ISSN 2083-8611 Nr 337 · 2017 Zarządzanie 12
Jacek Szołtysek
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Wydział Zarządzania
Katedra Logistyki Społecznej szoltysek@uekat.pl
UŻYTECZNOŚĆ W LOGISTYCE
Streszczenie: Artykuł poświęcono rozważaniom na temat użyteczności jako terminu wykraczającego poza tradycyjne interpretacje w kontekście ekonomicznym. Autor wskazuje na okoliczności i zasady używania pojęcia „użyteczność” w dyskursie logi- stycznym. Powodem do takiego działania jest: z jednej strony – istotność użyteczności jako kategorii opisującej przydatność logistyki w wielu aspektach realizacyjnych i kon- cepcyjnych, z drugiej zaś – próba przeciwstawienia się zawłaszczaniu tego pojęcia wy- łącznie przez marketing.
Słowa kluczowe: logistyka, użyteczność, zakresy użyteczności, terminologia naukowa.
JEL Classification: B40, C18, Z00.
Wprowadzenie
Dyskusje o istocie logistyki często odnoszą się do jej użyteczności, która jest rozumiana jako zapewnienie dostępności dóbr materialnych bądź dostępno- ści do miejsc. Owa dostępność jest równocześnie celem działań logistycznych, zatem istnieje tendencja do utożsamiania użyteczności z celem działań. Uży- teczność jest też często używana jako synonim przydatności – takie znaczenie pojawia się niekiedy w tekstach naukowych. Jednocześnie część naukowców zwraca uwagę na marketingowe znaczenie użyteczności i oponuje przeciwko nadawaniu temu pojęciu innego znaczenia, gdy teksty naukowe pojawiają się w obszarze ekonomii czy zarządzania. Celem artykułu jest usytuowanie pojęcia użyteczności w dyskursie logistycznym.
Jacek Szołtysek 86
1. Użyteczność i jej interpretacje
Tytułowe pojęcie w języku polskim pojawia się stosunkowo często i doty- czy okoliczności, w których dana rzecz lub zjawisko sprzyja sytuacjom uznanym za pożądane. Słownik języka polskiego użyteczności przypisuje cechę: „czegoś, co przydaje się”, „czegoś, co jest przeznaczone do praktycznego użytku na jakieś cele”, „czegoś, co się daje wykorzystać gospodarczo”, wreszcie „kogoś, kto pomaga komuś w czymś, pracuje dla ogólnego dobra”. Słownik odsyła nas w tym względzie do „korzystania z czegoś” lub do „cechy tego, co jest użyteczne”, zaś
„użyteczny” to taki, który „przynosi pożytek”, jest „potrzebny do czegoś”, lub
„pomaga komuś w czymś” [Słownik języka polskiego, 2007]. Takie znaczenia wydają się również bliskie intuicyjnemu pojmowaniu użyteczności.
Gdy jednak przejdziemy na grunt nauki, wówczas znaczenie obiegowe mo- że być ograniczone w swojej zawartości treściowej do określonych zjawisk lub rzeczy i tak jest rozumiane przez to grono specjalistów, którzy dyskutują między sobą swoją tematykę. Temu zagadnieniu poświęcę kilka akapitów.
Po pierwsze – ograniczanie znaczenia bądź niekiedy nadawanie zgoła innego znaczenia pojęciom (o tym nieco później) ma powodować, że wywody w danej dyscyplinie będą zrozumiałe przynajmniej dla innych badaczy (naukowców) w tejże dyscyplinie. Jest to związane ze spełnieniem wymogu kodyfikacji dyskursu nau- kowego w obrębie każdej dyscypliny. Temu służy metajęzyk teorii, czyli język przedmiotowy. Zdaniami tego języka są tylko takie wypowiedzi, które bezpo- średnio odnoszą się do przedmiotu badań. Język przedmiotowy zawiera więc tylko pewien fragment aparatu pojęciowego, jaki jest niezbędny do uprawiania teorii, jest to jednak fragment ważny i wyodrębniony w sposób naturalny.
