ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXII NR 1 WARSZAWA 2011: 121-127
ANNA PIOTROWSKA, JAN KOPER
SEZONOWE ZMIANY AKTYWNOŚCI /3-GLUKOZYDAZY
W GLEBIE POD UPRAW Ą KONICZYNY CZERWONEJ
ORAZ PSZENICY OZIMEJ W NASTĘPSTWIE
ODDZIAŁYWANIA NAWOŻENIA MINERALNEGO,
NATURALNEGO INATURALNO-MINERALNEGO
SEASONAL CHANGES OF SOIL /3-GLUCOSIDASE ACTIVITY
IN SOIL UNDER RED CLOVER AND WINTER WHEAT
AS A CONSEQUENCE OF DIFFERENTIATED MINERAL,
NATURAL AND NATURAL-MINERAL FERTILIZATION
Katedra Biochemii, Wydział Rolnictwa i Biotechnologii,Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
A b s tr a c t: T he o b jectiv e o f this stu d y w as to d eterm in e seasonal ch an g es o f /?-glucosidase as w ell as to
in d icate seq u en tial effects o f long-term fertilizatio n after additio n al lim ing ap p licatio n . Soil w as sam p led from 14 m ineral, n atu ral (farm yard m an u re) an d natu ral-m in eral fertiliz atio n co m b in atio n s u n d e r red clo v er (in 2001 b efo re lim ing) and w in ter w h eat (in 2003 after lim ing) from the A p h o rizo n fo u r tim es a year. T he enzym e activity w as h ig h er in the soil u n d e r w in ter w h eat in c o m p a riso n to the soil u n d e r red clo v er and ran g ed w ith in 0 .1 4 -0 .5 1 m M /?N P -kg_l-h_1 in the soil sam ples tak en in 2001 and 0 .1 8 -0 .6 2 m M p N P -k g _1-h_1 in soil analyzed in 2003. T he /?-glucosidase activity ch an g ed sig n ifican tly d u rin g the season and in b oth years w as the h ighest in the soil sam ples taken in A pril. A significant, positive influence o f farm yard m an u re (F Y M ) on /?-glucosidase activity w as show n, w h ile no clear tren d w as o b serv ed in the enzym e activity d ep en d in g on the d ifferent co m b in a tio n s o f m ineral fertilizatio n (N, P, K and M g).
S ło w a klu c zo w e : ak ty w n o ść ^ -g lu k o z y d az y , n a w o że n ie n a tu ra ln o -m in eraln e. K e y words: fi-g lu co sid a sc activity, seaso n al changes, natu ral-m in eral fertilizatio n .
WSTĘP
Aktywność enzymatyczna gleby wykazuje się dużą zmiennością sezonową, która w znacznym stopniu kształtowana jest przez obecność i skład gatunkowy szaty roślinnej oraz okres wegetacji roślin, co związane jest z kolei z okresowym nagromadzeniem się w glebie substratów reakcji przeprowadzanych przez enzymy [Niemi i in. 2005]. Roślina jest jednym z partnerów w układzie biocenotycznym i wszelkie zmiany fizjologiczne, jakim podlega ona w okresie wegetacyjnym, znajdują swe odbicie w cechach zespołu
współżyjących z nią drobnoustrojów, które są głównym źródłem enzymów w glebie [Balicka 1983]. Przebieg procesów enzymatycznych w glebie w trakcie sezonu wegetacyjnego roślin jest trudny do wyjaśnienia z uwagi na wpływ różnych czynników kształtujących właściwości środowiska glebowego, w tym zmieniającą się okresowo temperaturę i uwilgotnienie środowiska glebowego [Gliński i in. 1983; Gianfreda, Bollag 1996]. Ogromną rolę w regulacji aktywności enzymatycznej gleby mają także czynniki antropogeniczne, w tym stosowane nawożenie naturalne i mineralne, którego wpływ na enzymy glebowe był przedmiotem wcześniejszych badań [Acosta-Martinez, Tabatabai 2000; Bóhme i in. 2005; Okur i in. 2006]. Niektórzy autorzy jako ważny czynnik zmienności sezonowej aktywności enzymatycznej gleby wskazują następczy wpływ rodzaju resztek pożniwnych dostających się do gleby oraz tempo ich rozkładu [Perucci, Scarponi 1985; Gianfreda, Ruggiero 2006; Okur i in. 2008].
