S z a b u n i e w i c z B., Stanow isko człowieka w Europie sprzed 9000 la t . . 56

Z a le c o n o d o b ib lio t e k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is tr a O ś w ia ty

n r IV/Oc-2734/47

W y d a n e z p o m o c ą f in a n s o w ą P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k

TRESC ZESZYTU 3 (2207)

E y c z k o w s k a-S m y k W., Ryby d w u d y s z n e ...53

S z a b u n i e w i c z B., Stanow isko człowieka w Europie sprzed 9000 la t . . 56

W ó j c i k i e w i c z M., P a p a t e o d o r u D im itrios, C u r z y d ł o J., W ystępo­ w anie i znaczenie biologiczne cynku i ołowiu . 59 B a r o w i c z T., Los łososia i troci w ę d r o w n e j ... 61

P i n o w s k i J., P a rk N arodowy C anaim a w W e n e z u e l i ... 63

Ś l i w a L., R egeneracja kończyn u p ł a z ó w ...66

G ó r s k i F., Profesor K onstanty S t e c k i ... 68

Drobiazgi przyrodnicze Fluorescencyjne metody badań m olekularnych przem ian w kom órkach (B. Szabuniewicz) ...69

Spustoszenie tropików a problem y w yżyw ieniow e ludzkości (J. Kornaś) . 70 Życie rodzinne dinozaurów (H. S . ) ... 70

Śm ierć w splotach pytona (P. S u r a ) ...71

„B artek” (A. K a c z m a r e k ) ...72

Recenzje H. S ż a r s k i : H istoria zw ierząt kręgow ych (A. Jasiński) . . . . . 72

Ch. P a r m a , A. R a j w a : Turystyczne jask in ie T a tr (A. Rosler) . . 73

R. J. O 1 d s, J. R. O 1 d s: A Colour A tlas of the R at — Dissection Guide (A. Jasiński) ... 73

L. R i e f e n s t a h l : K orallengarten (J. L. J a k u b o w s k i ) ...74

Spraw ozdania

Protokół z W alnego Zgrom adzenia P T P im. K opernika (A. Fagasiński) . 74

S p i s p l a n s z la. JASTRZĘBIEC A LPEJSK I. Fot. A. K ędra

Ib. PAPROTKA ZWYCZAJNA słodyczka Polypodium rulgare L. Fot. Z. Pnie- w ski

II. BOCIAN BIAŁY na gnieździe. Fot. J. Vogel

III. PANCERNIK WŁOCHATY C haetophraetus villosus. Fot. W. S trojny IVa, b. JA SK IN IA W OJCIESZOWSKA. Fot. P. Pachow icz

O k ł a d k a : SIERPÓW KI Streptopelia decaocto. Fot. S. Głogowski

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A

(Rok założenia 1875)

MARZEC 1981 ZESZYT 3 (2207)

WANDA BYCZKOWSKA-SMYK (Kraków)

RYBY DW UDYSZNE

Są to zw ierzęta niezw ykle interesujące zaró­

wno ze względu na pozycję, jaką zajm ują w e- wolucji kręgowców, jak i na ciekawe przysto­

sowania, pozwalające przedstawicielom współ­

cześnie żyjących ryb dw udysznych na znaczne uniezależnienie się od środowiska wodnego.

Z m ateriałów kopalnych wiem y, że ryby dwudyszne czyli Dipnoi pojaw iły się w dewo- nie, przed około 390 m ilionam i lat. Jest to gru ­ pa bardzo konserw atyw na, niektórzy jej przed­

stawiciele do dzisiaj tylko nieznacznie się zmienili. Wiiele cech ry b dw udysznych w yraź­

nie wskazuje na ich pokrew ieństw o z kręgo­

wcami lądowymi.

Larw y ryb dw udysznych posiadają skrzela zew nętrzne, które są charakterystyczne dla larw płazów. L arw y tylko nielicznych ryb p o ­ za dw udysznym i m ają skrzela zew nętrzne, np.

G ym narchus, H eterotis, z polskich larw y pi­

skorza. Skrzela zew nętrzne w ystępują u larw leżących na dnie wód stojących, w mule, gdzie zawartość tlenu jest bardzo niska. Skrzela ze­

w nętrzne są to gałązkowa te, silnie unaczynio- ne narządy, w yrastające po obu bokach głowy.

W nich odbywa się w ym iana gazów między krw ią a wodą. Dorosłe dw udyszne posiadają skrzela w ew nętrzne, zam knięte w komorze

skrzelowej. Prapłetw ow iec (Protopterus) posia­

da pięć p ar łuków skrzelowych, płazak (Lepido- siren) cztery. S tru k tu ra skrzel współczesnych dw udysznych jest uwsteczniona w porów naniu ze skrzelam i ryb kostnoszkieletowych. Nie stwierdzono w nich typow ych blaszek skrze­

lowych, względnie są one słabo rozw inięte, u- naczynione kapilaram i, a nie naczyniam i zato­

kowymi.

Wzrost skrzel u ry b dw udysznych nie n adą­

ża za w zrostem osobnika i skrzela jako n a­

rząd oddechowy nie są w stanie pokryć pełne­

go zapotrzebowania organizmu na tlen, nato­

m iast w m iarę w zrostu osobnika stopniowo rozw ijają się płuca, ryba zaczyna w ypływ ać na powiierzchnię wody i pyszczkiem chw yta pow ietrze atmosferyczne. Płazak i prapłetw o­

wiec duszą się naw et w dobrze napow ietrzonej wodzie.

W arunki pobierania tlen u i w ydalania dw u­

tlenku węgla są różne w środowisku wodnym i pow ietrznym . Dla ryb dw udysznych łatw iej­

sze jest pobieranie tlen u z pow ietrza, ale w y­

dalanie dw utlenku węgla jest łatw iejsze do wody. Gdy ryba znajdzie się w środowisku lą­

dowym — część dw utlenku węgla zatrzym uje się w jej krw i, co powoduje zmianę rezerw al­

o b . ^

kalicznych i obniżenie pH krw i. U ry b dw u- dysznych płuca służą przede w szystkim do po­

bierania tlen u z pow ietrza, a dw utlenek węgla je st w ydalany głównie przez skrzela i skórę.

U tych form ryb dw udysznych, których oso­

bniki dorosłe m ają w bardzo znacznym stopniu zredukow ane skrzela — przew ażająca ilość dw utlenku węgla jest w ydalana przez skórę.

Ciekawe są odnośne dane liczbowe. Protopterus aethiopicus pobiera z atm osfery 90% potrzebne­

go m u tlen u i tylko 10% z wiody, natom iast w y­

dala przez skrzela do wody 68% dw utlenku w ę­

gla i tylko 32% przez płuca. Dorosły płazak po­

kryw a 96% zapotrzebow ania tlenowego z atm o­

sfery, ale okazy młodociane, posiadające jeszcze

się bardzo liczne kom órki zmysłowe, głównie smakpwe. W ty m przypadku płetw y parzyste przestały być narzędziam i ruchu, a stały się siedliskiem receptorów bodźców chemicznych.

U innych p łetw y parzyste m ają k ształt wiosło­

w aty. Są one szerokie, grube u nasady. Takie płetw y um ożliw iają podpieranie, podnoszenie się organizm u na nich, odpychanie — ryba mo­

że na nich „chodzić” (ryc. 3).

Ryby dw udyszne posiadają1 bardzo dobrze rozw inięte narządy linii nabocznej, przy pomo­

cy której doskonale o rien tu ją się w prądach i drganiach wody. Narząd w zroku m ają słabo rozw inięty, ale nie są ślepe. Bardzo dobrze o rien tu ją się p rzy pomocy węchu.

Z danych kopalnych wiem y, że w ystępow ały one na znacznie w iększym obszarze niż współ­

cześnie. Znam y czterdzieści rodzai kopalnych

R y c . 1. P r a p łe t w o w ie c

Protopterus dolloi

niecałkowicie rozw inięte płuca pobierają z wo­

dy około 64% potrzebnego tlenu. Znaczy to, że młodociane okazy płazaka pobierają z wody średnio 54 m l 0 2/kg/h, podczas gdy osobniki do­

rosłe tylko 1— 1,8 m l 0 2/kg/h.

