby na t a rasach pałacow ych konserw ow ano
często, uzupełniając ubytki, pow sta łe z pow odu uszkodzeń m echanicz nych. W zw iązku z otw arciem w P o m arań c za m i w 1969 r. galerii rzeźby ustaw ione zostały przed b u dynkiem rzeźby z północnej części p a rk u — V enus, Apollo, Bacchus i pasterz z koźlęciem , po przep ro w a dzeniu konserw acji.
W p a r k u realizow ano p ro jek t (autor L ongin Maj decki) n a w ią z u ją cy do kom pozycji z drugiej połowy X V III w., co prow adziło do w y ty czania now ych ścieżek, niestety o niew łaściw ych n aw ierzchniach (as falt, m iał ceglany) i osi w idoko wych. W ra m a c h tych prac m. in. założono na osi północnej Białego Domku sadzaw kę z fo n tan n ą , a ze gar słoneczny z sa ty re m przeniesio no przed elew ację południow ą. R ów nocześnie próbow ano przeprow adzać n ajpilniejsze roboty przy k o n se rw a cji starodrzew ia, co okazało się sp raw ą bardzo skom plikow aną ze względu n a b ra k m etody tego r o dzaju prac, właściw ego sprzętu itp. P o m n i k J a n a III na moście w A grykoli (Franciszek Pinck, 1788), nie tk n ię ty podczas działań w ojen nych, w 1969 r. padł ofiarą c h u li gańskich w ybryków . O dbitą nogę i nos k ró la trzeba było uzupełnić w pracow ni rzeźby P K Z — Oddział W arszaw a.
WILANÓW
P a ł a c został przekazany M uzeum N arodow em u w 1964 r., ale prace wykończeniowe trw ały jeszcze do 1967 r.; dotyczyły one głów nie ko n serw acji rzeźb na elew acjach (czte ry ncw e figury na atty ce lewego skrzydła w ykonał Rom an Jesion), rcbót m alarsk ich , a także k o n se rw a cji mebli, obrazów i żyrandoli, s ta nowiących w yposażenie pałacu. W 1971 r. pracow nia m a larstw a PKZ — Oddział W arszaw a p rzy stą piła ponow nie do prac k o n se rw a to r skich m alow ideł w sali daw nej b i blioteki zw anej obecnie salą uczt Ja n a III (II p.). W 1972 r. roboty objęły rów nież p lafon w tej sali z m alow idłem na płótnie A leksandra K ok u lara — Apollo z rydw anem .
6. W ilanów, pałac, sala uczt Jana 111 (d. biblioteka) na I I p., plafon A. Kokulara po konserwacji, 1972 r. (fot. W. W aw rzonkow ski)
B u d y n k i z e s p o ł u p a ł a c o w e g o w ykańczano i kolejno o dda wano użytkowmikowi (Muzeum N a rodowe): w 1964 r. — kordegardę, w 1966 r. — kuchnię i „M arkoniów - k ę”. W 1968 r. o tw a rta została G a leria P la k a tu w now ym budynku, do którego dołączono zachow aną e lew ację ujeżdżalni i budynek p s ia r ni. W 1972 r. zakończono roboty przy fig am i.
K onserw acja starodrzew ia i p ię k nych szpalerów grabow ych w p a r k u n apotyka stałe trudności, a n a logiczne do w ystępujących w Ł a zienkach. W 1970 r. rozpoczęto re kon stru k cję traw n ik ó w w północ nej części ogrodu, na m iejscu u schłych św ierków . Znacznie wcześ niej, bo w 1963 r. u sunięte zostały z górnego ta ra su wschodniego k a sztanowce, rosnące wzdłuż b a lu s tra dy, jako późniejszy elem ent uzu p eł niający barokow ą kom pozycję tej p artii ogrodu.
W południow ej części p ark u , u trz y m anej w sty lu krajobrazow ym , zn a lazły m iejsce o b e l i s k i s a r k o f a g z G u c i n a . Tzw. gaj w Gucinie, będący niew ielkim ro m a n tycznym parkiem , k tó ry zdobiły w spom niane obelisk i sarkofag, po w stał w pierw szych latach X IX w. Założyli go przyjaciele Ignacego i S tanisław a K ostki Potockich na cześć obu braci. U trzym anie sa rk o fagu i obelisku w G ucinie okazało się niem ożliw e, stąd inicjatyw a k u ra to ra W ojciecha Fijałkow skiego przeniesienia ich na now e miejsce w ydała się słuszna, zważywszv po w iązania obu Potockich z W ilano wem.
R z e ź b y p a r k o w e , w ilanow skie autentycznie, iak i pochodzące ze Ś ląska (obecnie na ta ra sie 'wschod nim), b alu strad y tarasow e, obudowę studzienki (proj. Franciszek M. L an- ci, ok. 1846) poddano zabiegom k o n serw ato rsk im w pracow ni rzeźby PK Z — Oddział W arszawa.