Po drugie – pisałem o tym w tekście Pułapki pracy naukowej – refleksje metodyczne [Szołtysek, 2016]: analiza wielu współczesnych tekstów naukowych plasowanych na pograniczu dyscyplin wskazuje na to, że współcześnie „coraz bardziej widoczna staje się ekspansja myśli antropologicznej na zewnątrz »pro- fesji«, której towarzyszy „wzrost rangi całej dyscypliny, […] jej społecznej wi- doczności”, […] antropologizacja myślenia w sensie uznania dla wartości, na jakich opiera się swoistość perspektywy antropologicznej” [Kempny, Nowicka, 2003]. „Antropologizacja nauk humanistycznych ujawnia się już na poziomie terminologicznym, w formie upowszechnienia nomenklatury przejętej z języka antropologii kulturowej, charakterystycznej dla szkolnictwa anglosaskiego. Ko- lejnym symptomem tego zjawiska jest ukonstytuowanie się nowych dziedzin badawczych, zwłaszcza różnych form kulturoznawstwa (Cultural Studies), aspektywnie scalających dokonania dyscyplin filozoficznych, humanistycznych
i społecznych. Zjawisko to obrazuje wzrastająca liczba przekładów opracowań z zakresu antropologii kulturowej na język polski oraz polskich opracowań z tej dziedziny” [Kopczyńska, 2012; Fereński, 2011; Piasek, 2011]. „Proces ten wskazuje nie tylko na zadomowienie się antropologii kulturowej w nauce pol- skiej, a także na programową próbę ugruntowania tego podejścia w naukach humanistycznych, a nawet społecznych” [Piasek, 2009].
Po trzecie – sięganie po dorobek zagraniczny w polskich pracach nauko- wych, szczególnie anglojęzyczny, powoduje, że powstają trudności, a w ślad za tym i nieporozumienia w zakresie tłumaczeń. Zastępowanie wielu określeń an- glojęzycznych jednym lub nadawanie jednemu znaczeniu anglojęzycznemu wie- lu znaczeń polskich prowadzi często do pomyłek i niewłaściwych interpretacji1.
Powodem tych rozważań jest z jednej strony kwestia chęci wykorzystywa- nia pojęcia użyteczności w dyskursie logistycznym, ale w nieco innym znacze- niu, niż jesteśmy przyzwyczajeni w naukach ekonomicznych, z drugiej zaś – rozpatrzenie możliwości i zasadności odejścia od „rezerwowania” pojęć wyłącz- nie na potrzeby konkretnych dyscyplin naukowych.
W większości środowisko logistyczne plasuje logistykę w naukach o zarzą- dzaniu (a te – w naukach ekonomicznych usytuowanych w ramach nauk spo- łecznych). Nie ulega wątpliwości, że nauki te posługują się swoim metajęzy- kiem. Chcąc zatem być w zgodzie z metajęzykiem tych nauk, powinienem pamiętać, że pojęcie „użyteczność” zostało znacznie wcześniej zarezerwowane w sensie koncepcyjnym w ekonomii. Mam tu na uwadze dyskusje o wartości użytkowej towaru2 zapoczątkowane przez K. Marksa [1951]. J.S. Mill, wprowa- dzając koncepcję Homo oeconomicus3 [Taylor, 1958], sprawy w tym zakresie nie ułatwił. Nawet pojawienie się ekonomii behawioralnej nie zadało ostatecz- nego ciosu Homo oeconomicus, który okazał się gatunkiem endemicznym, wy- stępującym jedynie na wydziałach ekonomii [Adamus, 2016], a znaczenie poję- cia „użyteczność” nadal się nie zmieniło. W teorii konsumpcji użyteczność odnosi się do zadowolenia płynącego z konsumpcji lub posiadania. Można więc stwierdzić, że w naukach ekonomicznych ten obszar został stosunkowo dobrze
1 Tu warto jednak przypomnieć, że w literaturze anglojęzycznej występują dwa określenia terminu
„użyteczność” – usefulness oraz usability. To drugie zastąpiło określenie user friendly. W przy- padku angielskiego relations mamy w literaturze krajowej „relacje” lub „więzi”.
2 Marks w Kapitale uznał, że wartość użytkowa stanowi zdolność towaru do zaspokojenia po- trzeb, a użyteczność danej rzeczy czyni z niej wartość użytkową.
