biologii bakteryj.

JW. 33. Warszawa, d. 19 sierpnia 1894 r. T o m X I I I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRE N U M E R A TA „W S Z E C H Ś W IA T A ".

W W a rs z a w ie :

rocznie rs. 8 kwartalnie ,, 2

rocznie „ 10 półrocznie „ 5

K o m ite t R edakcyjny W s zec h ś w iata

stanowią Panowie:

D eike K., Dickstein S., H oyer II , Jurkiewicz K., K w ietniew ski W ł., Kramsztyk S., M orozewicz J., Na- tanson J., Sztolcman J., Trzciński W. i W róblewski W.

Prenumerować można w R edakcyi „W szechświata “ i w e w szystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Adres KećLa,lcc3ri: Kraiko-wskie-PrzedmieścIe, IST r ©S.

Z biologii bakteryj.

N iestrudzony w pogoni za praw dą umysł ludzki wieńczy swe mozolne poszukiwania co­

raz to nowemi tryum fam i. Zaledwie odkrył i na podstaw ach pozytywnych oparł tak waż­

n ą dla teoryi i praktyki przem ysłu istotę i przyczynę procesów, objętych mianem fer- m entacyj, a już w targnął w nierównie donio­

ślejszą dziedzinę b ad ań nad przyczynami cho­

rób zakaźnych. Przekonaw szy się, źe tu, ja k i tam , główne znaczenie m ają m ikroorgani­

zmy, jako agent p ro ro cateu r spostrzeganych zjawisk, badawczy um ysł ludzki nie zadowol- nił się jednakże ta k ą etyologią tych strasz­

nych klęsk społecznych, lecz sięgnął po roz­

wiązanie zagadki dalej i oto odniósł znowu

•świetne zwycięztwo. M am tu na myśli od­

krycie jadów bakteryjnych, które prócz ol­

brzymiego zajęcia teoretycznego, jakie budzi, zapowiada niezwykle błogie skutki pod wzglę­

dem zapobiegania, a nawet leczenia chorób zakaźnych.

N a d tą właśnie najnowszą fazą bakteryo- logii p ragnę się tu zastanowić, a przewodni­

czyć mi w tem będzie dzieło głośnego b ad a­

cza Gramalei '), będące pierwszem i dotąd jedynem pełnem opracowaniem tego przed­

miotu.

•

I.

P ojęcia, jakie dziś panują co do etyologii i patogenii chorób, zakaźnomi zwanych, z tru ­ dem wielkim torowały sobie drogę pośród poglądów ubiegłych w rozwoju medycyny epok. Teorya jadów bakteryjnych stanowi niejako wynik syntezy dwu wrogich sobie teo- ryj: chemicznej i witalistycznej, kolejno wy­

łączne w nauce posiadających panowanie. S ą ­ dzę, że dla uzupełnienia obrazu, ja k i przed­

staw ia obecny stan tej kwestyi, warto się przyjrzeć pochodowi poprzedzających go kie­

runków badania.

W dawnej medycynie bardzo ważne przy­

pisywano znaczenie procesowi gnicia, jako czynnikowi chorobotwórczemu. Wyziewy, po-

') Les poisons bacteriens. 1892.

514 WSZECHSWIAT.

w stające z rozkładu m ateryj organicznych, m iały być według ówczesnych p o g o d o w jed y ­ ną, przyczyną gorączek: tyfusowej i błotnej (m alaryi). Gnicie ra n dawało powód do tak ciężkich powikłań, jak: posocznica (septicae- mia) i ropnica (pyaemia). Słowem, choroby pochodzenia „gnilnego” odpowiadały prawie zupełnie dzisiejszym chorobom „zakaźnym .”

Pomimo jed n ak bardzo odległej d aty tej wiary w gnilne pochodzenie wielu ciężkich chorób ustroju, dopiero stosunkowo niedawno poddano w tej mierze substancye gnijące ści­

słem u badaniu eksperym entalnem u. N a k a r­

tach tej epoki b adań zapisały się imiona:

Seyberta, G asparda, S ticha i wielu innych badaczów, lecz naj głośniej szem echem ode­

zwały się w świecie uczonym bad an ia słynne­

go fizyologa duńskiego, P anum a, jakoteż B ergm anna i Schm iedeberga.