Na teren ie o s a d y W i l a n ó w przeprow adzono rem onty kilku b u dynków . W 1963 r. zakończono p r a ce przy ogrodzeniu między kuźnią a zajazdem „Pod D ebem ”, w latach 1964—1966 przekształcono budvnek k u ź n i na m ała resta u racic (rv'W Jacek Cydzik. PKZ), la ta 1965—1970 — to okres robót orzv „ L a n c i ó w c e”, budynku d. jatek, w zniesionym
ok. 1846 r. w edług p ro jek tu F. M. Lanciego, a obecnie przeznaczonym na k aw ia rn ię i b ar sam oobsługow y (proj. J. Cydzik, PKZ) z dow cipną dekoracją F ranciszka S tarow ieyskie go. Z a i a z d „ P o d D ę b e m ” (proj. H alina K ossuth, PKZ) zam ie niono w latach 1966—'1972 na r e stau racje. Ośrodek Z drow ia uloko w any został w d. p r z e d s z k o l u w yrem ontow anym i zaadaptow anym w latach 1963—1966.
Pozostała zabudowa, pochodzącą z X V III i m erw szej połowy X IX w., a zwłaszcza d. s z p i t a l Sw. A l e k s a n d r a , w ym agają szybkiego podjęcia prac rem ontow ych.
NATOLIN
L^żytkownik zespołu p ałacow o-par kowego' N atolina — Urząd Rady M inistrów' prow adził wr latach 1967 —1969 prace przy konserw acji d e k oracji m alarskiej w nętrz p ałacu i
oficyny.
Pałac, wzniesiony i przebudow yw a ny w la ta c h 1780—1845 (S. B.. Zug, P. A igner) oraz oficyna z la t 1806— —1808 posiadają zróżnicow aną i bo gatą dekorację m alarska, dzieło m. in. B renny, Vincenza i Byczkow- skiego.
W 1969 r. poddano konserw acji po m nik N atalii Sanguszkowrej z P o to ckich (Henryk M arconi, L. K auff- m ann, 1936) i lw y (K onstanty Löwe, 1856) przy wiodącym do niego m o ście. P race dotyczyły także wazonów i gryfów (P. A igner, Józef Manzel, 181?) na tarasie v’schcdnim .
7. Ul. Puła wska 113a, Królikarnia,
sala balowa (rotunda) po zakończe niu konserwacji, 1965 r. (fot. J. Szandomirski)
KRÓLIKA RN IA
W 1963 r., po kilkuletniej przerw ie, PKZ —- Oddział W arszaw a podjęły ponownie prace przy zespole pała- cow o-parkow ym K rólikarni. Rozpo
8. Ul. Świerczew skiego 105, pałac Jacobsonów, elewacja frontow a z łą cznikami po za kończe niu prac, 1973 r. (fot. W. W a w rzo n k o w sk i)
częto a d a p ta c ję p a ł a c u n a m u zeum X aw erego D unikow skiego (proj. J a n B ieńkow ski, M aria Z a- chw atow iczow a) i prace w ykończe
niowe.
P ałac (D. M erlini, 1782—1786, o d b u dow any po pożarze w 1879 r. w e dług p roj. Józefa H ussa) n a sk u te k silnego zniszczenia w 1944 r. u t r a cił dek o rację w nętrz, k tó ry ch zd e cydow ano się nie odtw arzać, z w y ją tk ie m ce n traln e j sa li balow ej, m . in. dla lepszej ekspozycji odrębnych stylow o rzeźb D unikow skiego. N a to m iast przyw rócono i uzupełniono d ekorację rze źb ia rsk ą elew acji (tym panony) i bębna kopuły. B alkon na elew acji w schodniej został u su nięty (w edług M. K w iatkow skiego dodany później), co zubożyło i w y paczyło p ie rw o tn y w ygląd elew acji. W yrem ontow ano grotę i schody na sk arp ie, a ta k ż e b a lu stra d e ta ra s u w schodniego. D aw na k u c h n i a
d a ł a ic o w a w kształcie grobow ca Cecylii M etelli w Rzym ie (D. M er lini, 1780— 1782) przy sto so w an a zo sta ła do ro li m agazynu m uzealnego i oddana do użvtku w 1969 r. po trzy letn im okresie robót. W 1966 r. przekazano w y rem o n to w an y b u d y - n e k g o s p o d a r c z y z w o z o w n i ą, p rzekształcony na m ieszk a nia i pracow nie rzeźbiarską. P ra c e porządkow e objęły część p a r k u p rzy z n an ą m uzeum (proj. L. M aj decki). N iestety, m im o p ro testó w K o n serw ato ra i M uzeum N arodow e go granicę lo kalizacji p rzep ro w ad zo no dnem w ąw ozu, otaczającego p a łac. O dbiło się to bardzo n ie k o rz y stn ie na kom pozycji całego p ark u , należącego w końcu X V III w. do najśw ietn iejszy ch w W arszaw ie. PA ŁA C SZUSTRÓW (MOKOTÓW) Roboty w p a ł a c u zakończyły P K Z w 1969 r. przek azu jąc go łą cznie z dom kiem m u rg ra b ie eo W a r szaw skiem u T o w arzy stw u M uzycz
nem u.
D o m e k m a u r e t a ń s k i (d. p a w ilon ogrodowy), w zbogacony od tw orzoną d ek o racją frontow ego o k
na — d rew n ian e k ręcone kolum ny z ozdobnym daszkiem (proj. H an n a K osm ólska), oddano do u żytku w 1969 r.
W 1966 r. zakończono rem o n t g r o b o w c a S z u s t r ó w z końca X IX w. Cech Z eg a rm istró w u m ieś cił zeg ar na ścianie drugiego p a w i lonu — g o ł ę b n i k a , co spow odo w ało n iek o rz y stn ą zm ianę lin ii i częściowo p okrycia dachu przez za in stalo w a n ie n a poddaszu m e ch a n i zm u k u ran tó w .