Jednym z enzymów biorących udział w rozkładzie resztek pochodzenia roślinnego jest /J-glukozydaza [E.C. 3.2.1.21]. Katalizuje ona reakcję rozkładu celobiozy, powstającej jako produkt pośredni rozkładu celulozy, do dwóch cząsteczek glukozy i odszczepia cząsteczki glukozy od nieredukujących końców oligosacharydów. Z uwagi na to, że produkt reakcji tego enzymu jest głównym źródłem energii dla mikroorganizmów glebowych, pełni on bardzo ważną rolę w obiegu węgla w glebie [Bandick, Dick 1999; Jimenez i in. 2007].
Przeprowadzone badania miały na celu uchwycenie zmienności sezonowej aktywności /3-glukozydazy oraz określenie następczego wpływu wieloletniego nawożenia mineralnego,
naturalnego i naturalno-mineralnego na jej aktywność.
MATERIAŁ I METODY BADAŃ
Materiał glebowy do badań pobrano z doświadczenia nawozowego zlokalizowanego na glebie płowej typowej w Stacji Badawczej w Mochełku k/Bydgoszczy należącej do UTP w Bydgoszczy. Jest to doświadczenie jednoczynnikowe, którego celem jest porównanie oddziaływania na glebę 14 wariantów nawożenia naturalno-mineralnego: l)bez nawożenia - kontrola, 2) słoma + NPK, 3) NPK + Ca, 4) NPK, 5) obornik (O), 6) O + PK, 7) O + KN, 8 ) 0 + KN + Mg, 9) O + PN, 10) O + PN + Mg, 11) O + NPK, 1 2 ) 0 + N P K + Mg, 13) O + NPK + Ca, 14) O + NPK + Ca + Mg. Zmianowanie roślin oraz dawki nawozów mineralnych zastosowane w latach 2000-2003 przedstawiono w tabeli 1.
Do nawożenia użyto: saletrę amonową, superfosfat prosty pylisty lub potrójny granulowany, sól potasową wysokoprocentową oraz siarczan magnezu. Obornik w dawce 30 t-ha-1 oraz słomę w dawce 5 t-ha"1, z dodatkiem azotu w dawce 35 kg*ha_1, stosowano
T A B E L A 1. N a w o ż en ie m ineralne s to so w a n e w d o św ia d c z e n iu w lata ch 2 0 0 0 - 2 0 0 3 T A B L E 1. F ertilizatio n a p p lie d in 2 0 0 0 - 2 0 0 3
R o k - Y ear R oślina - P lan t N
p
!iK
M g C a k g -h a-1 t-h a " 1 | 2 0 0 0 Jęczm ień ja r y + K o n iczy n a cze rw o n aS p rin g b a rle y + R ed clo v er
50 35 100 -
-2001 K o n iczy n a c z e rw o n a - R ed c lo v e r 30 2 6 83 -
j
2001 R z ep a k ozim y - W inter ra p e 75 - - 18,1 u
!
2 0 0 2 O w ie s zw yczajny - O a ts 50 17,5 4 1 ,5 - i 2 0 0 3 !P sze n ica ozim a - W inter w h e at 60 22 50 -i ?o
!