W prow adzając do krwiobiegu psa gnijącą surowicę krwi, ropę i mięso, Seybert (jeszcze w końcu zeszłego stulecia) i G a sp a rd (w po­

czątku niniejszego) przekonali się, że wynik doświadczenia zależnym je st od ilości wstrzyk­

niętej substancyi. 20 gramów np. gnijącej surowicy zabijały psa w przeciągu kilku go­

dzin, 3 gram y—po upływie p aru dni, a niżej 2 gramów zwierzę doznawało tylko przejścio­

wych zaburzeń kiszkowych. W prowadzone do żołądka, substancye gnijące nie wywierały żadnego działania jadow itego. W e d łu g Ga- sp ard a objawy zatru cia nie zależą wcale od pochodzenia substancyj gnijących, albowiem naw et 'g n iją c e wyciągi roślinne ta k ie same wywołują skutki. Objawy te w yrażają się stale w konwulsyach, wymiotach, biegunce, często krwawej i w ogólnym upadku sił, sek- cya zaś zwłok stale wykazywała krwotoczne zapalenie kiszek.

Z doświadczeń swoich G a sp a rd wyprowa­

dził wniosek, że gnicie w ytw arza specyalny ja d gnilny, któ ry u wszystkich gatunków zwierząt te same sprow adza następstw a. Nie zdołał on wszakże określić jego przyrody che­

micznej, jakkolwiek, stwierdziwszy doświad­

czalnie nieszkodliwość pod względem zakaże­

nia gnilnego lotnych produktów gnicia: dwu­

tlenku węgla, siarkow odoru i am oniaku, oba­

lił starodaw ną wiarę w szczególną jadowitość gazów gnilnych.

Najw ażniejszem i wszakże w tej epoce, j a ­ keśmy już rzekli, są b ad an ia P anum a. On

pierwszy za ją ł się kwestyą ścisłego określenia istoty jadu gnilnego i, przekonawszy się, że ani filtrowanie przez papier, ani gotowanie w ciągu jed enastu godzin nie niszczy jadow i­

tego działania gnijącego płynu, przyszedł do wniosku, że ja d ten musi być nieuorganizowa- ny, a więc n atury czysto chemicznej. B ad a­

ją c zaś jego własności chemiczne, stwierdził, że nie je s t on ciałem lotnem, lecz stałem , roz- puszczalnem w wodzie i że nie m a nic wspól­

nego z pospolitemi produktam i gnicia: leu- cyną i tyrozyną. W yciąg zaś alkoholowy tej ti’ucizny posiada według P an u m a działanie narkotyczne, podobne do alkaloidów m a­

kowca.

C ały szereg badań, które wyszły około r.

1866 ze szkoły m onachijskiej, a zwłaszcza dorpackiej, potwierdził rezultaty doświadczeń Panum a. Największe jed n ak wrażenie wy­

w arło otrzym anie w r. 1868 ja d u gnilnego w stanie czystości i określenie jego natury chemicznej. A mianowicie B ergm ann i Schmie- deberg za pomocą bardzo złożonej metody otrzym ali z gnijących drożdży t. zw. sepsynę, a raczej jej krystaliczną sól siarczaną, nie­

zmiernie tru jąc ą, bo sprowadzającą, po wstrzyknięciu 0,01 g do żyły psa, natychm ia­

stowe wymioty i biegunkę krwawą. Zdaw ało się, że ta substancya dostarczyła nareszcie klucza do zrozumienia wszelkich, najróżno­

rodniejszych przypadków posokowatego za­

każenia ustroju, że je s t to jedyna trucizna, w ytw arzana przez proces gnicia.