ZAM EK U JA ZD O W SK I
W la ta c h 1963—1967 prow adzono je szcze p rac e przy u trw a la n iu ru in Z am ku. U staw iono fra g m en ty k a m iennych fila ró w podcienia p o łu d niowego, zabezpieczono koronę m u rów, w y b ru k o w an o dziedziniec, za łożono zieleń i uporządkow ano te ren w okół ruinv.
B rak stałego dozoru doprow adził je d n ak d>o szybkiej dew a sta cji w y k o n anych robót. Mimo zabezpieczeń piw nice niszczyli chuligani, p rz e b i to sk lep ien ia, w yryw ano cegły z m urów , zniszczono zieleń. W 1972 r. K o n serw ato r był zm uszony zlecić doraźne w y konanie p rac zabezpie czających i porządkow ych. Z p e r spek ty w y la t m ożna stw ierdzić, że w prow adzanie trw ałe j ru in y jako sposobu zabezpieczania „substancji zab y tk o w ej” jest słuszne jedyńie przv zap ew n ien iu stałego dozoru i w yko n y w an iu n a p ra w bieżących. P A Ł A C LU BO M IRSK ICH „ZA ŻELAZNĄ BRA M Ą”
Pałac, pochodzący z pierw szej p oło wy X V III w. o trzym ał k sz ta łt o sta teczny w la tac h 1790—1793 (Jak u b Hem pel). P rzeb u d o w an y w X IX i XX w., spalony w 1939 r., odbudo w an y został w 1949 r. (proj. T adeusz Ż urow ski) d la p otrzeb w ojska. W zw iązku z budow ą osiedla „Za Że lazną B ra m a ”, dla p o rato w a n ia n ie zbyt udanego u k ła d u u rb a n isty c z n e go, za p ad ła decyzja o przesunięciu
pałacu. Isto ta sp raw y polegała tu ta j nie ty le na przesunięciu budynku, ile na jego obrocie o 78°, ta k aby pałacow a fasa d a zam y k ała główną oś O grodu Saskiego.
S kom plikow ane to zadanie zostało w ykonane przez „M ostostal” (proj. A leksander M ostowski) i M iejskie P rzedsiębiorstw o Robót In ż y n ie ry j nych (wyk. Ja n u sz M ichalik). Pałac, bez oficyn, przejech ał na nowe m iejsce po 16 szynach w czasie od 30.111 do 18.V.1970 r. P rzesunięcie pałacu L ubom irskich było n ie w ą t pliw ie najciekaw szą p rac ą pod w7zgledem technicznym , dotyczącą a rc h ite k tu ry zabytkow ej к
PA ŁA C POTOCKICH,
KRA K O W SK IE PRZEDM IEŚCIE 15 W tym sam ym ro k u rozpoczęto re m ont p ałac u (wzniesiony w X V II w„ rozbudow any przez J a n a Z ygm unta D eybla ok. 1730, w ielo k ro tn ie p rze budow yw any), siedziby M inisterstw a K u ltu ry i Sztuki. K o n serw acji pod dano rze źb ia rsk ie d ekoracje na zw ieńczeniu b ram w jazdow ych (H. M arconi, ok. 1830) i kolum ny w p o rty k u zachodnim (od dziedzińca) w kordegardzie, p~ chodzą"-'i z p ie r w szej połow y X V III w. P ra c e w y konane zostały przez PK Z Oddział Kielce.
PAŁA C I K A M IEN ICA JACOBSONA,
AL. ŚW IERCZEW SK IEGO 105 Zabezpieczenie p ałac u i kam ienicy Jacobsona doczekało się realizacji dopiero w 1969 r.
Oba budy n k i przeznaczono .na sie dzibę In s ty tu tu H istorii K u ltu ry M a teria ln ej PAN. W projekcie (Andrzej M isiorow ski, PKZ) p rze w i dziano poza a d a p ta cją pow iększenie k u b a tu ry przez dodanie z obu stron now oczesnych dobudów ek, które pełnić m iały funkcję łączników m
ię-1 P o r . T a d e u s z J a r o s z e w s k i ,
U w a g i o o d b u d o w i e p a ła c u L u b o m i r skic h , w W a r s z a w ie , „ O ch ro n a Z a b y t k ó w ” , 1974, n r 4, S. 300—304.
А В
10. Ul. Św ierczewskiego 105, pałac Jacobsonów, wnętrze I piętra (ga binet dyrekto ra 1HKM); A — stan przed konserwacją, 1950 r. (fot. K. Pęcherski), В — stan po konserwacji, 1973 r. (fot. W. W aw rzonk ow sk i)
dzy pałacem i kam ienicą a obecną zabudow ą al. Św ierczew skiego d. Leszno). Pozw oliło to na u trz y m a nie c h a ra k te ru obu budynków za bytkow ych jako w kom ponow anych w zabudow ę ciągłą ulicy. Z akres prac budow lanych przy pałacu i k a mienicy obejm ow ał w ym ianę stro pów i biegów schodów n a ognio trw ałe, założenie c.o. (w salach z w ystrojem zabytkow ym w posadz ce), niezbędne zm iany ad aptacyjne i, niestety, w yburzenie oficyny. D ługi okres, jak i upłynął od u su nięcia lokatorów do wszczęcia ro bót spow odow ał bardzo duże s tr a ty w w yposażeniu w n ętrz pałacu. Mimo fo rm aln ie istniejącego dozoru zniknęły m alow idła z sup rap o rtó w i skrzydła drzw iowe, rozbito zw ień czenie kom inka, spalono i zniszczo no posadzki.