3 Przedstawiciele tego nurtu zakładali, że warunkiem wartości dóbr gospodarczych jest przymiot użyteczności, a wielkość wartości tworzy użyteczność krańcowa, czyli użyteczność ostatniej jednostki dobra, zatem warunkiem wartości jest nie tylko przymiot użyteczności, ale również jego ograniczoność w stosunku do rozmiarów potrzeb.
Jacek Szołtysek 88
opracowany, jest powszechnie akceptowany, chociaż również podlega krytyce ekonomistów czy socjologów, ale nie w zakresie samego pojęcia, a raczej kon- cepcji tego, w jaki sposób człowiek postępuje i jakie w związku z tym są dla niego konsekwencje „użytecznościowe”. W tekstach o zarządzaniu również spotyka się (stosunkowo rzadko) pojęcie użyteczności, np. jako ocenę różnicy między efektem potencjalnym a efektem pożądanym. Jest ono oceną zaspokoje- nia potrzeb, zaliczaną przez część autorów do kryteriów prakseologicznych4. W pracach związanych z informatyką wiele uwagi poświęca się problemowi użyteczności rozumianej jako odczuwalny stan interakcji człowieka z systemem informatycznym, który decyduje o nastawieniu emocjonalnym użytkownika, uzyskiwanych wynikach pracy oraz o chęci ponownego skorzystania z tego sys- temu [Lis, Lis, 2008]. Często określa się ją jako „efektywność, wydajność i sa- tysfakcję, z jakimi dany użytkownik osiąga określone cele w poszczególnych środowiskach” [Koivunen, May, 2002]. W tej dyskusji (zapewne niepełnej) uwidacznia się pewien ciąg znaczeniowy pojęcia „użyteczność”, który nazwał- bym wymiarami.
Czy zatem wymiary zakresu pojęcia potocznego (intuicyjnego) oraz meta- języka naukowego, różniące się w znaczeniu, mogą zostać na stałe rozdzielone i używane w odmiennych kontekstach w jednym tekście lub w różnych tekstach bez wskazywania na ich zakres? To pytanie pierwsze.
W takiej sytuacji można zadać również drugie pytanie: czy przyjęcie zawę- żającego znaczenia jakiegoś terminu, należącego do zakresu powszechnie uży- wanego w języku, powinno eliminować to pojęcie z metajęzyka i wywoływać konieczność znajdywania dla tego pojęcia synonimów?
2. Wymiary użyteczności
Powyższe rozważania pozwalają zakreślić wymiary pojęcia „użyteczność”.
Zakres stosowania pojęcia, przestawiony na rys. 1, pozwala wyodrębnić dwa obszary użyteczności. Pierwszy – realizacyjny, związany z potencjałem (mate- rialnym i niematerialnym) obszaru realizacji, który wykorzystany w sposób sprzyjający realizacji celu prowadzi niezawodnie do założonego celu. Innymi słowy – sprzyja realizacji, jest przydatny, pomocny w osiąganiu celu, wreszcie – pozwala na skorzystanie z zasobów, ponieważ, jak to popularnie określamy, zasoby te mają praktyczne przeznaczenie. Nietrudno zauważyć, że obszar reali-
4 Twórca prakseologii T. Kotarbiński nie definiował użyteczności, mówił jedynie o „wyniku użytecznym”.
z z j n d z c
R Ź
5
zacy z ko jest noś dzia zale cych
Rys Źród
5 K pr ni do kó ce po co zn kó m i w ni ko w
yjn onte
ści ć ek ałań ecen
h d
s. 1.
dło: O
Kusił rzyt iej d omy ów elow odle owy nacz ów p ma d
wyn ie zr onsu w obs
y, ekst iśle kon ń re nia
o re
Ko Opra
ło m oczo dział y; to po wi; to
egają ych.
zenia przy dział
nalez reszt ump szar
naz tem zw nom ealiz
dla eali
ontek cowa
mnie onym łać z o zm to, o wł ącyc Dzi a ce ystos
ania zien tą, j pcja,
dzi
zwa m zw wiąz micz zac a ob zacj
ksty anie
naz m pr z nam mierz
by łącza ch w ałan elu, 2
sow a z n nia śr ak i jak ałań
any wyc zany zna cyjn bsza cji c
y uż wła
zwać rzez mys zać d
dojś ać w wyzn nie, k
2. w anyc nam rodk
dzi ko ob ń pra
pr czaj y z
ma nych
aru celu
żyte sne z
ć ten z T.