Lecż było to tylko złudzenie. W krótce bowiem przekonano się, że nie wszystkie ma- terye gnijące w ytw arzają jednę i tęż sam ą truciznę. N iektórzy badacze nie znajdowali np. sepsyny w gnijącej ropie, a naw et sam B ergm ann za pomocą tej samej metody, przez którą, odkrył sepsynę, wyosobnił z różnych ciał, znajdujących się w stanie rozkładu, ma- terye odmienne od sepsyny. Z uelzer i Son- nenschein w nastoju mięsa zgniłego stwier­

dzili obecność alkaloidu gnilnego, z odczynów swoich i działania fizyologicznego całkiem po­

dobnego do alkaloidów roślinnych: atropiny lub hyoscyaminy.

Nie ulegało więc już odtąd wątpliwości, że gnicie wytwarza, stosownie do warunków, w jakich się odbywa, różne jady , pozostawało przeto tylko poddać badaniu te różne czyn­

niki, jak ie wpływają n a proces gnicia, by do­

N r 33. WSZECHSWIAT. 515 trzeć do istoty zagadki. Zwolennikom che­

micznej natu ry ja d u gnilnego ani przez myśl nie przeszło nadać stanowcze w tej sprawie znaczenie bakteryom , które według nich są tylko niewinnemi i niezawsze napotykanem i satelitam i jadów chemicznych gnicia. Je d y ­ ny tylko P anum nie obstaw ał przy wyłącz- nem znaczeniu odkrytego przez siebie jadu.

„Jakkolw iek, mówi on, trucizna ta jest czysto chemicznej n atu ry , może być jednak wytwo­

rem jakiegoś określonego mikroorganizmu.

Stosownie do przypadku, przyczyną chorób może być ja d chemiczny, mikrob chorobo­

twórczy, lub ja d , wytworzony przez bak- te ry ą .”

Głos P an u m a pozostał wśród chemików bez echa. N ieu b łag an a wszakże logika fak­

tów nie dozwoliła teoryi chemicznej długo zdobić swe czoło wawrzynem zwycięskim.

Sprzeczności w poszukiwaniach chemicznych i toksykologicznych we względzie trucizn gnil­

nych pogrzebały j ą i przyspieszyły narodziny ery bakteryołogicznej, witalistycznej.

I I .

I w samej rzeczy, jakże można było wytłu­

maczyć sobie, że, wbrew twierdzeniu G aspar- d a i innych, większość badaczów otrzymywała całkiem niezgodne z sobą wyniki dociekań nad jadem gnilnym. N aw et objawy, które przedtem poczytywano za znamienne dla za­

każenia gnilnego, ja k np. napady konwulsyj tetanicznych, wymioty i biegunka, niezawsze występowały, naw et w wypadkach śm iertel­

nych. Chemicy mieli wprawdzie w zanadrzu gotową n a to odpowiedź. Twierdzili oni, że działanie ja d u gnilnego zależne je st od wielu warunków. Odm ienna n a tu ra substancyj gnijących (mięso, krew), miejsce wprowadze­

nia jad u do ustroju (zastrzyknięcie podskórne lub do żył), różna wrażliwość zwierząt sto­

sownie do gatunku, rasy i wieku, wszystko to wywierało, według nich, wpływ znaczny na otrzymywane rezultaty. Szczególny wszakże nacisk kładli na to, że substancye gnijące ulegają bardzo znacznym zmianom pod wzglę­

dem swej jadow itości podczas samego proce­

su rozkładu. W iększość z nich zgadzała się na fakt z pozoru dziwny, że pierwsze, począt­

kowe stadya rozkładu w ytw arzają najsilniej działające jady. W ed ług B illrotha ropa, nawet świeża, „pus bonum et laudabile”—

sprowadza objawy gwałtowne, kończące się śmiercią. B ergm ann twierdzi, że krew gni­

ją c a najbardziej je st jadow itą podczas pierw­

szych kilku dni swego rozkładu. Sam uel poddał kwestyą jadowitości substancyi gniją­

cych szczegółowszeniu badaniu i doszedł do wniosku, że należy w niej rozpatrywać trzy okresy: zapalny (phlogogen), zakaźny (septo- gen) i ropny (pyogen). Okres pierwszy ce­

chuje się objawami przejściowego zapalenia miejscowego, trzeci— ograniczonem ropieniem, najgroźniejszym zaś je st okres drugi, wywo­