Płuco ry b y dw udysznej je st zbudowane po­

dobnie jak płuco płaza, a w ięc posiada liczne w ew nętrzne przegrody (septa) ii pęcherzyki p łu ­ cne (alveole). P łuca płazaka m ają kształt silnie w ydłużonych worków, w części dogłowowej szerszych i połączonych z sobą. Prow adzi do nich jeden w spólny otw ór, zaopatrzony w m ię­

śniow y zwieracz, któ ry k o ntroluje droż­

ność tego przew odu. P ęcherzyki płucne m ają około 1 mm średnicy. Płuca są homologiczne z pęcherzem płiawnym i łączą się specjalnym kanałem z przew odem pokarm ow ym .

W zw iązku z oddychaniem płucnym zaszły konieczne zm iany w układzie krążenia. P rzed­

sionek, kom ora ii. 'Stożek tętniczy posiadają ro­

dzaj przegrody w zdłużnej, która m niej lub bardziej dokładnie rozdziela je na zbiorniki krwionośne. W ystępuje więc niepełny rozdział krw i żylcnej od tętniczej i różnicowanie obiegu dużego i małego. Lew a połowa serca jest tę tn i­

cza, praw a żylna.

U rogoząba ciśnienie tlen u w k rw i żylnej, zdążającej do płuc wynosi od 25 — 38 m m Hg (zależnie od ilości tlen u zaw artego w wodzie), , natom iast w krw i w racającej z płuc 95 m m Hg;

u płazaka odpowiednio 12—32 ii 84 m m Hg P łetw y nieparzyste współczesnych ry b dw u­

dysznych m ają kształt fałdu, w ym arłe dw udy­

szne m iały z reguły dwie płetw y grzbietowe i płetw ę ogonową ty p u heterocerkicznego. P łe­

tw y parzyste (ryc. 2), u niektórych przekształ­

ciły się w bardzo ruchliw e, wiotkie, nitkow ate w yrostki. W skórze tych w yrostków znajdują

Ryc. 2. Płazak Lepidosiren paradoxa

Ryc. 1. Prapłetw ow iec Protopterus dolloi

ry b dw udysznych — współcześnie żyje ich za­

ledwie trzy. Ich ak tualne w ystępow anie ogra­

nicza się do A m eryki Południow ej, A ustralii i A fryki (ryc. 4, 5, 6).

Ze względu na posiadanie jednego lub dwu płuc zaliczamy je do podrzędu M onopneuma z jedną rodziną Ceratodidae i jednym tylko, a u ­ stralijsk im gatunkiem Neoceratodus jorsteri (rogoząb),-lub do podrzędu Dipneuma, również z jedną rodziną Lepidosirendae. Do tej rodziny zaliczany jest południow oam erykański Lepido- siren paradoxa czyli płazak, oraz afrykańskie gatunki rodzaju Protopterus czyli prapłetw o­

wiec. Współcześnie żyją w A fryce Protopterus annectenś, P. aethiopicus, P. am phibius i P.

dolloi.

Wszfystkie ryb y dw udyszne są rybam i słod­

kow odnym i, zam ieszkują wody stojące lub wo­

lno płynące, płytkie, silnie zarośnięte roślin­

nością wodną. Jeśli zasiedlą większą rzekę, to nigdy nie żyją na głębi ani w głównym nurcie wody, lecz w strefach płytszych, przybrze­

żnych. N ajchętniej p en etru ją wśród roślin wo-

Ryc. 4. Zasięg w ystępow ania ry b dw udysznych w Po­

łudniow ej Ameryce

Ryc. 5. Zasięg w ystępow ania ry b dwudysznych w A u­

stralii

55

dmych, pyskiem „węszą” w m ule, szukając po­

karm u.

P łytkie rzeki, w których żyje australijski rogoząb, z reguły w ysychają w sierpniu i wrze­

śniu, w tedy ryby te uciekają w głębsze zatoczki i stawki. Gdy nie w ystarcza oddychanie skrze- lowe, co 40—50 m inut w ysuw ają pysk z wody i łapią powietrze atmosferyczne.

Tarło u rogoząba trw a od kw ietnia do listo­

pada, najintensyw niejsze jest we w rześniu d pa­

ździerniku. G alaretow atą ik rę, podobną do skrzeku płazów rogoząb składa na roślinach wodnych lub w prost na dnie. Rozwój przebie­

ga podobnie ja k u płazów. Po 10— 12 dniach od złożenia z jaj lęgną się larw y, u których po dalszych czternastu dniach pojaw iają się płe­

tw y piersiowe, płetw y zaś brzuszne rozw ijają się dopiero pod koniec trzeciego miesiąca życia.

Ryc. 6. Zasięg w ystępow ania różnych gatunków ryb dwudysznych w Afryce: A Protopterus annectens, O P rotopterus' am phibius, X Protopterus aethiopicus,

0 Protopterus dolloi

Do czasu całkowitego zresorbow ania żółtka la­

rw y leżą na dnie.

Południow oam erykański płazak buduje gnia­

zdo w kształcie pionowego kanału, czasem na końcu zakrzywionego poziomu. Samiec icały czas pilnuje ikry ii narybku. W okresie tarła ma płetw ach brzusznych samca w yrasta pęczek silnie unaczynionych, nitkow atych wyrostków, z których wydziela się dla nary bk u tlen pobie­

rany przez płuca (ryc. 7).

Jak już wspomniano, w A fryce żyją „aż”

cztery gatunki z rodzaju Protopterus, różniące się znacznie zasięgiem geograficznym. Oprócz płytkich rzek ryby te chętnie zasiedlają różne zatoczki, kanały. Bo obfitych opadach, gdy wo­

da w ystępuje z brzegów — natychm iast w y­

pływ ają na nowe tereny, ale gdy woda opadnie lub wyschnie -— zostają uwięzione ii stają się łupem hien, rybołowów, sępów. Gdy ósobnik niezbyt oddalił się od głównego zbiornika, może do niego wrócić, poruszając się ruchem „wężo­

w atym ”. Czynią to jedynie w nocy, ze wzglę­

du na wysioką tem peraturę i niebezpieczeństwa grożące im podczas dnia ze strony drapieżni­

ków. W takim przypadku przeczekują dzień zagrzebane w mule. Zdarza się, że ryba, która zbyt oddaliła się od rzeki, traci orientację i w ra­

ca akurat w odw rotnym kierunku niż pow in­

na.

Na ogół uważa się je za gatunki osiadłe, pe­

netrujące tylko niewielki odcinek rzeki. Żywią się głównie owadami, skorupiakam i, mięczaka­

mi, drobnym i rybami, które połykają zie zna­

czną ilością roślin wodnych. Rośliny te potrze­

bne są tylko do w ypełnienia przew odu pokar­

mowego — niestrawione są wydalame na ze­

w nątrz./Jelito ryb dw udysznych posiada dobrze rozw inięty fałd spiralny.

Tarło afrykańskich dw udysznych odbywa się pod koniec zimy, iczyli ina początku pory de­

szczowej. Kopią one w dnie zbiornika gniazdo w kształcie kanału, otw artego z jednego lub obu końców i składają do niego jaja o średnicy 3,5- 4 mm. Rozwój przebiega podobnie jak u p ła­

zów.

Nie wiemy dokładnie, jak długo żyją ryby dwudyszne i jakile m aksym alne rozm iary osią­

gają. Największe złowione australijskie okazy m iały ponad 2 m długości. Z afrykańskich Pro­

topterus aethiopicus osiąga 120— 150 cm dłu­

gości, natom iast P. dolloi najczęściej łowiono jako okazy o długości 70—75 cm.