słem do o ść o w rze
nacz któr wyzn ch z mysłe
ków ałaln bsza aktyc
rzez ow
eko a zw h, c
rea u, ab
eczn z wy
n obs Kot m − t okre od w eczy zeniu re m nacze zarów em, w. Ce
nośc ar ba czny
ze wym
ono wiąz cho aliza by p
nośc ykorz
szar tarb o ty eślon waru
ywis u wa mamy enia wno któ el, w ci na adań ych.
mn m po omic
zek ć w acy popr
ci zysta
r „uż ińsk yle, c nego unkó stość arun y urz a wa o do re b waru auko ń nau
nie ojęc
czn k z o w o yjne raw
aniem
żytec kiego co zm o ce ów i ć czy nków zecz arunk
zam by n unki owej ukow
„uż ia „ ną in obs obsz ego wić u
m: Be
czno o w mien lu w stni ynni w po zywi ków mierz nie z i śr j” [K wyc
żyte
„uży nter szar zarz
w uży
ewan
ości Tra niać w da ejąc iki, k oczą istni w nal zone zawi rodk Kota ch i d
eczn ytec rpre rem ze l zak ytec
n, Ki
ą pr akta ć rze anyc cych które ątkow
ić, w leżą ego ierał i − o arbiń dzia
noś czn etac m ko logi kres czno
irako
rakty cie eczy ch w h do
e ma wyc wym ących
celu ło p oto ński ałań
ścią ność cją p onsu isty sie d ość
owsk
yczn o do ywist warun
wa ają t ch do maga
h do u, jak pragn trzy i, 19 prak
ą re ć”. D
poję ump yki
dos teg
ki, M
ną”, obrej tość nkac arunk ten s o uk prz o rze
k też nien y czł 969].
ktyc
ealiz Dru
ęcia pcji
(o skon go, c
Maiss
bazu ej ro ć w s ch p ków skut kład eto eczy ż do nia p łony . Jed czny
zac ugi o
a „u i i w czy nale co z
sel [1
ując oboc spos przy w od tek, du ok
troja ywis o istn pozn y dzi dnak ych,
cyjn obs użyt w is ym enia zost
1991
c na cie:
sób m y pom dpow
że s kreś akie stośc nieją nania iałal k do rów
ną”5 szar tecz stoc pó a dz tało
].
pog
„Dz mnie moc wiad się p ślony ego w ci, 3
ącej a cz lnoś szed wnież
5, j r – e
zno cie óźni
ział o stw
glądz ziała
ej lu cy w dając przec ych wyz . wy rze zego ci p dłem ż po
est eko ość”
oce iej) łań wor
zie G ać − ub b właśc
cych chod war nacz yzna czyw oś rz
rakt m do odleg
zw onom
”. U enia for zm rzon
G. H a p ardz ciwy h pr dzi o
runk zeni acze wist zecz tycz o wn ga w
wiąz mic Użyt a sk rmu mierz ne.
Host rzyn ziej ych zyję od uk ków
ia: 1 enia tości zywi nej, niosk włącz
zan czny
tecz kute
ułuj zają
teleta najm świa środ ętem
kład koń . wy środ i. Ni isteg rów ku, ż zeni
ny y, z- ek
je ą-
a, m-
a- d- mu
du ń- y- d- ie go w-
że iu
Jacek Szołtysek 90
Oba wymiary użyteczności dopełniają się, tworząc spójne pojęcie o szero- kim spektrum znaczeniowym. Składa się ono ze starego znaczenia użyteczność0 oraz nowszego użytecznośću. W takich okolicznościach każdorazowe użycie tego pojęcia wymaga dla precyzji wypowiedzi wskazania, o którą użyteczność chodzi6.