W 1971 r. PK Z — Oddział W arsza wa rozpoczęły prace przy ko n ser w acji ocalałej boazerii, k tó rą zd ję to i przeniesiono do praco w n i na okres robót budow lano-m
ontażo-A
9. Ul. Świerczew skiego 105, pałac Jacobsonów, w n ę trze 1 piętra: A — stan przed konserw acją, 1968 r. (fot. K. Kowalska), В — stan po konser wacji, 1973 r. (fot. W. W a w rzo n k o w - ski)
wy eh. Rów nocześnie na podstaw ie nikłych m a te ria łó w (słabe a m a to r skie zdjęcia fotograficzne i drobny zachowany frag m en t) pracow nia m alarstw a P K Z przy stąp iła do prac nad re k o n stru k c ją d ekoracji m a la r skiej — pejzaży oraz scen ro d zajo wych z p u tta m i en grisaille z dwóch sal pierw szego piętra.
W 19 7 1 r. w ykonano d ekorację rzeź biarską obu budynków w narzucie. K am ienna obudow a kom inków , po 0czyszczeniu i drobnych reperacjach, została ponow nie zam ontow ana w
tym sam ym roku.
KAM IENICA CZAPSKICH, UL. ZIELN A 49
W zniesiona w latach siedem dziesią tych X IX w., ocalała w raz z k o m pletn y m w ystrojem w nętrz, nie znie kształcona przebudow am i. Otoczona w ekół b udynkam i now ego osiedla została pierw otnie przeznaczona do ro zebrania jako elem ent obcy i zbę dny. Po podjęciu decyzji odbudowy początkowo m ia ł się tu mieścić o d dział M uzeum Historycznego m iasta W arszawy, poświęcony sztuce d ru giej połowy X IX w. Ostatecznie zajm uje budynek Z arząd PP PKZ. P ro je k t (D anuta Zborow ska, PKZ) w prow adzał elew acje boczne z przebiciem okien, gdyż ze względu na bliskość now ej zabudow y nie można było zam arkow ać p ierw o tn e go usytuow ania kam ienicy w zab u dowie zw artej pierzei ulicznej. J e dynie pozostaw ione od pd. nasady sklepienia b ram y sąsiedniej nie is t niejącej kam ienicy św iadczą o jej bezpośrednim zw iązku z całością zabudow y ulicy. Zm ianie uległ ró w nież dach, na którym zwiększono liczbę lu k a rn . D ekoracja elew acji i w n ętrz w ym agała niew ielkich uzu pełnień. Bogaty w ystrój rzeźbiarski sal pierwszego p ię tra (neorokoko) poddany został zabiegom poleg ają cym na usunięciu w arstw farby o lejnej i uzupełnieniu złoceń. W pięknej klatce schodowej należało w ypełnić u bytki stiuków na ścia nach i w yreperow ać zniszczone w „bezpańskim ” okresie, ti. przed przystąpieniem do robót, stopnie z m a rm u ru k arraryjskiego.
Niespodziewane urw anie się b alk o nu w ykonanego z jednolitej płyty piaskow ca spowodow ało koniecz ność odtw orzenia tego elem entu f a sady oraz w ykonanie uzupełnień
u-sźkodzonych dekoracji rzeźbiarskich. P race przy kam ienicy rozpoczęto w 1971 r.
WIADUKT I MOST IM. K SIĘCIA JÓ ZEFA PONIATOW SKIEGO W latach 1905—1913 p ow stała obu dowa architektoniczna w iad u k tu i
m ostu p ro je k tu S tefan a Szyllera. Most, zniszczony podczas pierw szej w ojny i ponow nie w 1944 r., odbu dowano w 1946 r.
Ze w zględu na trudności ko m u n i Kacyjne m ost m usiał шее poszerze niu; roboty rozpoczęto w 1У64 r. (proj. S tanisław M arzyński z zespo łem), a zakończono w 1971 r. K ształt m ostu nie uległ zm ianie, nowo w prow adzone elem enty (dodatkow e schody, w iaty n a p rzystankach) u trzym ano w nowoczesnej, m ożliwie nieagresyw nej form ie, je d n ak nie udało się połączyć ich z p ie rw o tn y m i elem entam i arc h ite k tu ry w ia d u k tu i m ostu w h a rm o n ijn ą c a łość.
P race p rzy moście nie były niestety połączone z rem ontem a rc h itek tu ry w iad u k tu i mostu, toteż sta n jej, a zwłaszcza elem entów w yłączonych z użytkow ania, jest bardzo zły (np. schody na ul. Solec, odbudow a zejść na wiadukcie). U porządkow ania w y m aga te re n pod a rk a d a m i w iaduktu, stale zagrożony p ro je k ta m i obudo
wy.