Sezonowe zmiany aktywności fi-glukozydazy w glebie...pod wpływem nawożenia... 123
pod burak cukrowy (1999 r.). Wieloletnie (1969-2001) nawożenie mineralne bez wapnowania stosowane na niektórych obiektach spowodowało silne zakwaszenie gleby i związany z tym spadek zasobności gleby w składniki pokarmowe oraz obniżenie plonowania roślin. Dlatego też po zbiorze koniczyny czerwonej w 2001 roku na wszystkich obiektach doświadczalnych zastosowano wapnowanie wyrównawcze w dawce 1,5 t-ha'1 CaO. W końcu sierpnia 2001 roku wysiano rzepak ozimy, który po złym przezim owaniu zlikwidowano wiosną 2002 r. i wysiano owies zwyczajny. W 2003 roku zgodnie z zaplanowanym zmianowaniem w doświadczeniu uprawiano pszenicę ozimą. Próbki glebowe do badań pobrano z warstwy uprawnej (5-25 cm), trzykrotnie w okresie wegetacyjnym koniczyny czerwonej (kwiecień, maj, czerwiec 2001 - pobranie I-III) oraz na początku października tego roku spod rzepaku ozimego (pobranie IV po wapnowaniu wyrównującym). W 2003 r. próbki glebowe pobrano spod pszenicy ozimej ( kwiecień, maj, czerwiec - pobranie I- III) oraz na początku sierpnia po jej zbiorze (pobranie IV).
Aktywności /3-glukozydazy oznaczono spektrofotometrycznie wg Eivazi i Tabatabai [1988]. Metoda ta polega na spektrofotometrycznym pomiarze wytworzonego /?-nitro- fenolu (pNP) po godzinnej inkubacji próbki gleby w temperaturze 37°C z/?-nitrofenylo-/3 -D-glukozydem (w zmodyfikowanym uniwersalnym buforze - MUB o pH 6,5) jako substratem. Aktywność enzymu wyrażono w milimolach wytworzonego /?NP na 1 kg gleby po godzinnej inkubacji. Oznaczono następujące właściwości chemiczne gleby: zawartość węgla organicznego (Corg) m etodą Tiurina, zawartość azotu ogółem (Nog) m etodą Kjeldahla, pH potencjometrycznie w 1 mol KCl*dm3 [Lityński i in. 1976].
WYNIKI I DYSKUSJA
Zastosowane w doświadczeniu po zbiorze koniczyny czerwonej wapnowanie wyrównawcze wpłynęło istotnie na zmniejszenie się kwasowości gleby. Wartości kwasowości wymiennej kształtowały się w zakresie pH w KC1 = 3,7-5,9 w glebie spod koniczyny czerwonej oraz od pH w KC1 = 4,0-6,9 w glebie spod pszenicy ozimej. Porównując średnią dla wszystkich obiektów zawartość Corg w badanej glebie stwierdzono nieznaczny wzrost jego zawartości w próbkach gleby spod pszenicy ozimej (5,46 g-kg-1) w porównaniu z ilością stwierdzoną w glebie spod koniczyny czerwonej (5,26 g*kg_1). Zawartość Nog pozostała na zbliżonym poziomie w obu latach badań (średnio 0,51 g-kg-1). Największą koncentrację Corg i Nog stwierdzono w próbkach pobranych z poletek nawożonych: „O + NPK + Mg + Ca”, najmniejszą zaś w materiale glebowym pochodzącym z poletek kontrolnych (Corg) oraz nawożonych: NPK i NPK + Ca (Nog). Szczegółowe wyniki zawartości Corg i Nog oraz wartości p H w l mol KCldm 3 w próbkach gleby z poszczególnych poletek w obu latach badań przedstawiono we wcześniejszej pracy [Piotrowska, Koper 2009].