Z biologii ryb dw udysznych najciekawsza jest ich zdolność do zapadania w letarg na o- kres suszy, gdy zbiorniki wodne całkowicie wy-, schną. A frykańskie dw udyszne pozostają w zbiorniku dopóty, dopóki je woda jeszcze przykryw a. Gdy poziom wody nadal się obniża, ryba zaczyna głową wwiercać się w muł, nie w ykazując jednak żadnego pośpiechu ani zde­

nerwowania. Pobiera przy tym znaczne ilości m ułu, który w yrzuca za siebie przez otw ory skrzelowe. Gdy wykopie już kanał rów ny mniej więcej połowiie długości jej ciała, zaczy­

na w tedy go poszerzać n a tyle, żeby mogła siię w nim obrócić. N astępuje teraz złożenie ryby wpół, tylna połowa ciała w raz z ogonem zosta­

je wciągnięta do kanału, a pyszczek w ystaje lekko z dna zbiornika. W m iarę jak dno w ysy­

cha, ryba coraz silniej wciska się w swój kanał, coraz bardziej się roluje i gdy zajm uje już ty l­

ko 3/4 lub naw et 1/2 jego głębokości — zapada w letarg. Sluz wydzielany przez skórę ryby, w ysychając tw orzy w raz z m ułem i piaskiem tw ardą skorupę, tzw. kokon, w którym ryba

Ryc. 7. Płetw a brzuszna płazaka, A — w okresie po-

zarozrodczym, B — w okresie rozwoju narybku

56

przesypia porę suchą. Po stw ardnieniu kokonu u staje w ydzielanie gruczołów śluzowych.

Podczas tego letargu ry b a zużywa zapasy nagrom adzone w organizmie w okresie żero­

w ania i po obudzeniu się jest znacznie lżejsza, wychudzona. Ryba może p rzetrw ać i dw a lata w stanie uśpienia. Z nadejściem pory deszczo­

w ej kokon się rozpuszcza, ry b a powoli się b u ­ dzi i w raca do aktyw nego życia.

Południow oam erykańskie płazaki rów nież na okres suszy zakopują się w m uł, ale nie w y tw arzają kokonu. Podobnie jak prapłetw o ­ wiec płazaki kopią głęboki (30—90 cm), piono­

w y kanał, w któ rym śpią złożone wpół. Nato­

m iast au stralijsk i rogoząb nie kopie pionowych kanałów ; w m iarę ja k woda w ysycha stara się po p rostu cały zagrzebać w m ule. Ciało jego je st p ok ry te jedynie cieniutką błonką w ys­

chniętego śluzu.

Uśpione, u k ry te w kokonie prapłetw ow ce można przesłać pocztą, na sucho, na odległe kontynenty. W laboratorium w ystarczy sto­

pniowo naw adniać kokon w akw arium , aby ry ­ ba ożywiła się.

Można rów nież hodowane w akw arium mło­

de ry b y dw udyszne doprowadzić do letargu, jeśli m ają odpowiednio grubą w arstw ę piasku i m u łu na dnie ii gdy stopniowo obniżać dm po­

ziom wody. Na podstaw ie licznych obserw acji i bad ań labo rato ry jn ych stwierdzono, że sam p ysk ry b y nie je st p o k ry ty kokonem, ry ba co jakiś czas otw iera pysk i pobiera pow ietrze.

Ciekawych obserw acji dokonano podczas budzenia prapłetw ow ca w laboratorium . W k il­

ka m in u t po zanurzeniu kokonu do w ody ryba zaczęła lekko poruszać przednią połową ciała, ogon i płetw y jeszcze spały. Po dalszych kilku m in u tach zaczęły się dość silne ru chy całego ciała i co 2—3 m in u ty ryba łapała pow ietrze znad wody. W krótce ryb a uspokoiła się całko­

wicie i już tylko co 20—30 m in u t w ysuw ała pysk nad wodę. W ciągu następnych kilku go­

dzin znikły szare p lam y na skórze, zaczęły się odtw arzać n a tu ra ln e barw y. Po 24 godzinach ry b a w yglądała identycznie jak przed le ta r­

giem, ale jeść zaczęła dopiero w sześć dni po obudzeniu.

U żyty do doświadczenia Protopterus aethio­

picus m iał w dniu usypiania 245 m m długości i w ażył 78,89 gram ów. Obudzony po 163 dniach letarg u w ażył 59,5 gramów, a więc stracił bli­

sko 1/3 m asy ciała, ale w trzy miesiące później w ażył już 184,5 gramów, a po upływ ie roku u- zyskał ponad 1 kg.

B adania am erykańskie wykazały, że w móz­

gu śpiących ryb znajduje się specyficzny zwią­

zek antym etabołiczny, który obniża przem ianę m a te rii zwierzęcia (np. zużycie tlen u spada o o- koło 80%).

Udało się w yekstrahow ać tę substancję z mózgu śpiącej ryby, a następnie w strzyknięto ją dożylnie doświadczalnym szczurom. Po kilku m inutach szczury zapadły w letarg. T em pera­

tu ra ich ciała obniżyła się o 5°, poziom m eta­

bolizm u spadł o 33%. A więc prteparat ten dzia­

ła zarówno1 na organizm y stało-, jak i zmienno- cieplne.

Znaczenie naukow e ry b dw udysznych jest znacznie więksże niż gospodarcze. Mięso ich

• nie posiada dużej w artości smakowej. W A u­

stralii rogoząb jeszcze w XIX w ieku był spo­

żyw any, obecnie jest pod całkowitą ochroną praw ną. W Ameryce Południow ej tubylcy w y­

k o p u ją w okresie suszy śpiące płazaki i spoży­

w ają je. W Ugandzie, Volcie, N igerii, Gabonie i Zairze k u p u je się na ta rg u śpiące prapłetw o­

wce, które można dość długo i wygodnie prze­

trzym yw ać w dom u jako świeżą rybę. Podobno są dość smaczne.

W szystkie g atunki ry b dw udysznych można bez w iększych trudności hodować w akw arium . Trzeba jednak pam iętać, że początkowo rosną one bardzio szybko, dopiero po uzyskaniu 40 cm długości ciała p rzy rasta ją wolniej. Dlatego trze­

ba przeznaczyć dla nich odpowiednio duże a- kw aria. N ależy hodować każdy okaz oddzielnie, nie dlatego, że p otrzebu ją dużo m iejsca i ru ­ chu, lecz że naw zajem się nie znoszą. Hodowa­

ne po kilk a nieustannie się atak u ją, ranią, a n a­

w et zjadają. W akw arium m usi być bardzo d u ­ żo roślin, stale uzupełnianych, bo ry b y masowo je pożerają. N ależy je karm ić mięsem, dżdżo­

w nicam i, drobnym i żyw ym i rybkam i.

W Europie w w ielu ogrodach zoologicznych z powodzeniem są hodowane. Między innym i w A m sterdam nie, Bazylei, Dusseldorfie, D uisbu­

rgu, Londynie i Ziirichu są płazaki (Lepidosi- ren paradoxa), a prapłetw ow ce (Protopterus, różne gatunki) żyją w A ntw erpii, Bernie, No- rym berdzie, Dreźnie, Halle. W Polsce, o ile mi w iadomo, nie posiadam y żywych okazów ryb dw udysznych.

BO.ZYDAR SZABUNIEWICZ (Gdańsk)

STANOWISKO CZŁOW IEKA W EU R O PIE SPRZED 9000 LAT

Gdy około .10 tysięcy lat tem u pod w pływ em zm ia­

ny k lim atu Ziemi zaczęła topnieć olbrzym ia arktyczńa' czapa lodowcowa, doszło do w ydatnych zm ian ekolo­

gicznych na teren ie Europy. Na m iejsce tu n d ry po­

jaw iły się lasy brzozowe i sosnowe. Z am iast m am uta,

w łochatego nosorożca i stad reniferów rozmnożyły się w lasach jelenie, łosie i dziki. Przyw ędrow ali tu też nowi ludzie. Obok wędrow no-zbieraczego i m y­

śliwskiego try b u życia, ludzie zaczęli się osiedlać na

stałe. W ykryto też z tego okresu ślady szeregu pier­

57 w otnych sadyb, zwykle na m iejscach piaszczystych

w pobliżu rzek. Kwaśny c h a rak ter odnośnych - gleb przyczynił się do gruntow nego rozkładu substancji organicznych i kości tak, że praw ie jedynym i śladam i człowieka pozostały narzędzia kam ienne, w ytw arzane przez ludzi, znających obróbkę kam ienia.