łujący prawdziwe zakażenie septyczne ustroju, W szystkie wymienione tu okoliczności nie godziły się z chemicznem pojmowaniem pro­

cesów gnicia i zakażenia ustroju jego jadem . N ajm niej wszakże odpowiadał tej teoryi waż­

ny fakt, przez bardzo wielu badaczów stwier­

dzony, że ja d gnilny, zam iast słabnąć wsku­

tek rozcieńczenia w trupach zabitych przezeń zwierząt, jakby to z trucizną chemiczną nie­

zbędnie dziać się musiało, przeciwnie, potę­

gował swe działanie. Oczywistym przeto było to dowodem, że mamy tu do czynienia z jadem , zdolnym do rozm nażania się, z tw o­

rem żywym.

Oprócz takich negatywnych, pośrednich, nie zabrakło i pozytywnych, eksperym ental­

nych dowodów organizowanej natu ry jadów, wywołujących różne zakażenia ustroju. N a stą ­ pił płodny w dziejach medycyny w skutki okres świetnego rozwoju bakteryołogii, która za pomocą metod powszechnie juź dziś zna­

nych ustaliła związek przyczynowy pomiędzy bakteryam i, a pewnemi cierpieniami ustroju.

Te zdobycze naukowe zapoczątkowane zosta­

ły dowiedzeniem chorobotwórczego znaczenia lasecznika D avainea dla wąglika (1877 r.), który przedtem poczytywano za gorączkę po­

chodzenia gnilnego. Dowiedziono dalej, że posocznicę u człowieka wywołuje wibryon septyczny P asteu ra , a różne posocznice i rop- nice u zwierząt m ają swoje oddzielne m ikro­

organizmy chorobotwórcze.

B akteryologia więc wyryła głęboką p rze­

paść pomiędzy „zatruciem, intoksykacyą,”

w rozumieniu teoryi chemicznej, a „zakaże­

niem” ustroju. Pierwsze cechuje się nagłem

występowaniem objawów, których natężenie

516 WSZECHSWlAT. N r 33.

pozostaje w stosunku prostym do ilości jad u ja k również tem, że mogą je wywoływać n a j­

pospolitsze bakterye, w dostatecznej zastrzyk- nięte ilości. Zakażenie zaś je s t procesem, zależnym od życia i rozm nażania się w u stro ­ ju mikrobów, swoistych dla danej choroby.

N ie m ają tu żadnego znaczenia ilości wpro­

wadzonych do ustroju bakteryj, albowiem one niezm iernie szybko się rozm nażają. Cechą zakażenia je s t również t. zw. okres wylęga­

nia, niezbędny dla rozmnożenia się mikrobów.

Usuwając tedy zupełnie chem ią z widowni chorób zakaźnych, teorya bakteryologiczna głosiła, że choroby te pod względem swego powstawania, przebiegu i zejścia zależne są jedynie od życiowych własności danej bakte- ryi chorobotwórczej. W iadom o np., że la- seczniki wąglikowe w kolosalnej znajdują się ilości w krwi wszystkich narządów zwierzęcia, dotkniętego karbunkułem . Otóż śmierć tych zwierząt tłum aczono sobie mechanicznem za­

tykaniem naczyń krwionośnych przez nagro ­ madzone w nich laseczniki, jak o ciała obce i powstawaniem w ten sposób włosowatych zatorów (embolij). In n i znowu upatryw ali przyczynę śmierci karbunkułow ej w zadusze­

niu się tkan ek w skutek brak u tlenu w ciał­

kach czerwonych krwi, pochłanianego całko­

wicie przez laseczniki wąglikowe. Niekiedy poprzestawano naw et n a ogólnikach o walce o byt pomiędzy kom órkam i ustroju, a bakte- ryam i, słowem, zawsze miano na względzie tylko proces życiowy danej bakteryi w ciele zwierzęcem.