W obu latach badań aktywność /J-glukozydazy wykazywała zmienność sezonową i najaktywniejsza była w próbkach glebowych pobranych w I terminie (kwiecień) oraz zmniejszała się w kolejnych terminach badań (tab. 2). Według Niemi i in. [2005] jednym z powodów takiego kierunku zmian aktywności badanego enzymu może być wyczerpy wanie się substratów reakcji związane ze stopniowym rozkładem resztek roślinnych
T A B E L A 2. S e z o n o w a zm ienność a k ty w n o śc i /?-g lu k o zy d azy (m M /?N P -k g _1-h_1) p o d w p ły w em n a stę p c z e g o o d d ziały w an ia n aw o żen ia m ineralnego, n atu raln eg o
i n atu raln o -m in eraln eg o
T A B L E 2. S e a s o n a l c h an g e s o f/3 -g lu c o s id a s e activity (m M ; ;N P 'k g _1'h _1) as influenced by se q u e n tial m ineral, natu ra l an d n atu ral-m in eral fertilization
iO b iek ty n aw o że n io w e (II czynnik) Term iny p o b ra n ia p ró b g leb o w y ch (I czynnik) |F ertilizatio n o b je c ts (II fa c to r) Soil sam pling d a te s (I fa cto r)* * *
R o k 2001 - Y ear 20 0 1 R o k 2:003 ■- Y ear 2 0 0 3 IV V VI X IV V V I V III 1. C o n tro la - C o n tro l 0,31 0 ,2 3 0 .2 7 0 ,1 8 0 ,2 6 0 ,2 6 0 ,3 4 0 ,2 5 2. S ło m a + N P K - S tra w + N P K 0,31 0 ,1 7 0 ,2 6 0 .1 7 0 ,3 2 0,21 0 ,2 7 0 ,2 2 3. N P K -rC a 0,31 0 ,1 9 0 ,1 8 0 ,1 5 0 ,4 3 0 ,2 5 0 ,2 3 0 ,2 7 4. N P K 0 ,2 2 0 ,1 5 0 ,1 6 0 .1 4 0 ,3 5 0 ,2 6 0 ,2 3 0 ,2 5 5 *q _ * * F Y M 0 ,2 8 0 .1 9 0 ,2 0 0.21 0 ,2 5 0 ,1 8 0,31 0 ,2 3 6. O + P K - F Y M -hP K 0 ,2 6 0 ,2 2 0 ,2 3 0 ,1 8 0 ,3 4 0 ,2 4 0 ,2 7 0 ,2 2 7. O + N K - F Y M + N K 0 ,3 4 0.21 0 ,2 3 0 ,2 0 0 ,3 7 0 ,2 7 0 ,3 6 0 ,2 7 8. O + N K + M g - F Y M + N K + M g 0 ,3 9 0 ,2 8 0 ,1 9 0 ,2 0 0 ,3 8 0 ,3 4 0 ,3 5 0 ,1 8 9. 0 + N P - FYM -KNP 0 ,3 5 0 ,2 2 0 ,2 0 0 ,1 8 0 ,3 9 0 ,3 6 0 ,2 8 0 ,2 9 10. 0 + N P + M g - F Y M + N P + M g 0 ,3 5 0 ,2 4 0 ,1 9 0,21 0,41 0 ,3 4 0 ,3 8 0 ,3 7 11. O + N P K - F Y M -fN P K 0 ,3 4 0 ,2 0 0 ,1 5 0 ,2 0 0 ,3 9 0 ,3 0 0 ,2 7 0 ,2 7 12. 0 + N P K > M g - F Y M + N P K ^ M g 0 ,3 7 0 ,2 7 0 ,1 8 0 ,2 3 0 ,5 2 0 ,3 6 0,41 0 ,2 7 13. O + N P K -fC a - F Y M + N P K + C a 0 ,4 3 0,31 0 ,2 0 0 ,2 5 0 ,5 2 0 ,5 3 0 ,4 5 0 ,3 4 14. 0 + N P K > M g + C - F Y M + N P K > M g+C a 0,51 0 ,4 2 0 ,3 4 0 ,2 9 0,41 0 ,6 2 0 ,4 0 0 ,3 9 Ś red n io - M e a n 0 ,3 4 0 ,2 4 0,21 0 .2 0 0 ,3 8 0 ,3 2 0 ,3 3 0 ,2 7 N I R 0 . 0 5 - L S D ..«K
I czynnik - I factor, II czynnik - II facto r In te ra k c je - In tera ctio n s I X II II X I 0 ,0 4 5 ; 0 ,0 2 2 ; 0 .0 2 1 0 ,0 4 3 0 ,0 3 2 0 ,0 1 5 : 0 ,0 2 9 ; 0 ,0 5 6 * 0 - o b o rn ik , * * F Y M - farm yard m anure, *** IV - k w ie cień - A pril, V — maj - M ay, V I - cze rw iec - June, V III - sie rp ie ń - A ugust, X - paźd ziern ik - O c to b e r
pozostawionych w poprzednim roku. Autorzy ci również wykazali stopniowe zmniejszanie się aktywności /3-glukozydazy w glebie badanej kilkukrotnie w okresie od czerwca do końca sierpnia.