F. Van Noten, D. Cahen i L. Keeley z Królewskiego Muzeum C entralnej A fryki w T ervuren (Belgia) przy­

taczają (Scientific Am er. 242 (4), 1980, 44} rezultaty swych badań jednego z takich stanowisk, wykrytego w okolicy wsi Meer, 35 km w kieru n k u NE od A nt­

werpii. Odsłonięcie stanow iska nastąpiło przy okazji przemysłowego wydobycia piasku. Miejsce to leży na terenie starych w ydm na zboczu płytkiej doliny, daw niej bagnistej, obecnie zdrenow anej i upraw ianej.

W ykryto tam 4 oddzielne stanow iska. R elacja powy­

ższych autorów dotyczy jednego z nich, nazwanego Stanowiskiem Meer II. P race wykopaliskowe prow a­

dzono tam w latach 1967—1969. O pracowanie nowych technik badania, głównie przez L. Keeleya, umożli­

wiło stw ierdzenie szeregu danych dotyczących ak ty ­ wności ludzi osiedlonych n a tym stanowisku.

Wydobyto liczne narzędzia kam ienne i bardzo li­

czne odpadki pow stałe przy ich obróbce. Obok tego znaleziono nie dające się zidentyfikow ać pozostałości kości (zwierząt z ówczesnej kuchni, a może z grobów) i drobne resztki w ęgla drzewnego. B adając za pomocą metody radiow ęgla różne takie resztki ustalono wiek stanow iska n a 8740—8950 la t p.n.e. Wreszcie w ykryto jeszcze pozostałości ochry, czerwonego barw nika tle­

nku żelaza.

Ogółem wydobyto około 16 000 sztuk pozostałości obrabianego kam ienia, w czym 98% sztuk krzem ien­

nych, reszta drobnoziarnistego kw arcytu i łupku (schist).

K rzem ienia w sąsiedztw ie nie stwierdzono, a l e . n a­

leży przypuszczać, że buły krzem ienne znajdow ały się wówczas na pow ierzchni ziemi, w ypłukane przez rzeki.

K w arcyt pochodził z okolicy znajdującej się 75 km w kierunku SE od Meer.

Większość krzem iennych pozostałości (80%) stano­

wią odpadki pozostałe po łupaniu i obróbce narzędzi.

Znaczna większość narzędzi w skazyw ała n a ich zuży­

cie. N iektóre sztuki były połam ane, ale liczne odłam ­ ki dały się do siebie dopasować. C h arak ter narzędzi przem aw ia za ich przynależnością do grupy kulturow ej Federmesser (typ Tjonger) z początku młodszego dryasu, datowanego radiow ęglem n a 10—11 tysięcy lat temu, znanego z innych stanow isk północnej czę­

ści Europy.

Głębokość, z jakiej w ydobyto narzędzia i odpadki, w ynosiła od 9 do 50 cm. Różnica poziomów pozornie w skazyw ała na sukcesywność ich porzucania. Ta za­

sada, ja k w skazują szczegółowe badania, nie daje się tu zastosować. Okazało się mianowicie, że znaczna część oddzielnie i w różnych poziomach znalezionych sztuk (narzędzi i odpadów obrabianych krzem iennych buł) daje się do siebie dopasować. Pochodziły one ze stosunkowo niew ielkiej liczby krzem iennych buł i ca­

łe p a rtie narzędzi sporządzono n a miejscu. Autorzy przyjm ują więc, że początkowy poziom różnych ele­

m entów m usiał ulec zm ianie czy to pod działaniem korzeni drzew, czy z powodu podkopyw ania się ja ­ kichś zwierząt. Elem enty pow ierzchniow e obrabianych buł nosiły ślady zużycia w korycie rzek.

Badano oddzielnie każdy m etr kw adratow y stano­

w iska w w arstw ach po 3 cm.' P la n stanow iska znaj­

duje się na ryc. 1.

Wśród narzędzi najw ięcej było rylców (264 sztuki).

Dalej znaleziono groty strzał (większość typu Tjon- ger), drapacze, m ikrolity, noże, w iertła i wiele innych.

Znaczna ich część dała się dopasować do siebie (18%), co świadczyło o ich pochodzeniu z tych samych buł.

Biaław a rysa w krzem ieniu pozwoliła w jednym przy­

padku stwierdzić wspólne pochodzenie aż 16 elem en­

tów z tego samego krzem iennego rdzenia. Rdzeń ten nazwano „w hite-line błock” (ryc. 2).

Do niedaw na o funkcji narzędzi paleolitycznych są­

dzono z ich kształtu. Dopiero w ostatnich latach uzy­

skano sposoby identyfikacji m ateriału, do którego obróbki służyło dane narzędzie. Pionierem w te j dzie­

dzinie był S. A. Siemionow z Leningradzkiej A kade­

mii Nauk. W ykazał on, że pod m ikroskopem stereo-

Ryc. 1. Topografia stanow iska Meer II. A, B, C, D — miejsca, w których zagęszczenie elem entów krze­

m iennych było szczególnie w ielkie. W m iejscach z po­

zostałościami palenisk znaleziono płyty kw arcytow e popękane od ognia

Ryc. 2. Pięć narzędzi należących do kom pleksu 16 elementów krzem iennych w ykonanych z tej samej buły z biaław ym pasm em (w hite-line błock). K resko­

w aniem oznaczono m iejsca pęknięć (dopasowania) na­

rzędzi znalezionych we fragm entach: a — rylec zna­

leziony w D, b — rylec do subtelnej obróbki kości znaleziony w Ax (rylec ten był napraw iony po uży­

tkowym .stępieniu), c — św ider do delikatnej obróbki znaleziony w At (był on również używ any i pow tór­

nie przystosowany dó pracy), d — św ider do delikatnej obróbki znaleziony w D, e — rylec do delikatnej

obróbki kości znaleziony (oba ułam ki) w Ax

58

Ryc. 3. F ragm enty pow ierzchni krzem ienia pod du­

żym pow iększeniem . A — narzędzie krzem ienne nie polerow ane używ aniem , B — narzędzie „wypolerow a­

n e ” ścieraniem w procesie obróbki drew na skopowym w pow iększeniach około 70 razy można znaleźć ślady ścierania się narzędzi. O statnio do takich badań zastosow ano m ikroskopię skaningow ą i pow ię­

kszenie do p a ru tysięcy razy. Okazało się (L. H.

Keeley, S cien tific A m er. 237 (5), 1977, 108), że m ikro­

skopowe ślady zużycia pozw alają rozpoznać narzędzia w ypolerow ane kością, drew nem , skórą, mięsem, ro ­ giem lub nie-drzew nym i pro d u k tam i roślin.

T echniką dopasow yw ania poszczególnych elem entów kam iennych i techniką mikroskopowego badania ście­

ran ia się użytkowego (m icrow ear technic) zdołano uzy­

skać następujące wiadom ości o stanow isku M eer II.

Całość stanow iska św iadczyła o okresow ym pobycie, być może sezonowym. Topograficznie można ,w stano­

w isku rozróżnić regiony A, B, C i D (ryc. 1), w k tó ­ rych liczba pozostaw ionych narzędzi kam iennych była szczególnie duża. Stąd Van Noteni i w spółpracow nicy mówią o „koncentracjach A —- D”. Tak też będziemy je nazywać. K ażda koncentracja m iała znam ienne ce­

chy.

K oncentracja A, • leżąca na NW stanow iska, o po­

staci ow alnej i w ym iarach około 7 n a 3,5 m etrów.

Topograficznie m iejsce to zaw ierało 1/3 w szystkich elem entów kam iennych. W regionie Aj tej k oncentra­

cji znajdow ały się liczne rylce, jak też drobne odła­

mki, świadczące o retuszow aniu narzędzi (resharpe- ning). Siady ścierania świadczą, że prowadzono w tym m iejscu obróbkę kości poroża jeleni (antler). Postać narzędzi zdaje się świadczyć, że obróbka m iała tu cha­

ra k te r stosunkowo subtelny (otwory w kości i rowki m aksym alnie 2 mm). Liczne narzędzia tu znalezione m usiały pochodzić z koncentracji D, gdzie znaleziono łuski i odpadki buł, z której te narzędzia zostały sporządzone.

W regionie A2 znaleziono 29 drapaczy, z których więcej niż połow a była w ykonyw ana n a miejscu.

Dziewięć drapaczy było w yprodukow anych z tej sa­

m ej krzem iennej buły. Siady zużycia świadczyły, że w szystkie były używ ane do obróbki suchych skór.