CYTADELA
W zniesiona w la ta c h 1832—1834 (proj. Iw an Dehn i in.) zaw iera X p a w i l o n , w ięzienie polityczne słynne na terenie całego zaboru r o syjskiego. W 1963 r. PKZ rozpo częły rem o n t tego budynku, p rze znaczonego n a oddział M uzeum R u chu Rew olucyjnego (proj. A ndrzej
11. Ul. Z ieln a 49, kam ienica Czap skich, k l a tk a schodowa przed k o n serwacją, 1969 r. (fot. K. K ow alska)
12. Ul. Zielna 49, kam ienica C zap skich, w n ę tr z e na I p. po k o n s e r wacji, 1975 r. (fot. K. Kow alska)
Misiorovvski, PKZ). W nętrzom s t a rano się przyw rócić w ygląd z cza sów carskich.
W latach 1970—1972 przeprow adzony zestal rem o n t b r a m y B i e l a ń s k i e j łącznie z b u dynkiem przy
niej oraz B r a m y S t r a c e ń i u porządkow ano sym boliczny cm en ta rz na rfrciku C ytadeli.
PROCHOW N IA, RY BAKI 2
S kłada się z d. b ram y m iejskiej — przyczółka m ostu fu n d acji A nny W azów ny, klasycystycznego b u d y n k u z końca X V III w., w zniesionego jako w ięzienie, oraz łączn ik a m ię dzy obu ty m i budow lam i. Z ostała o ddana do u ży tk u w 1965 r. Całość po częściow ej odbudow ie i a d a p ta c ji
(proj. J a n G rudziński, PKZ) p rz e znaczono dla T ow arzystw a O gnisk Dziecięcych, a obecnie m ieści się tu t e a tr „P ro ch o w n ia”. D. b ra m a - przyczółek u tra c iła n ie ste ty ty n k ze ślad am i sg ra ffita i lico cegieł. N a to m ia st b u dynek d. w ięzienia odzyskał rzeźbioną w narzucie dekorację ty m p a n o n u (zniszczoną w la tac h czterdziestych X IX w.).
TOWARZYSTW O KREDYTOW E ZIEM SK IE, UL. KREDYTOW A 1 W 1971 r. zakończono prace, tr w a jące dw adzieścia lat, przy o d b u d o wie tego gm achu i ad a p ta cji n a P a ń stw ow e M uzeum E tnograficzne. KOM ORA SOLNA, UL. SOLEC 63 B udynek, pochodzący z pierw szej połew y X IX w., po przystosow aniu do p o trze b A rchiw um C en traln ej A gencji F otograficznej (proj. Z yg m u n t S tępiński) oddano do użytku w 1972 r.
ARCHITEKTURA SAKRALNA
K o ś c i ó ł N a w i e d z e n i a N P M a r i i na N ow ym M ieście b y ł n a dal te re n em dalszych p ra c (proj. H an n a K osm ólska), dążących do p rzyw rócenia pierw otnego gotyckie go k sz ta łtu obiektu. W ykonano e le w ację fro n to w ą z now ym szczytem, n aw iązu jący m do gotyckiego, elew a cje boczne i rem o n t zew nętrzny a b sydy. We w n ętrz u trw a ły roboty w
n aw ach bocznych i w kaplicy. W k o ś c i e l e
S
w. A n n y (po- b ern ard y ń sk im ), K rakow skie P rz e d m ieście 68 (pow stał z fu n d ac ji ks. A nny M azow ieckiej w XV w. p rz e budow any w X V II i X V III w., u sz kodzony w czasie w ojny), pojaw iły się niebezpieczne sp ęk an ia, spow o dow ane w zm ożeniem ru ch u na T ra sie W -Z. K o n serw ato r zlecił w y k o n anie ek sp erty zy statycznej K atedrze S ta ty k i P o lite ch n ik i W arszaw skiej: szczęśliwie, proces u su w an ia się g ru n tu uległ sam oczynnem u' z a h a m ow aniu.W nętrze kościoła p o kryw a bogata polichrom ia, w ykonana przez m a la- rz a -z ak o n n ik a W alentego Z eb ro w skiego w pierw szej połow ie X V III w., p rzem alo w an a d w u k ro tn ie w X IX w. T en w yjątk o w o ciekaw y p rzy k ła d m a la rstw a iluzjonistyczno- - architektonicznego z w kom ponow a nym i scenam i fig u ra ln y m i i p e jz a ż a m i w ym agał podjęcia prac k o n se r w ato rsk ich . M alow idła na ścianach zachow ały się w złym stanie, n a to m ia st d ek o ra cja sklepień została zn i szczona w czasie w ojny. P race k o n se rw ato rsk ie rozpoczęto w 1969 r. p rzy frag m en cie polichrom ii w p ie r wszym przęśle lewej naw y (S ta n i sła w K om orow ski). D alsze roboty pow ierzono W ładysław ie i K o n sta n tem u Tiuninom , k tó rz y w ykonali k o n se rw ac ję m alow ideł na ścianach p rez b iteriu m oraz uzupełnili w łasną kom pozycją (o p artą n a fotografiach) nie istn iejące sceny fig u ra ln e na sklepieniu.
K o ś c i ó ł N a r o d z e n i a N P M a r i i (K arm elitów ) na Lesznie (obecnie al. Św ierczew skiego), p rz e su n ięty w 1962 г., o trzym ał w la
tach n astęp n y c h wieżyczkę na sy g n a tu rę i now e elew acje boczne (proj. S tanisław M arzyński), które m usiały uw zględnić b ra k przylega jących z obu stron kościoła b udyn ków poklasztornyeh (rozebranych w
1962 r.).
P rzy k o ś c i e l e
Sw.