Zastosowane na wszystkich poletkach doświadczalnych wapnowanie wyrównawcze wpłynęło istotnie na zwiększenie się aktywności /3-glukozydazy w glebie spod pszenicy ozimej (w 2 lata po wapnowaniu) w porównaniu z jej aktywnością w glebie niewapnowanej spod koniczyny czerwonej (tab. 2, rys.l). Aktywność ta mieściła się w zakresie 0,14- 0,51 mM pNP-kg^-hf1 w próbkach gleby pobranych w 2001 roku oraz od 0,18 do 0,62 mM pNP-kg_1-h_1 w materiale glebowym analizowanym w 2003 roku. Znaczny wzrost wartości pH gleby po zastosowaniu wapnowania oddziaływał na wzrost aktywności mikrobiologicznej gleby, skutkiem czego było zwiększenie się aktywności badanego enzymu. Potwierdzeniem tego były dodatnie współczynniki korelacji pomiędzy aktyw- nością/3-glukozydazy a wartościami pH w KC1 uzyskane w badaniach własnych (tab. 3). Istotny wpływ wartości pH na aktywność /3-glukozydazy, zwłaszcza w przypadku gleb kwaśnych, uzyskano także w badaniach innych autorów [Acosta-Martinez, Tabatabai 2000; Enkeler, Tabatabai 2003]. Dodatni wpływ obornika (porównanie wariantów nawożeniowych NPK i O) na aktywność /3-glukozydazy stwierdzono jedynie w próbkach
Sezonowe zmiany aktywności fi-glukozydazy w glebie...pod wpływem nawożenia... 125
Obiekty nawozowe * Fertilisation obj ects
R Y S U N E K 1. A ktyw ności /?-glukozydazy [m M /?N P 'k g -1-h_1] p o d w pływ em następ czeg o od d ziały w an ia n aw o że n ia m ineralnego, n atu ra ln eg o i n atu raln o -m in era ln eg o w o b u latach badań (2001 i 2 0 0 3 ) (średnio d la w szy stk ich term in ó w p o b ra n ia p ró b e k g lebow ych)
F IG U R E 1. /?-glucosidase activ ity [m M ^ N P -k g _1-h_l] as in flu en ced by seq u en tial m ineral, n atu ral and n atu ral-m in eral fertilizatio n in bo th y e ars o f in v estig atio n (2001 and 2 0 0 3 ) (m ean fo r all o f soil sam p lin g d ates)
T A B E L A 3 .W sp ó łczy n n ik i k o re la c ji p ro s te j p o m ięd zy a k ty w n o ś c ią /?-g lu k o zy d az y a p a ra m e tra m i chem icznym i gleby
T A B L E 3. C o rre la tio n co efficien ts b e tw e e n /3-g lu co sid ase activity an d ch em ical p ro p e rtie s stu d ied
Term iny p o b ie ra n ia p r ó b e k gleby S oil sam pling d a te s
G L U /C o rg G L U /N o g G L U /N to t G L U /p H w - in KC1 2001 K w ie cie ń - A pril M aj - M ay C z erw ie c - June P a ź d ziern ik - O c to b e r 0,8 6*** 0 ,7 1 * * 0 ,3 8 * 0 ,4 2 * 2 0 0 3 K w ie cie ń - A pril M aj — M ay C z erw ie c - June S ie rp ie ń - A ugust 0 ,8 8 * * * 0 ,6 3 * * 0 ,7 8 * * 0 ,5 4 * 0 ,8 3 * * * 0 ,5 2 * 0 ,7 4 * * i 0 ,3 9 * 0 ,6 7 * * 0 ,5 9 * 0 ,7 4 * * 0 ,8 4 * * * G L U - a k ty w n o ść /?-g lu k o zy d a zy - /3-g lu co sid a se activity, C o rg - z a w a rto ść w ęg la o rg an iczn eg o - o rg an ic c a rb o n co n te n t, N o g - z a w a rto ść a zo tu ogółem , N to t - to ta l n itro g e n c o n ten t,