W pobliżu A znaleziono tuż obok . siebie 5 grotów strzał, w edług autorów jak b y z kołczana”. Poza tym znaleziono w tej k o n centracji liczne dalsze groty i ślady ich obróbki. Być może w tym m iejscu n ap ra­

wiano i osadzano ostrza. W tejże koncentracji znajdo­

w ały się ślady po 3 ogniskach i szereg pozostałości kostnych.

K oncentracja B m iała zarys w przybliżeniu ko­

listy o średnicy 3 m. W sąsiedztw ie znajdow ało się ognisko. Znaleziono tu sporo ochry, wypalone resztki krzem ienne, k ilk a krzem iennych grotów. Autorzy od­

noszą w rażenie, że był to region odpadkowy.

K oncentracja C m iała rów nież zarys kolisty, o śre­

dnicy 1,5 m. Znajdow ały się tu trzy krzem ienne rdze­

nie (cores), od k tó ry c h , odbito odłupki. Także inne odpadki po rozszczepieniu buł. Nie było tu żadnych narzędzi, ani ogniska.

k o n c e n tra c ja D m iała postać nieregularnego owalu.

Znajdow ało się w n iej w iele narzędzi i odpadków, od­

pryski, drobne łuski pozostałe z retuszu narzędzi.

W śród nich znajdow ały się: drapacze, rylce, w iertła.

Znaczna ich część św iadczyła o ponownym przystoso­

w aniu do .pracy. Tu też m usiały pow staw ać półprodu­

kty, k tóre retuszow ano w innych m iejscach stano­

w iska, przede w szystkim w koncentracji A. W regio­

nie D2 znajdow ały się liczne pozostałości m ające po­

stać nieużytecznych odpadków. N arzędzia zachowały ślady zużycia w obróbce kości i skóry. O bróbka kości m iała tu ch a ra k te r raczej gruby. N arzędzia pozwalały w ykonyw ać otw ory w kości o w ym iarach około 4 mm.

Sum ując rezu ltaty św iadczące o aktyw ności popu­

lacji żyjącej n a stanow isku M eer II, autorzy stw ierdza­

ją, że bytow ała tu m ała grupa ludzi, pozostających w kontakcie z innym i podobnym i grupam i w otaczają­

cym terenie. M iejscem początkow ej obróbki i eksplo­

atacji krzem iennych buł "była koncentracja D, częś­

ciowo C. W k o n centracji D przygotow yw ano półpro­

dukty narzędzi, k tóre potem były retuszow ane albo na m iejscu, albo w innych koncentracjach, głównie w A. W koncentracji D w ykonyw ano też grubszą ob­

róbkę kości i rogów jelenia. Liczne elem enty przeno­

szono stąd do innych m iejsc stanow iska. W koncen­

tra c ji A prow adzono różnorodne prace, retusz narzę­

dzi, ostrzenie i osadzanie ostrzy. Prowadzono w yrób narzędzi z drew na, kości i rogów. O praw iano zwie­

rzęta, prow adzono w yrób skór. W koncentracji B gro­

madzono zapew ne odpadki.

59

MARIAN W ÓJCIKIEWICZ, DIMITRIOS PAPATEODORU, JÓZEF CURZYDŁO (Kraków)

WYSTĘPOWANIE I ZNACZENIE BIOLOGICZNE CY N K U I OŁOWIU

W obecnej epoce statystyki i kom puterów następu­

ją ,gwałtowne i niekorzystne przeobrażenia środowi­

ska geograficznego. W prowadzenie nowych technolo­

gii, szybkiego transportu, powszechne stosowanie de­

tergentów oraz postępująca chem izacja rolnictw a po­

w odują w tórne zm iany w ekosystem ach oraz czynią problem zagrożenia biosfery wciąż aktualny.

Największe ryzyko chemicznego skażenia tropo-, hydro- i litosfery w iąże się obecnie z coraz większym w prow adzaniem pierw iastków śladowych (Fe, Mn, Zn, Sr, Rb, Ba, B, Cu, Ti, Pb, Ni, Mo, Li, V, Co, Ag), które decydują o przebiegu licznych procesów biochemi­

cznych w organizm ach żywych. Przy przekroczeniu optymalnego progu stężenia, zaczynają one działać n a w zrost i przem ianę m aterii roślin i zw ierząt inhi- bitująco lub toksycznie (ryc. 1).

Ryc. 1. R eakcja organizmów roślinnych i zwierzę­

cych na zm iany stężenia pierw iastków śladowych i w środowisku przyrodniczym (wg A. K abała Pendias)

Wśród pierw iastków śladow ych w yróżnia się me­

tale ciężkie o ciężarze atom ow ym powyżej 20 (Cu, Co, Mo, V, Zn, Pb). W spółczesna cyw ilizacja techniczna jest przyczyną ich rozprzestrzeniania się, a w szcze­

gólności górnictwo i hutnictw o m etali kolorowych, m otoryzacja i rolnicza utylizacja odpadów przem ysło­

wych. Dlatego też problem em tym zajm uje się wiele osób z różnych dyscyplin naukow ych. Autorzy nato­

m iast w tym arty k u le przedstaw iają część badań do­

tyczących zaw artości cynku i ołowiu w m chach i ro­

ślinach upraw nych rosnących w pobliżu dróg.

Właściwość fizjologiczna cynku polega głównie na w iązaniu z enzymami, horm onam i i kw asam i nukle­

inowymi. Posiada on właściwości oksydoredukcyjne i odgrywa w ażną rolę we wzroście somatycznym, w k reatynizacji skór i włosów. C ynk obok ołowiu należy do najw ażniejszych m etali użytkow anych współcze­

śnie. W w yniku tw orzenia się ochronnej w arstw y za­

sadowego w ęglanu cynkowego — stosuje się go .do pokryw ania powierzchni innych m etali (do cynkowa­

nia). Używa się go do sitopów (brąz, mosiądz), które m a­

ją zastosowanie w m aszynach i arm atu ra ch narzędzi.

Cynk jest m etalem sulfofilnym i dlatego też do n a j­

bardziej rozpowszechnionych kruszców cynku należą siarczki — sfaleryt (blenda cynkowa ZnS), w ystępu­

jąca w paśm ie olkusko-bytom skim oraz w regionie legnisko-głogowskim. Górnictwo i hutnictw o tego m e­

talu n a tych terenach em ituje do atm osfery w stęże­

niach przekraczających norm y sanitarne.

Zaw artość cynku w roślinach jest zm ienna i zależy od biologicznej właściwości roślin, stadium rozwojo­

wego, . w arunków edaficznych, meteorologicznych, a także od jego koncentracji w pow ietrzu. N aturalna ilość tego m etalu w roślinności wynosi od 10 do 100 mg na kg suchej masy. F lora w ykazuje duże zdolności akum ulow ania tego pierw iastka. Widocznie to jest na przykładzie huty Miasteczko Śląskie, gdzie słoma jęczm ienia zaw ierała 420 ppm Zn, traw a 316 ppm, łęty ziem niaków — 937 ppm, pietruszka i sałata n a ­ tom iast posiadały 1000 ppm.

Autorzy powyższego arty k u łu przeprow adzili bada­

nia zaw artości cynku w m chach — torfowcach, które stanow ią najw ażniejszy elem ent torfotw órczy n a to r­

fowiskach w um iarkow anej strefie klim atycznej. P ró ­ bki do analiz zebrano z centralnej p artii torfow iska położonego w K arpatach Zachodnich (w woj. przem y­

skim). Liście tych mchów (Sphagnum) zbudowane są z m ałych hialinowych komórek, które decydują o bie­

rnym niebiologicznym poborze cynku, a niska ilość protoplazm y w tych roślinach oznacza małe potrzeby pokarmowe. Substancje odżywcze czerpią z opadów atm osferycznych i pyłu z pow ietrza. Dlatego też n a ­ zywa się je roślinam i ombrotroficznym i.