3. O zasadności postrzegania logistyki przez pryzmat użyteczności Logistyka jest dziedziną wiedzy praktycznej, co oznacza, że poza refleksją teoretyczną ma do zaoferowania narzędzia praktyczne. W artykule Pryncypium logistyki [Szołtysek, 2015] zaproponowałem następującą definicję: „Logistyka to kształtowanie (w drodze zarządzania logistycznego) przepływów material- nych i informacyjnych w celu osiągania dostępności (do dóbr materialnych lub miejsc) na ustalonych zasadach i priorytetach działań”. Istotą logistyki jest takie skonfigurowanie zasobów, by kształtowane przez logistyków przepływy (mate- rialne, informacyjne) doprowadziły do osiągnięcia maksymalnej użyteczności płynącej z doprowadzenia do dostępności produktów (bądź możliwości dotarcia do miejsc) na uzgodnionych warunkach. Zatem część użyteczności ekonomicz- nej, rozumianej jako stopień zadowolenia (przyjemności, pożytku, satysfakcji etc.), która jest związana z okolicznościami będącymi pochodną dostępności, jest realizowana za pomocą działań logistycznych. Te warunki logistyka tworzy jednak wcześniej, w ramach procesu zarządzania logistycznego w sferze realiza- cyjnej. Stąd ocena użyteczności logistyki (rozumiana jako ocena umiejętnego wykorzystania rzeczy i zjawisk – patrz rys. 2) w ramach zarządzania logistycz- nego może i powinna być rozpatrywana na zasadach użyteczności realizacyjnej.
Szczegółowe informacje o użytecznościach, ich obszarach stosowania w kontek- ście logistyki zaprezentowano na rys. 2.
6 Stąd prawdopodobne nieporozumienia, charakterystyczne dla używania pojęć o szerokim za- kresie.
R Ź
j w n s k w s m l o p w d c P
m r u Rys Źród
jest wsz nie spra kon wie styc mow low obe plan wan dzi co d Pod
mów rów uży
s. 2.
dło: O
Lo t wi zyst ma awn nkur elko czny
wan wość ecne now nie
– j dan
dsu W w fu wnie ytec
Uż Opra
ogi ięc tkic a na nyc
row ości ych nej ć z ego wan jest edn ne je
umo Wery
funk eż w
zno żytec
cowa
styk co ch d
a c h ( wani
sys h, z
org akł , ja nia, t w nym est l
ow yfik kcjo w ob ości
czn anie
ka w odzi
dzia elu (kor
ia o stem znac gan
ada ak i zor więc
m sł logi
wani kacj onow
bsz i rz
ości wła
w s ienn ałań u tw rzys orga mów czn
izac a p i po rgan
szt łow
isty
ie ja p
wan zara zecz
i i ic sne.
swo ną p ń za worz stny aniz w. S nie
cji rze ożąd
nizo tuk wem ykom
przy nia ach zy i
ch p
oim pra arzą zen ych zacj Stąd wy [Sz my dan owa ką o m wy
m d
yda zar o i i zja
pola
po cą ądc ie s h, sk cji.
d d kra zołty yślen nego ania odna ym do d
atno rów stot awi
a sto
ostęp log zyc syst kute Wy ąże acza yse nie o st
a, z ajdy aga dysp
ości wno tny isk.
osow
pow gisty ch p tem ecz ydaj enie ając ek, 2
, u tanu zrea
ywa a id
poz
i lo wo m z . St
wan
wan yka pod mów znyc je s e do cych
201 uświ u d aliz ania dent
zycj
gist ojsk zna tąd
nia w
niu a, a dejm w w
ch, się, o tw h p 11].
iado doce
ow a uż tyfik ji w
tyk ka, j acze mó
w lo
odw a in mow w na ek że worz poza . In om elow
ani żyte kow w ra
ki d jak eniu ówi
ogist
woł nteg wan adz ono
efe zeni a ra teg ien weg
a i ecz wan ama
do r i dz u hu ieni
tyce
łuje gracj nych iei omi fekty
ia c amy
racj ie go.
oce nyc nia ach u
rozw ział uma ie o e
e się ja j h p
na iczn y w cora y p ja j zar Jes eny ch p
uży uży
wią łaln anit o uż
ę do jest rze
uz nych wsp
az w poje
jest rów st to y pr
pom ytec ytec
ązyw nośc
tarn żyte
o in t ni z lo zysk
h), ółd więk edyn ce wno o n roce mys
czno czno
wan ci g nym
eczn nteg
iedo ogis kiw
a z dział ksz ncz low
sta niezb
esu słów
ośc ośc
nia gosp m, w noś
grac ośc
styk ani zate łani ych zej wym
anu będ int w, k i te i or
roz poda wym ści r
cji.