*** isto tn e p rzy p = 0 ,0 0 1 - significant a t p = 0 .0 0 1 , ** isto tn e p rzy p = 0,01 - significant a t p = 0 .0 1 , * isto tn e p rzy p = 0 ,0 5 - significant a t p = 0 .0 5
pobranych spod koniczyny czerwonej, nie wykazano natomiast jednoznacznego oddziały wania poszczególnych składników nawożenia mineralnego (N, P, K i Mg) na zmiany tej aktywności w obu latach badań. Wyraźny dodatni wpływ nawożenia obornikiem na aktywność /?-glukozydazy w porównaniu z kontrolą oraz glebą nawożoną tylko nawozami mineralnymi wykazali Bóhme i in. [2005]. Zastosowanie nawożenia obornikiem powoduje zwiększenie aktywności /3-glukozydazy przez wzrost liczebności mikroorganizmów będących głównym źródłem tego enzymu w glebie [Marcote i in. 2001; Bóhme, Bóhme 2006]. Najwyższą aktywność badanego enzymu w glebie spod obu roślin uzyskano na obiektach z pełnym nawożeniem naturalno-mineralnym (obiekt 14) (tab. 2, rys. 1).
Z uzyskanych wartości korelacji prostej pomiędzy aktywnością/3-glukozydazy a zawartością Corg i Nog (tab. 3) wynika, że istotną zależność tych parametrów stwierdzono dla próbek glebowych pobranych we wszystkich terminach spod pszenicy ozimej i tylko w drugim terminie badań dla gleby spod koniczyny czerwonej. Uzyskane współczynniki korelacji są zgodne z wynikami uzyskanymi przez innych autorów (De la Horra i in. 2003; Bóhme i in. 2005) i potwierdzają znaczenie /?-glukozydazy w obiegu węgla oraz jej udział w transformacji glebowej substancji organicznej [Caravaca i in. 2002; Kizilkaya, Bayrakli 2005].
WNIOSKI
1. Aktywność /3-glukozydazy glebowej cechowała się zmiennością sezonową, przy czym najwyższa jej aktywność w obu latach badań stwierdzona została w próbkach glebowych pobranych w I terminie (kwiecień) i zmniejszała się w kolejnych termi nach badań.
2. Wapnowanie wyrównawcze zastosowane na wszystkich obiektach doświadczalnych wpłynęło istotnie na zwiększenie się aktywności /J-glukozydazy w glebie pod psze nicą ozimą 2 lata po wapnowaniu w porównaniu z jej aktywnością oznaczoną w glebie niewapnowanej spod koniczyny czerwonej.
3. Stwierdzono dodatni wpływ obornika na aktywność /J-glukozydazy w glebie pod koniczyną czerwoną, nie wykazano natomiast jednoznacznego oddziaływania po szczególnych składników nawożenia mineralnego (N, P, K i Mg) na zmiany aktyw ności tego enzymu w obu latach badań.
LITERATURA
ACOSTA-MARTINEZ A., TABATABAI M A. 2000: Enzyme activities o f a lime agricultural soil. Biol. Fertil.
Soils 31: 85-91.
BALICKA N. 1983: Niektóre aspekty wzajemnego oddziaływania roślin i drobnoustrojów. Post. Mikrobiol. 22, l: 87-94.
BANDICK A.K., DICK R.P. 1999: Field management effects on soil enzyme activities. Soil Biol. Biochem. 31: 1471-1479.
BÓHME L., LANGER U., BÓHME F. 2005: Microbial biomass, enzyme activities and microbial community structure in two European long-term field experiments. Agric. Ecosyst. Environ. 109: 141-152. BÓHME L., BÓHME F. 2006: Soil microbiological and biochemical properties affected by plant growth and
different long-term fertilisation. Eur. J. Soil Biol. 42: 1-12.