Na podstaw ie analizy żywej części pędu torfow ca (Sphagnum magellanicum, Sph. apiculatum), w ykaza­

no zaw artość cynku (w przeliczeniu na suchą masę) od 28,0 do 36,5 ppm. K oncentracja pierw iastka w tych roślinach związana jest z prędkością osiadania tego m etalu z p o w ietrz a.'T ę zależność można przedstaw ić wzorem Pakarinena:

R = (C X P ) — L + V,

gdzie: R — opad cynku w mg. m—2 ]~-ł, C — koncen­

tra c ja cynku w biomasie torfowca w ppm, P — prze­

ciętna produkcja biomasy torfow ca w g. m—* r -1,

— ługowanie cynku z biomasy torfowca, V — pobór cyn­

ku ze starszej masy torfow ej.

Przy uwzględnieniu rocznej produkcji biomasy to r­

fowca n a ok. 400 g/m2 w ynika, że opad cynku okreś­

lony przy pomocy torfow ca (Sphagnum m agellani­

cum) wynosi dla Podgórza Dynowskiego (woj. prze­

myskie) ok. 15,4 mg/m2 r.

Gleby w naszym k ra ju zaw ierają przeciętnie 50 —

— 200 mg Zn na kg s. m. (w tym cynku przysw ajal­

nego 1 — 10 ppm). Duże jego ilości stwierdzono w glebach obszaru GOP (m aksym alna koncentracja to 7400 mg Zn na kg s.m. w rejonie huty Szopienice) oraz w zagłębiu miedziowym Legnicko-Głogowskim.

Cynk może występować w glebie kationów, anio­

nów, związków kompleksowych ze składnikam i hum u­

su, trudno rozpuszczalnych związków nieorganicznych lub w postaci składników różnych m inęrałów. Zdol­

ność cynku (pochodzącego z emisji) do m igracji w

głąb profilu glebowego uw arunkow ana jest stężeniem

jonów wodorowych. Przy odczynie kw aśnym i m a-

60

lym kom pleksie sorpcyjnym gleby bardzo szybko tr a ­ cą te n pierw iastek, np. przy pH 4,5 — współczynnik w ym yw ania w ynosi 3-107 cm2 s_ *, natom iast przy pH 7,2 — współczynnik te n w ynosi 1-10—8 cm2 s—

Ze względu na duże zastosow anie zdarzają się za­

tru cia tym m etalem w przem yśle i w gospodarstw ach domowych. Działanie toksyczne cynku zależy od po­

staci chem icznej i drogi w prow adzenia do organizm u.

W ilościach fizjologicznych jest on konieczny do ży­

cia, staje się dla organizm u szkodliwy, gdy ilość jego przewyższa krytyczne stężenie. Pow oduje to zaburze­

nie m etabolizm u żelaza ii miedzi, co prow adzi do nie­

uleczalnej niedokrw istości. Istn ieje związek przyczy­

now y pom iędzy zakłóceniem bilansu pierw iastków w środow isku i chorobam i o w zrastającej zapadalności i śm iertelności. Jed n ą z głównych przyczyn pow sta­

w an ia ra k a jest w spółdziałanie cynku z kadm em . N ajw iększą koncentrację cynku w ykazują jady w ę­

żów: do 2 % ZnO. J a d kobry zaw iera do 350 mg cyn­

ku. Duże ilości tego m etalu znaleziono w organiz­

m ach bydła przebyw ającego w okolicach Zaw iercia (około 124 ppm w sierści, w w ątrobie zaś 366 ppm Zn). Stosowane niektóre antybiotyki (tetracyklina) w lecznictw ie ludzi i dodaw ane do pasz n a wzrost zw ierząt w y tw arzają kom pleksy z cynkiem i przez to h am u ją czynność enzymów (oksydazy, peroksy- dazy, fosfotazy krwi).

Paszow e m ączki zwierzęce m ają stosunkowo w y­

soki procent soli m ineralnych (do 30 %). Pasze te są bogatym źródłem m akro- i m ikroelem entów . Niosą one także możliwość przyjm ow ania przez zw ierzęta n adm iernych ilości pierw iastków toksycznych, będą­

cych przyczyną niepraw idłow ego rozw oju zw ierząt hodowlanych. Produkow ane w naszym k ra ju mączki rybne za w ierają średnio 164 ppm Zn, m ączki m ięsno- -kostne 135 ppm Zn. O rientacyjna w artość graniczna ustalona z p u n k tu w idzenia paszowego w ynosi 60-100 mg Zn w kg s. m.

Do wód cynk dostaje się z pyłów przemysłowych, z gleb znajdujących się w zlewni rzeki, ze ścieków m iejskich, z zakładów hutniczych m etali nieżelaz­

nych oraz z kopalń (wody kopalniane rud cynkowo- -ołowiowych zaw ierają 0,01-1,3 g Z n/m 3). P ierw iastek te n na skutek biokum ulacji je st szkodliwy dla orga­

nizm ów w odnych i je j odbiorców. Nagrom adza się on w fito-, zooplanktonie i poprzez ryby tra fia do człowieka. Uważa się stężenie 0,8 mg Zn/l za szkod­

liw e dla ryb. Toksyczne działanie je st odw rotnie p ro ­ porcjonalne do tw ardości w ęglanow ej wody, w arto ś­

ci pH i zaw artości tlenu. Nasze w ody w zględnie czys­

te, np. M ała Panew , zaw ierają ok. 25 g. Zn/l. N ato- m iat silnie zanieczyszczone (np. C zarna Przem sza) — ok. 700 g. Ren w okolicach M oguncji posiada w 1 1—■

169 mg Zn i w ciągu roku niesie do morza 11000 t cynku.

Z darzają się 'o stre zatrucia spowodowane pestycyda- dam i zaw ierające w swoim składzie cynk. Dotyczy to rodentycydu zwanego fosforkiem cynku Zn2P 2, używanego jako tru tk a do tępienia myszy, oraz cyn- kotoksu (Zineb) używanego do opryskiw ania drzew owocowych

S CH2—NH—C—S\

CH»—NH—C—S ' I >Zn

W śród 10 wrogów środow iska (C02, CO, S 0 2, N 0 3, Hg, fosfaty, ropa naftow a, promieniotwórczość) zna­

lazł się także ołów — Pb. J e st on m etalem ciężkim (cię­

żar atom ow y 207,21) nie m ającym znaczenia pokarm o­

wego. Jego obecność jest dla środow iska uciążliwa, poniew aż w znacznych ilościach ogranicza aktyw ­ ność biologiczną gleby i obniża w artość pokarm ow ą plonów.

Ze w zględu na sw oją stosunkow ą taniość, małe przew odnictw o elektryczności i ciepła, znajduje sze­

rokie zostosowanie w budow nictw ie, przem yśle sa­

mochodowym, elektrotechnicznym , poligraficznym , szklarskim , zbrojeniow ym i chemicznym. W zrasta ta k ­ że jego udział w technice atom owej i radioizotopowej w ch ara k terze osłon przed prom ieniow aniem .

Ołów był w ykorzystyw any od 6 tysiącleci. W Egipcie tlenki ołowiu były stosowane do w yrobu szminek, fa rb i b arw ien ia włosów. W szystkie zw iązki ołowiu należą do silnych trucizn, dlatego też istnieje szereg przepisów i ograniczeń zarówno • fabrykacji, ja k i za­

stosow ania ołowiu.

Zaw artość jego we k rw i ludzi w epoce poprzedza­

jącej in d u strializację (gdy pochodził on wyłącznie ze związków ołowiu w glebie) w ynosiła 0,0025 ppm, czyli 2,5 części na m iliard. Jest to około 100 razy mniej niż typow y poziom stw ierdzony obecnie. Ołów do­

staje się do kom órek żywych głównie z zanieczy­

szczonego pow ietrza. Uw aża się spaliny samochodowe za podstaw ow e źródło skażenia siedliska człowieka.

D latego też duże koncentracje -tego związku stw ier­

dza się przy szlakach kom unikacyjnych.