J a c k a (Dom inikanów), ul. F re ta 8/10, n a reszcie rozpoczęto roboty p rz y kon serw acji w n ętrz a m a u z o l e u m K o t o w s k i c h (Tylm an z Game- ren, 1682). Na w stępie podjęto p ra ce przy p o rta lu i zejściu do krypty w północnej naw ie kościoła. Wiele trudności sp raw iały trzony pila- s-trów, w ykonane z jednolitych płyt czarnego m a rm u ru , odspojone od podłoża. Z astosow anie kotew stalo- wvch (proj. Gleb Augustynowicz, W itold D łużniew ski, PW) pozwoliło u n ik n ąć dem ontażu trzonów , połą- oz°nego z koniecznym wówczas po działem okładziny.Cała okładzina m a rm u ro w a portalu i zejścia do k ry p ty została przeszli- fow ana i uzupełniona, po przem u- ro w an iu podestu ze schodam i, mie- szcząceigo zejścia do k ry p ty . N ieste ty. przy uzupełnianiu u b ytków za m iast białego m a rm u ru w tłach obu- г.™ t-v podestu użyto m a rm u ru o od- гмн-ijn îaspnbrazm yvm , го zm iem ’o p ie rw o tn ą kom pozycję kolorystycz na.
Rzeźby w n arzu cie ze zwieńczenia p o rta lu i z ty m panonu zostały pod dane k o n se rw ac ji i uzupełnione. We w n ętrzu m auzoleum przystąpiono rów nież do k onserw acji i uzupel- r ie ń dekoracji rzeźbiarskiej — put- tów, wazonów i liści a k a n tu na gzym sie w ieńczącym , rzeźb fig u ra l nych i bogatych obram ień na ep ita fiach itp.
W k rypcie ustaw iono na p ierw ot nym m iejscu sa rk o fa g i m arm urow e J a n a i M ałgorzaty K otow skich; w drugiej połow ie X IX w. um ieszczo ne były w piw nicy. W ym agały one przeszlifow ania i drobnych p ra c kon serw atorskich. Ze względu n a p a n u ją cą jeszcze wilgoć po niedaw nym usunięciu błędu w in stala cji wod nej nie zdecydow ano się na przy w rócenie d ekoracji m a larsk ie j sk le pienia kry p ty . F ra g m en ty profilo w anych płycin, podkreślających k sz ta łt sklepienia, o d kryte zostały w trak c ie robót i pozostaw ione bez uzupełnień.
U zupełniono b a lu stra d ę schodów do m auzoleum , sk ła d ającą się z żelaz nych tralek , a ta k ż e k u tą poręcz, b o g a tą w ry su n k u k ra tę w wejściu oczyszczono z rdzy, niestety pokry to ją przy tym fa rb ą olejną. W k o ś c i e l e Ś w. K a z i m i e r z a (S akram entek), Rynek Nowego M iasta, w 1968 r. k opuła pokryta została blachą m iedzianą.
K o ś c i ó ł O p i e k i Ś w . J ó z e- f a (Wizytek), K rakow skie P rzedm ie ście 32 (pochodzący z pierw szej po łowy X V III w.) poddano g runtow nem u rem ontow i. P race prowadzone w la tac h 1967—1971 dotyczyły rów nież w nętrza kościoła łącznie z
wy
posażeniem (am bona, ołtarze,obra-z y ). K onserw ację obrazów p rze p ro w adzili W. i K. Tiuninow ie.
Przy k o ś c i e l e Ś w, J a n a B o ż e g o (Bonifratów ), ul. B o n ifra terska {Józef II F ontana, A ntoni So- lari, 1726—1757), na m iejscu ru in klasztoru i szpitala wziesiono now e budynki m ieszkalne (proj. Załęski); oddane do użytku w 1969 r. Jedynie skalą i zastosow aniem dw uspado wych dachów n aw iązują one do za bytkow ej zabudow y.
C e r k i e w Ś w. M a r i i M a g d a l e n y , al. Świerczewskiego (wzniesiona przez arch itek tó w ro syjskich — P olicyna i Syczewa w latach 1862—1869) zachow ała bogatą dekorację m a larsk ą w n ętrza (Wi nogradów i in.). W la tac h 1969— —1972 k o n serw ację polichrom ii p rze prow adził S tanisław Bielecki, odsła niając p ierw otny żywy koloryt i li czne złocenia.
O b i e k t y s k r e ś l o n e z r e j e s t r u z a b y t k ó w w l a t a c h 1963—1972:
‘C hem ska 21 — tzw. w illa Sielce, p a łacyk z dw om a paw ilonam i, p o czątek X IX w., przeoudow ane w X IX i X X w., odbudow ane po w ojnie;
M iodowa 15 — paw ilon ogrodowy (stajnie) p rzy pałacu Paca, X V III/X IX w.;
Targowa 22 — kamienica, połowa
X IX w.;
Targow a 62, 69 — kam ienice, druga połow a X IX w.;
Stalowa 24 — budynek drewniany, połowa X IX w.;
Szwedzka 10 — budynek drewniany, połowa X IX w.;
Jagiellońska 4/6 — fabryka wyro bów metalowych, połowa X IX w.; Jagiellońska 19 — kamienica, ok. po
łowy X IX w.