CARAVACA F., MASCIANDARO G., CECCANTI B. 2002: Land use in relation to soil chemical and bioche mical properties in a semiarid Mediterranean environment. Soil Till. Res. 68: 23-30.
DE LA HORRA A.M., CONTI M.E., PALMA R.M. 2003: /?-glucosidase and proteases activities as affected by long-term management practices in a typic argiudoll soil. Comm. Soil Sci. Plant Anal. 34: 2395-2404. EIVAZI F., TABATABAI M.A. 1988: Glucosidases and galactosidases in soils. Soil Biol. Biochem. 20: 6 01-
Sezonowe zmiany aktywności fi-glukozydazy w glebie...pod wpływem nawożenia... 127
ENKELER M., TABATABAI M.A. 2003: Effects o f liming and tillage systems on microbial biomass and glycosidases in soils. Biol. Fertil. Soils 39: 51-61.
GIANFREDA L., BOLLAG J.M. 1996: Influence o f natural and anthropogenic factors on enzyme activity in soil. W: Soil Biochemistry. Stotzky G., Bollag J.M. (red.). Marcel Dekker, New York: 9: 123-193. GIA NFREDA L., RUGGIERO P. 2006: Enzyme activities in soil. W: N ucleic acids and proteins in soil.
Nannipieri P., Smalla K. (red.). Springer-Verlag, Berlin: 257-310.
GLIŃSKI J., STĘPNIEWSKA Z., KASIAK A. 1983: Zmiany aktywności enzymatycznej gleb w warunkach zróżnicowanej zawartości tlenu i wilgotności. Rocz. Glebozn. 43, 1/2: 53-59.
JIM ENEZ P., ORTIZ O., TARRASÓN D., GINOVART M., BONMATI M. 2007: Effect o f differently post- treated dewatered sewage sludge on /J-glucosidase activity, microbial biomass carbon, basal respiration and carbohydrates contents o f soils from limestone quarries. Biol. Fertil. Soils 44: 393-398.
KIZILKAYA R., BAYRAKLI B. 2005: Effect o f N-enriched sewage sludge on soil enzyme activities. Appl. Soil
Ecol. 30: 192-202.
LITYŃSKI T., JURKOWSKA H., GORLACH E. 1976: Analiza chemiczno-rolnicza. PWN, Warszawa: 149 ss. MARCOTE I., HERNANDEZ T., GARCIA. C., POLO A. 2001: Influence o f one or two successive annual
applications o f organic fertilizers on the enzyme activity o f soil under barley cultivation. Bioresour.
Technol. 79: 147-154.
NIEMI R.M., VEPSALAINEN M., WALLENIUS K., SIMPANEN S., ALAKUKKU L., PIETOLA L. 2005: Temporal and soil depth-related variation in soil enzyme activities and in root growth o f red clover
( Trifolium pratense) and timothy {Phleum pratense) in the Field. Soil Biol. Biochem. 30: 113-125.
OKUR N., GÓęMEZ S., TUZEL Y. 2006: Effect o f organic manure application and solarization on soil microbial biomass and enzyme activities under greenhouse condition. Biol. Agric. Hortic. 23: 305-320.
OKUR N , KAYIKęiOGLU H.H., OKUR B., DELIBACK S. 2008: Organic amendment based on tobacco
waste compost and farmyard manure: influence on soil biological properties and butter-head lettuce yield.
Turk. J. Agric. For. 32: 91-99.
PERUCCI P., SCARPONI L. 1985: Effect o f different treatm ent with crop residues on soil phosphatase activity. Biol. Fertil. Soils 1: 111-115.
PIOTROWSKA A., KOPER J. 2009: Następczy wpływ nawożenia mineralnego, organicznego i organiczno- mineralnego na aktywność ureazy glebowej spod uprawy koniczyny czerwonej i pszenicy ozimej. Rocz.
Glebozn. 60, 1: 92-96.
Dr inż. Anna Piotrowska
Katedra Biochemii, Wydział Rolnictwa i Biotechnologii, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy ul. Bernardyńska 6/8, 85-029 Bydgoszcz