ign ków
e c em ia s h sy trad m sc u po
dny tegr konc ego
rgan
zma arcz mag
real Int nion w. I cora zd są z yste
dyc cala ocz
wa racj
cep ws niza
aity zej, ga w
liza tegr nym Inte az b doln
zale emó cyjn anie zątk
arun ji. I pcji, szys acyj
ych , a o wyja acyj
row m ce
egro bard nych eżne ów l nie em.
kow nek Inte , na stki yjnej
pro osta awi jnej
wani elem owa dzie h d
e o logi
poj Ce wego k za egro arzę iego j.
oble atni iani j m ie m a- ej do d i- j- e- o, a- o- ę- o,
e- io ia ma
Jacek Szołtysek 92
głębokie uzasadnienie. Wyłączanie możliwości korzystania z tego pojęcia jedy- nie wskutek zbiegu dwóch okoliczności: (1) nadania temu pojęciu znaczenia ekonomicznego i (2) rozpatrywania kwestii logistyki w nurcie ekonomicznym, nie jest uzasadnione i zuboża dyskurs naukowy.
Literatura
Adamus M. (2016), Ekonomia Homo Sapiens [w:] Problemy współczesnej ekonomii, T. 1, Studia i Prace WNEiZ US, Szczecin.
Bevan N., Kirakowski J., Maissel J. (1991), What Is Usability, Proceedings of the 4th International Conference on HCI, Stuttgart, September.
Fereński P.J. (2011), O pochodzeniu idei. Relatywizm w amerykańskiej antropologii kulturowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Kempny M., Nowicka E. (2003), Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, PWN, Warszawa.
Koivunen M.-R., May M. (2002), Exploring Usability Enhancements in W3C Process, http://www.w3.org/2002/Talks/0104-usabilityprocess/slide3- 0.html.
Kopczyńska E. (2012), Metoda i pasja. Antropologia kulturowa Franza Boasa. Z wybo- rem pism, NOMOS, Kraków.
Kotarbiński T. (1969), Traktat o dobrej robocie, wyd. IV, Ossolineum, Wrocław.
Lis R., Lis R. (2008), Atrybuty użyteczności systemów informatycznych w projektowaniu edukacyjnych systemów internetowych, „Postępy Nauki i Techniki”, nr 2.
Marks K. (1951), Kapitał, T. 1, Książka i Wiedza, Warszawa.
Piasek W. (2009), Antropologizowanie humanistyki. Zjawisko – proces – perspektywy [w:] J. Kowalewski, W. Piasek (red.), Colloquia Humaniorum, Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn.
Piasek W. (2011), Historia jako wiedza lokalna. „Antropologiczne przesunięcie” w bada- niach nad histografią PRL, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Ko- pernika, Toruń.
Słownik języka polskiego PWN (2007), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Szołtysek J. (2016), Pułapki pracy naukowej – refleksje metodyczne, „Organizacja i Kierowanie”, nr 4, Warszawa.
Szołtysek J. (2011), Integracja w logistyce [w:] J. Szołtysek (red.), Integracyjna funkcja logistyki, Zeszyty Naukowe nr 13 Wydziału Zamiejscowego WSB w Poznaniu.
Szołtysek J. (2015), Pryncypium logistyki, „Logistyka”, nr 1.
Taylor E. (1958), Historia rozwoju ekonomiki, T. 2, PWN, Warszawa.
USEFULNESS IN LOGISTICS
Summary: The article was devoted to deliberations about usefulness/usability as a term that exceeds traditional understanding this term in economics context. The Author points out the circumstances and principles of usage of usefulness/usability term in logistics discussions. The reason for this is, on the one hand, the importance of usability as a category describing the usefulness of logistics in many aspects of implementation and conceptualization, and on the other − an attempt to counter the appropriation of this notion solely by marketing.
Keywords: logistics, usability/usefulness, usability scopes, scientific terminology.