N iektórzy wprawdzie badacze w myśl nie­

zupełnie jeszcze zapomnianej „intoksykacyi chemicznej” przyjmowali inny mechanizm tej choroby. D avaine np. sądził, że bakterye karbunkułow e wydzielają substancyą, skleja­

ją c ą czerwone ciałka krwi. T oussaint i Chau- veau powoływali się na istnienie ja d u , wytwa­

rzanego przez bakterye wąglika i twierdzili, że można go wyosobnić i za pomocą niego nadać naw et zwierzęciu odporność przeciw karbunkułow i. Lecz przeciwko takiej wak- cynacyi chemicznej energicznie protestow ał P asteu r, tw órca dzisiejszych poglądów na fer- mentacyą. Podobnie, j a k w ostatniej fer­

menty dyastatyczne m ają udział tylko pod­

rzędny, przygotow ując substancye do prze­

mian zasadniczych, powodowanych przez fer­

m enty żywe, organizowane, tak, zdaniem j e ­

go, i dyastazy bakteryj chorobotwórczych m ogą wytłumaczyć tylko uboczne objawy choroby, k tóra, podobnie ja k i szczepienie ochronne, w całości zależną je st od życia dro­

bnoustrojów.

I I I .

A toli i ten witalistyczny pogląd n a patoge- nią chorób zakaźnych niedługo się utrzym ał w nauce. Z rozwojem bowiem zdobyczy bak- teryologicznyck grom adzić się zaczęły fakty, znajdujące się z nim w sprzeczności. O dkry­

ty np. w 1884 r. przez Lofflera lasecznik, bę­

dący przyczyną dyfterytu, umiejscowiony je st u człowieka zawsze tylko w błonach śluzo­

wych, dotkniętych cierpieniem, u zwierząt zaś w miejscu zaszczepienia, pomimo to je ­ dnak sprow adza ogólną, śm iertelną najczę­

ściej chorobę. Toż samo da się powiedzieć 0 dwu innych wrogach ludzkości: cholerze 1 tężcu. Lasecznik choleryczny K ocha obie­

ra sobie zawsze siedlisko tylko w kanale po­

karmowym; lasecznik tężcowy N icolaiera również ogranicza się do miejsca zaszczepie­

nia, niemniej jed n ak oba te cierpienia należą do najstraszniejszych ogólnych zakażeń ustro­

ju . N ie u leg a przeto wątpliwości, że choro­

botwórcze działanie tych bakteryj daje się jedynie objaśnić wytwarzaniem przez nie gwałtownego ja d u chemicznego, który w m iej­

scach rozwijania się lasecznika wchłaniany zostaje do ustroju. Przeprow adzone w tym kierunku poszukiwania istotnie uwieńczone zostały pomyślnym skutkiem. D la wielu bak­

teryj wyosobniono swoiste ich jad y , które do­

prowadziły ju ż odnośny odłam wiedzy do dość daleko sięgających następstw. Lecz o tem wspomnimy w ostatniej części niniej­

szej pracy. T ak więc dwa wręcz przeciwne prądy: chemiczny i bakteryologiczny zespoli­

ły się w jeden i wspólnem odtąd popłynęły łożyskiem. Zanim wszakże to nastąpiło, spo­

kojny bieg myśli ludzkiej wstrząśnięty został pewnem odkryciem naukowem, które, jako zwiastun obecnego w tej sprawie zwrotu nie­

zmiernie je st ważne i pouczające, którem dla­

tego zająć się musimy obecnie.

IY .