Od roku 1923 ołów je st w prow adzany do atm osfery przez pojazdy m echaniczne stosujące paliw a wzboga­

cone czteroetylkiem ołowiu Pb(C2H 5)4, dla podwyższe­

nia liczby oktanow ej. E tylina niebieska zaw iera 1,2 g Pb/kg. M ieszanka benzyny zaw ierająca rozpuszczony czteroetylek ołow iu w ilości od 0,6 do 1,5% nosi n a ­ zwę benzyny etylizow anej. Przy spalaniu 1 kg etyliny, 3/4 ołowiu uchodzi do atm osfery razem z gazam i spa-

Średnie zaw artości ołow iu w p ró b a c h roślin zebranych przy drodze E— 22 K rak ó w —K atow ice (w p p m w przelicze­

niu n a suchą masę)

R oślina

10

15

Odległość o d drogi w

20 30 | 40

(m)

50 70 100

słoma pszenica

ziarno

16,3 12,3 8,6 — 5,2 3,0 1,9 1,7

1,4 0,8 0,9 0,7 0,8 0,4 0,5 0,5

liśćie buraków pastew nych 20,4 — 13,2 13,2 7,6 7,0 3,8 4,0

koniczyna czerw ona 17,3 — 9,4 - 6,2 7,3 6,1 3,8

II. BOCIANBIAŁYnagnieździe. Fot. J.Yogel

61 linowymi w postaci: PbBrCl, PbCl2, Pb(OH)Cl, PbB r2,

(PbO)2PbBrCl, (PbO)2PbCl2, P b C 0 3. Spaliny samo­

chodowe w 1 m3 zaw ierają 0,63 g Pb. Uważa się, że n a każdy km autostrady przypada rocznie ok. 300 kg

opadu ołowiu.

A utorzy tego arty k u łu badali zawartość ołowiu w roślinach znajdujących się w różnych odległościach od dróg. Zależność tę przedstaw ia tabela i rycina 2.

W świetle tych badań stwierdzono m aksym alną kon­

centrację ołowiu w roślinach znajdujących się w bez­

pośrednim sąsiedztwie pobocza, szosy (np. traw a w odległości 5 m od drogi K raków -Zakopane zaw ierała 24,8 ppm Pb w suchej masie, natom iast w. odległości 150 m tylko 1,7 ppm). Wpływ ołowiu pochodzącego ze spalin samochodowych n a roślinność w terenach

w kieru nku południowym w kierunku zachodnim -— w kierunku południ owo-wsch.

— w kierunku południowo-zach.

100 150

odległość od drogi [ m ]

Ryc 2. Zaw artość ołowiu w próbkach traw zebra­

nych w pobliżu dróg wychodzących z K rakow a w kie­

ru n k u SE, S, SW, W

otw artych sięga 100-150 m od jezdni. Na ogół nie obserwuje się widocznych objawów zatrucia roślin ołowiem. N atom iast skutki osadzania się jego n a ro­

ślinach oraz grom adzenia w tk an k ach bardzo w yra­

źnie w ystępują w dalszych ogniwach łańcucha po­

karmowego. T rafia on ostatecznie do organizm u czło­

w ieka i zwierząt.

Gleby znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie dróg w ykazują zaw artość ołowiu 8-35 razy większą niż gleby znajdujące się w dużych odległościach od m a­

gistrali kom unikacyjnej. Toksyczne związki ołowiu przenikają z gleby do roślin. A te z kolei użyte jako pasze i żywność pow odują dalsze przenikanie go do organizmów wyższych, np. w Nowej Zelandii n astą­

piły zatrucia u ludzi spowodowane dużą jego zaw ar­

tością w glebie (ponad 1000 ppm w s. m.). Ołów ten pochodził z farb y używ anej do m alow ania domów.

Działanie toksyczne ołowiu związane jest ze zdol­

nością odczepiania jonów ołowiowych, które reagują z grupam i sulfhydrylow ym i enzymów i białek. Ołów pochodzący z zanieczyszczonej atm osfery gromadzi się w organizm ach roślinnych i zwierzęcych głównie w błonie otaczającej jądro komórkowe oraz w m ito- chondriach. Pow stają kom pleksy proteinowo-ołowiowe, tworzące nierozpuszczalną w arstw ę uniem ożliwiając w ym ianę składników pomiędzy cytoplazmą i treścią jądra. W ten sposób m etal ten blokuje podstawowe funkcje życiowe komórek. Ołów utrudnia praw idłow ą syntezę hemu, pow oduje wzrost wolnego żelaza w surowicy oraz spadek hemoglobiny. N adm iar jego w organizmie powoduje poprzez układ nerwowy n ad ­ ciśnienie, uszkodzenie nerek, zaburzenia jelit i owrzo­

dzenia. Jest on znacznie bardziej niebezpieczny niż się na ogół przypuszcza. Znane są przypadki ołowicy u ludzi w skutek . zatrzym ania się w w yrostku ro- , baczkowym drobnego odłam ka naboju pochodzącego ze spożycia dzikiego ptactw a. Dawka śm iertelna za­

stosowana n a skórze psa, św inki m orskiej wynosi 0,3- 0,6 mg Pb/C2H5/4 na kg wagi ciała.

Człowiek gromadzi najw ięcej ołowiu w kościach do ok. 6,6 mg/kg. Uważa się, że ołowica stała się przyczyną upadku starożytnego Rzymu, gdyż Rzym ia­

nie pili z miedzianych naczyń w ykładanych ołowiem i stosowali ru ry ołowiowe do doprowadzania wody.

W ażnym źródłem zatruć tym związkiem mogą być również artykuły żywnościowe produkow ane i prze­

chowywane w naczyniach ołowiowych niedostatecznie pokrytych w arstw ą em alii lub cyny. Wykazano, że naczynia gliniane pokryte glazurą zaw ierają dużo oło­

wiu, ponieważ przy ich produkcji stosuje się tlenki ołowiu z krzem ionką (przy zbyt niskiej tem peraturze pozostaje pew na część tych tlenków nie związana).

Istnieje też duże niebezpieczeństwo zatruw ania orga­

nizm u ludzkiego ołowiem pochodzącym z puszek do konserw w adliw ie łączonych lutowiem zaw ierającym Pb; np. w W ielkiej B rytanii stwierdzono w puszko­

wanych przetw orach dla niem ow ląt 1,1 ppm Pb.

W P o lsc e ' badania toksykologiczne organizmów krów karm ionych sianem zaw ierającym 99 ppm P b w s. m. wykazały w kościach tych zw ierząt akum ulację nierozpuszczalnego fosforanu ołowiu P b 3(P 0 4)2 w ilo ­ ściach 1404 mg. Ilość ta powodowała bezpłodność zwierząt i ogólne osłabienie kondycji fizycznej. Były też zatrucia bydła karm ionego pulpą i Wysłodkami buraczanym i zanieczyszczone kitem miniowym pocho-- dzącym z fabryki skrobi i cukrowni.

Kontrolowanie ilości cynku i ołowiu w środowisku przyrodniczym można dokonywać m etodam i fizyczny­

mi, a także biologicznymi. Pomocne mogą tu być to r­

fowce ombrotroficzne, spełniające rolę bioindykatorów , zanieczyszczenia ekosystemów m etalam i ciężkimi. Na ■ ich podstawie można także sporządzić mapę p rędko­

ści osadzania Zn i Pb z powietrza.

TADEUSZ BAROWICZ (Kraków)

. LOS ŁOSOSIA I TROCI W ĘDROW NEJ

Jeszcze w X VIII i X IX w ieku w naszych rzekach królow ał jesiotr Acipenser sturio i łosoś Sąlm o salar.

N iestety z tym pierw szym m usieliśm y się pożegnać i to na zawsze w początkach-bieżącego stulecia, nie m inęło -zaś w iele lat, by łosoś stał się już w naszych

wodach wspom nieniem : Na m arginesie małe w yjaśnie­

nie. Pod potoczną nazw ą „łosoś" k ry ją się dw a ga­

tunki: łosoś Salm o salar oraz troć w ędrow na Salmo tru tta morpha trutta.