O b i e k t y s a m o w o l n i e r o z e b r a n e :
Pow ązkow ska 1 — kap lica przedpo- grzebowa przy cm en ta rz u na P o w ązkach, pierw sza połow a X IX w., A. Corazzi, A. K ropiw nicki; G ro chow ska 170 — dw orek drew niany, ok. połowy X IX w.
Z ABY TK I RUCHOME
O g r ó d S a s k i , pl. Zw ycięstw a. W 1965 r. zakończono rem o n t wodo- zbioru (proj. H en ry k M arconi, 1852 —1854) tzw . św ią ty n i Vesty, pod k tó rym znalazły m iejsce urządzenia k lim atyzacyjne T e a tru Wielkiego. W 1968 r. Izba R zem ieślnicza w yko nała rem ont fo n tan n y (połowa X IX w-)j a w la tac h 1968—1970 p rze p ro wadzono k o n serw ację 17 rzeźb f i g uralnych z O grodu w pracow ni rzeźby P K Z na zlecenie K o nserw a tora. Rzeźby te, pochodzące z d ru giej ćw ierci X V III w., przypisyw ane Jan o w i Jerz em u Plerschow i, n a le żą do czołowych przy k ład ó w rzeźby rokokow ej w Polsce i stanow ią n a j liczniejszy {21 sztuk) zespół zacho w anych rzeźb ogrodowych w W ar szaw ie (w p ierw szej połow ie X IX w. uzupełnione zostały kilkom a fig u ram i nieznanego autora).
W 1968 r. siedem naście z nich zostało uszkodzonych um yślnie, do czego przyczynił się b rak dozoru.
A k r o t e r i a p a ł a c u K r a s i ń s k i c h (Rzeczpospolitej), pl. K ra siń skich, w ykonane w 1958 r. ze słabe go i zbyt użylonego piaskow ca, trz e ba było już w 1971 r. przbkuć na nowo.
R z e ź b y w t y m p a n o n i e g m a c h u Z a c h ę t y , pl. M ała chowskiego, w ykonane przez Z yg m unta Otto ok. 1900 r. w narzucie, w ym agały przeprow adzenia prac konserw atorskich, k tó re pracow nia rzeźby PK Z zakończyła w 1964 r. O b e l i s k p r z y ul . G r o c h o w s k i e j , wzniesiony dla u pam iętnie nia budow y drogi W arszaw a — Brześć w 1823 r., żeliwny, ozdobio
ny płaskorzeźbam i P io tra M aliń skiego, ze scenam i z budowy, m a swój odpow iednik w Brześciu nad Bugiem.
G runtow ny rem ont w arszaw skiego obelisku rozpoczęto w 1962 r., de m ontując całość. Zam ontow any po now nie w 1964 r. otrzym ał obelisk nowy fu n d am en t i k o n stru k cję w e w nętrzną. Blachy żeliw ne z p ła sk o rzeźbam i oczyszczono i zabezpieczo no przed rdzą. P race w ykonyw ał „M ostostal” pod nadzorem PKZ. P o m n i k ks . J ó z e f a P o n i a t o w s k i e g o , K rakow skie P rz ed mieście, ustaw iony został na dzie dzińcu pałacu N am iestnikow skiego (Radziwiłłów), obecnie mieszczącego U rząd R ady M inistrów , w 1966 r. (proj. cokołu Z. Stępiński). P om nik, odlany ponow nie z zachow anej fo r m y B erth o ld a T horvaldsena z 1826 r., ofiarow ała W arszaw ie w 1951 r. D a nia (oryginalny został zniszczony w czasie wojny).
Początkowo d ar Duńczyków um iesz czono przed Pom arariczaroią w Ł a zienkach, co nie było korzystne ani dla budynku, an i d la pom nika. P o m n i k M i k o ł a j a K o p e r
n i k a , ul. K r. Przedm ieście, przed pałacem Staszica, uzieło B. îh o r - vaidsena z 1822 r., odlew Je a n G re- groire w 1830 r., po usunięciu zn i szczeń w ojennych w 1949 r. w y m a gał ponow nej konserw acji. P ra cę w ykonały PK Z w 1972 r.
P o m n i k A d a m a M i c k i e w i - e z a, K rakow skie Przedm ieście. Rozpoczęte w 1969 r. prace przy gruntow nym rem oncie ogrodzenia i la ta rń trw ały jeszcze w 1972 r. Bogata b alu strad a z kutego żelaza i takież cztery pary la ta rń w ykonane zostały w edług rysu n k u C hrzanow skiego przez Zielińskiego w 1898 r. Ocalałe ze zniszczeń w ojennych ule gły silnej korozji na skutek w ielo letniego b rak u stałej konserw acji; prace w ykonuje w ram ach S pół dzielni „Stołeczna” Tadeusz Szma- lenberg.
F i g u r a S w. J a n a N e p o m u c e n a , ul. S enatorska (J. C hiaverot- ti, 1730), w ykonana z piaskow ca, otrzym ała nowe dłonie w m iejsce b rakujących (PKZ, 1972).
13. Ul. Grochowska, obelisk, stan po konserwacji, 1964 r. (fot. R. K a zim ie rsk i)
14. Ul. Grochowska, obelisk, pła sko rzeźba P. Malińskiego ze sceną b u dow y drogi Warszawa — Brześć nad Bugiem, stan w trakcie prac,
1963 r. (fot. R. Kazimierski)
15. Ul. Senatorska róg pl. Dzier żyńskiego, figura św. Jana Nepo mucena po konserwacji, 1973 r. (fot. K. Kowalska)
N a g r o b k i . W 1963 r. poddano k o n se rw ac ji żeliw ne popiersie S ta n isław a S taszica z n ag ro b k a na B ie lanach.