Obydwa gatunki zaliczane są do ryb wędrownych,

62

dw uśrodow iskowych, spędzających część życia w mo­

rzu i część w rzece. Dorosłe osobniki, wg angielskiej term inologii noszące m iędzynarodow ą nazw ę „grilse”, w stępujące z morza do rzeki w ęd ru ją w górę do po­

toków o specyficznych w arunkach, tj. chłodnej wo­

dzie, szybkim prądzie, żw irow atym oraz kam ienistym dnie i ta m odbyw ają tarło. Dla troci okres ta rła roz­

ciąga się od w rześnia do grudnia, a naw et stycznia, gdy tem p e ratu ra w ody spadnie poniżej 10—8°C. Dla łososia od października do stycznia przy tem peraturze wody poniżej 6—5°C. Sam ice składają od 2 do 20 tys.

ziarn ik ry w zależności od ich wielkości. Po odbytym ta rle ryby spływ ają do m orza (kelty). N iew ielki ich odsetek ponaw ia w następnych latach w ędrów kę i przystępuje pow tórnie do tarła. O bserw uje się bo­

w iem w iększą śm iertelność po ta rle u samców niż u samic. Ze złożonej w rzece ikry, wczesną wiosną (troć — luty, m arzec; łosoś zaś — marzec, kwiecień) w ykluw a się wylęg (parr). Młode osobniki zarówno trocie, jak i łososie spędzają w rzece od 1 do 3 lat, by następnie w iosną w postaci smoltów spłynąć do m orza, gdzie odbyw ają dalekie w ędrów ki po całym B ałtyku, by po rocznym, dw u- lub trzyletnim pobycie w m orzu zbliżyć się do rzek, w których się urodziły lu b w których zostały wpuszczone jako smolty, i roz­

począć w ędrów kę w górę rzeki n a tarło. W stępowanie rozpoczyna się w zależności od rzeki w lecie lub na jesieni.

Łosoś nigdy w dużych ilościach nie w stępow ał do polskich rzek. O ile u w ybrzeży A tlantyku (w rze­

kach Hiszpanii, Szkocji, Islandii, Norwegii) w łaśnie łosoś jest ry b ą dom inującą, to do w iększych rzek zlew ni m orza Bałtyckiego w stępow ała i w stępuje głównie troć w ędrow na. W naszym k ra ju , w

czu O dry pojedyncze egzem plarze łososia docierają jeszcze do rzeki D raw y, gdzie w górnym je j biegu, n a jedynym ta rlisk u odbywa tarło zaledw ie 20—30 osobników rocznie. Prow adzone są intensyw ne bada­

n ia i prace zm ierzające do zw iększenia śtanu pogło­

w ia łososia draw skiego, którego naukow cy id en ty fi­

k u ją jako osobną form ę o szczególnie korzystnych cechach, ja k tem po w zrostu i osiągane rozm iary.

Znane są w ypadki osiągania — po dw uletnim okresie pobytu w morzu — m asy 8 kg. G łów ną przyczyną spadku pogłowia łososia draw skiego jest znaczne po­

gorszenie się czystości Noteci, W arty, a. szczególnie O dry n a tra sie jego ponad 300 km w ędrów ek.

W pozostałych rzekach Polski tra fia ją się już tylko nieliczne sztuki łososia. Na przestrzeni ostatnich lat w ogólnej masie odłowów rzecznych, p rzek raczają­

cych łącznie 30 to n troci, zidentyfikow ano zaledw ie k ilk a sztuk łososi. Były to zresztą najpraw dopodob­

n iej m ieszańce łososia i troci o przew adze cech tego pierwszego. M ieszańce takie są w ynikiem nieuporząd­

kow anej gospodarki zarybieniow ej. O statnim m iej­

scem w ystępow ania rodzimego łososia była rzek a W i­

sła. Przegrodzenie je j jed n ak zaporą we W łocławku odcięło rybom dostęp do m iejsc rozrodu i nic n ie jest w stanie uratow ać w iślanego łososia od zagłady. Poza w ym ienionym i w ystępuje jeszcze u południow ych w ybrzeży B ałtyku łosoś, k tó ry w znacznych ilościach tra fia do rybackich sieci. Je st to jed n ak ry b a po­

chodząca z rozrodu -wj rzekach Szw ecji i w ęd ru jąca w zdłuż polskich w ybrzeży za żerem , głównie jesienią i wiosną.

T ak więc łosoś nie jest rybą, n a k tó rej opiera się nasza k ra jo w a gospodarka łososiowa. Je st to nieko­

rzystne, łosoś bowiem rośnie szybciej od troci i osią­

ga większe rozm iary, co je st niezw ykle ważne dla rybaków . Łososie d o rastają do długości 57—130 cm przy m asie ciała 6—25 kg, a czasem są w yław iane jeszcze w ię k sz e . osobniki, gdy tym czasem troć wę­

drow na przeciętnie dorasta do 60—100 cm i osiąga m asę 4—10 kg, rzadko powyżej 20 kg.

N iestety, mimo, że połowy polskie opierają się głównie na troci, to rów nież pogłowie tej ryby k u r­

czy się z roku na rok w zastraszającym tem pie. Rocz­

ne połowy w najlepszych latach 1963—64 nie sięgały 400 to n i w ciągu następnych 10 lat, tj. do roku 1971—74 spadły do 60—70 ton rocznie. Sytuacja troci w ędrow nej nie była więc o w iele lepsza niż łososia.

Pogłowie jej jest nieco większe, co przypisuje się w iększej plastyczności gatu n k u um ożliw iającej przy­

stosow anie do pogarszających się w arunków bytow a­

nia, szpzególnie w okresie życia rzecznego. Do lat 70.

w polskich połowach dom inow ała troć w iślana stano­

w iąca 70 i więcej procent całości połowów. Proporcje te uległy jed n ak gw ałtow nym zmianom. B rak dopły­

w u młodzieży wylęgłej z ik ry złożonej w K arpackich dopływ ach W isły nie pozw ala na uzupełnianie stada podlegającego eksploatacji w morzu. Być może sytu­

ację tę u ra tu je chociaż w części poszukanie sobie przez troć zastępczych ta rlisk w innych dopływach poniżej w łocław skiej zapory. Sygnały tak ie już za­

notowano.

W dorzeczu Odry troć praw ie nie w ystępuje. Nie­

licznie rów nież .w stęp u je do rzek w padających do Zalew u Szczecińskiego, podobnie ja k nielicznie tra fia się w rzekach w padających do Zatoki G dańskiej i Z alew u W iślanego. Głównym siedliskiem troci w ę­

drow nej, gdzie znajduje ona jeszcze w aru n k i do od­

bycia n aturalnego rozrodu, są rzeki woj. koszaliń­

skiego: Łupaw a, Słupia, W ieprza i P arsęta. Poza woj. koszalińskim dość licznie w ystępuje troć w Re­

dze n a te ren ie woj. szczecińskiego i w m niejszych ilościach w Redzie i Łebie w woj. gdańskim . Rzeki pom orskie stanow ią w ięc w tej chw ili niem al jedyną bazę pozyskiw ania ik ry dla ośrodków hodowlanych z całej Polski.

W pływ n a tak i stan populacji troci w ędrow nej m iało cały szereg nakład ający ch się zresztą n a siebie przyczyn. Do najw ażniejszych należy w ym ienić po­

w ażny w zrost zanieczyszczeń rzek, do których w stę­

p u je bądź w stępow ała troć w czasie w ędrów ek ta r- łowych. Dość powiedzieć, że spośród takich rzek na Pom orzu Zachodnim i Środkow ym zaledw ie około 30 procent długości ciągu tarłow ego zn ajduje się w I klasie czystości, tj. z zachowaniem w arunków od­

pow iadających potrzebom ry b łososiowatych. O Wiśle nie m a co n aw et w spom inać. Podobnie ja k w rze­

kach, rów nież postępujące zanieczyszczenie wód mo­

rza Bałtyckiego — podstawowego środow iska troci — w pływ a ujem nie n a liczebność i w aru n k i wzrostu.

Osobne zagadnienie to nieprzem yślane prace melio­

ra c y jn e i regulacyjne n a ciekach stanow iących ta r ­ liska troci oraz liczne spiętrzenia przegradzające w szystkie rzeki Pom orza. Są to budow le pow stałe przed rokiem 1945. C harakterystyczne jest to, że w większości nie stanow iły one przeszkód dla w ędró­

w ek łososi i troci. Liczne przepław ki, praw idłow o eksploatow ane upusty jałow e i okresowe w ypełnia­

nie w odą opływ ających spiętrzenia starorzeczy po­

zw alały docierać troci do środkowych, a czasem

i górnych biegów rzek. W olnoobrotowe tu rb in y n a ­