W 1967 r. nagrobek S o k ratesa S ta- rjm kiew icza, p re z y d e n ta W arszaw y, z końca X IX w. (cm entarz p ra w o sław ny na Woli), o trzym ał u zu p e ł nienia żelaznej k u te j k ra ty .
W 1969 r. P K Z p rzeprow adziły k o n serw ac ję popiersia dok to ra C zem
pińskiego z ep itafiu m w kościele Św. M arcina n a Piw nej. Rzeźba ta, w y k o n an a w białym m a rm u rz e w d r u giej połow ie X V III w., znajdow ała się od 1945 r. w p o sia d an iu U rzędu K onserw atorskiego. Po k o n se rw ac ji p rzek azan a została do M uzeum H i storycznego.
Do tegoż m uzeum przekazano ró w nież dw ie rzeźby d rew n ia n e — Św.
J a n a N epom ucena i nieokreśloną św iętą, o k tórych w iadom o było je dynie, że pochodzą „ze S tarego lub Nowego M iasta”. Oczyszczone z k il k u w a rstw spalonej i spękanej fa r by okazały się rzeźbam i o dobrym poziom ie artystycznym , pochodzący m i z ok. połow y X V III w.
Barbara Ja nuszkiewicz
PRACE OŚRODKA DOKUMENTACJI ZABYTKÓW NAD ARCHITEKTURĄ WSPÓŁCZESNĄ
1. K onstancin, ul. S ie nkie w ic za 7, willa „Natemi” z 1901 r. (arch. J. P. Dziekońsk i)
Konieczność d o k u m e n tac ji a rc h ite k tu ry X IX i X X w. je st ju ż dziś n ie zaprzeczalna. F ak t, że wiele obiek tów z tego okresu no si c h a ra k te r za bytku, w y n ik a nie tylko z sam ej persp ek ty w y czasu, lecz także ze zm iany k ry te rió w oceny. P rz y k ład pogardzanej ongiś secesji, k tó ra w ciągu k ilk u n a s tu la t doczekała się pełnej „ re h a b ilita c ji”, je st n ad er w y m ow ny. Podobne p rze w a rto ścio w a nia k ry te rió w dotyczą i a rc h ite k tu ry n astęp n y c h okresów . S tałe p rzy spieszanie rozw oju form , c h a ra k te rystyczne dla a r c h ite k tu ry X X w., pozw ala na w y odrębnienie n aw et k ró tk ic h okresów stylow ych i w y typow anie obiektów o w artości a r tystycznej i historycznej nie tylko sprzed la t kilkudziesięciu, ale i k il k u n astu .
P ro g ram do k u m en tacji a rc h ite k tu ry najnow szej należało ściśle przystoso wać do realiów . O lbrzym ia liczba obiektów , w tym całych zespołów, osiedli czy założeń urban isty czn y ch , w y m ag ała u sta le n ia ta k ich zasad grom adzenia m a te ria łu , k tó re p o zw alałyby w e w zględnie k ró tk im czasie objąć, chociaż jego część. P o nadto n ie w ielk a liczba opracow ań n aukow ych zm usza do p rz e p ro w a dzenia d o k u m e n tac ji a rc h ite k tu ry najnow szej w stopniu pod staw o w ym , u w zg lęd n iający m ty lk o sta n obecny obiektu, szczegółowe b ad a n ia i in te rp re ta c je o d k ła d ają c n a okires późniejszy. D o k u m en tacja ta k a sp ro w ad za się w zasadzie do ew i
dencji obiektu, za w ie ra ją c e j zdjęcie, opis, k ró tk ą historię, rz u t, dostępną nam b ibliografię; p rzep ro w ad zan a jest z m yślą o jej publik o w an iu w specjaln y ch tem atycznych zeszytach, po trzeb n y ch p rzede w szystkim s łu ż bie k o n se rw ato rsk iej, w ładzom a d m in istrac y jn y m , a n astęp n ie e w e n tu a ln y m badaczom tem atu.
P rz y stę p u ją c do ew idencji a rc h ite k tu ry najnow szej w edług tych p o d staw ow ych założeń, w O środku D o k u m e n ta c ji Z abytków opracow ano p la n te ry to ria ln e g o z a k resu badań. B rak na razie m ożliw ości c e n tra l nego u jęcia ew idencji w szystkich p ra c n ad a r c h ite k tu rą X IX i X X w. w P olsce w edług jednolitych z a sad zm usił O środek do sk o n c en tro w an ia się na obszarze obecnego w o jew ództw a stołecznego i m ia sta W arszaw y. E w idencja ta p rz e p ro w a d zana je st w dwóch zakresach. W zakresie podstaw ow ym (węższym) o b ejm u je w ybór — po dokładnym zapoznaniu się z sy tu a c ją w terenie — najw ażniejszych obiektów , ich sfotografow anie oraz sporządzenie cpisu b u dynku, rzu tu , dołączenie d
a-2. Konstancin, ul. Sobieskiego 19, willa „Zameczek” z pocz. X X w.
3. Warszawa, ul. W alecznych 26, willa z 1936 r. (arch. II. S . S y r - kusowie)