J a k o ekspert w trzech procesach o otrucie,

prof. chemii w uniwersytecie bolońskim—Sel-

mi, dokonał sensacyjnego odkrycia, że sub- stancye, przez innych ekspertów-chemików uznane za delfininę, morfinę i strychninę, nie były w rzeczywistości temi, dobrze znanemi co do swego działania fizyologicznego alka­

loidami roślinnemi, lecz substancyami, wy- tworzonemi w trupie skutkiem gnicia. Selmi przekonał się n a całym szeregu poszukiwań, dokonanych na ekshumowanych trupach, któ­

rych choroba, śmierć i d ata pochowania do­

kładnie mu były znane, że zawsze znaleźć w nich m ożna znaczną liczbę alkaloidów nie­

szkodliwych lub też trujących, o różnych własnościach, mniej lub więcej zbliżonych do alkaloidów roślinnych i n ad a ł im nazwę „pto­

m ain”, czyli alkaloidów trupich. Dowiódł on, że ptom ainy te powstają z rozkładu sub- stancyj białkowych, ponieważ znajdow ał je również w białku zgniłego jajk a.

Jakkolw iek przypomniano sobie wkrótce o istniejących już przedtem w nauce odkry­

ciach tego rodzaju (septycyna, podobna z dzia­

łania do koniiny, chinoidyna zwierzęca i t. p.), jednakże Selmiego zasługą pozostaje podda­

nie zwierzęcych zasad organicznych szczegó- łowszemu badaniu i ocenienie ich doniosłości dla nauki. P om ijając bowiem niezmiernie w’aźne tych badań znaczenie z punktu widze­

nia medycyny sądowej, dowiodły one po raz nie wiem który, że pomiędzy państwem zwię- rzęcem a roślinnem niema wyraźnie zakre­

ślonej granicy, skoro z m ateryj zwierzęcych powstawać mogą substancye, ta k bliźniaczo podobne do alkaloidów, poczytywanych przed­

tem za wyłączny produkt roślin. N aprow a­

dziły one również na przypuszczenie, źe może nietylko kosztem m artwego ciała zwierzęce­

go, ale i w żywym ustroju bakterye wytwa­

rz a ją podobne ptomainy. Ja k o ż wkrótce Selmi istotnie je znalazł w moczu chorych na tyfus, zapalenie płuc i tężec.

P o d wpływem bodźca ta k potężnego, ja ­ kim były wyniki badań Selmiego, posypały się jed n a za d ru g ą prace nad ptomainami, z których ważniejsze okazywały działanie bardzo podobne do kurary, dygitaliny i we- ratryny. Lecz dopiero prof. M arceli Nencki w r. 1876 dokonał pierwszego rozbioru che­

micznego ptom ainy, otrzymanej z gnicia że­

latyny z trzustką. B y ła to kolidyna, otrzy­

m ana już przedtem z produktów dystylacyi oleju zwierzęcego. N astępnie ukazały się

N r 33. 517

rozbiory chemiczne, dokonane przez A rm an­

da G au tiera i E ta rd a , dwu innych ptomain:

parwoliny i hydrokolidyny, produktów roz­

kładu ryb i mięsa końskiego i wołowego.

C zw artą wreszcie chemicznie zbadaną pto- m ainą była, odkryta przez Guareschiego i Mossę, koryndyna.

Z prac tu wymienionych na szczególną za­

sług ują uwagę badania G autiera. Zdaniem tego uczonego, wszelkiemu rozkładowi ciał białkowych towarzyszy tworzenie się pto­

main. Lecz i życie norm alne, odbywające się w znacznej części bez dostatecznej ilości tlenu, również daje powód do powstawania zasad organicznych, którym G autier n ad ał miano „leukomain.” Do nich należą: ksan- tyn a, kreatyn a i inne. Z chwilą, gdy w nor­

m alnych warunkach życia pow stają zaburze­

nia, które potęgują b rak tlenu w organizmie, np. gdy tenże ulega niedokrwistości, lub za­

p ada na jak ąś chorobę zakaźną,"' wtedy leu- komainy wytwarzają się w znaczniejszej ilo­

ści. N iedostateczne wydalanie normalnych leukomain, albo wytwarzanie się ptom ain by­

wa przyczyną zatrucia ustroju. W idzim y więc, źe według G au tiera alkaloidy roślinne, zwierzęce i bakteryalne wspólnego są pocho­

dzenia, a mianowicie pow stają z rozkładu ciał białkowych wobec niedostatecznej ilości tlenu.

Główny swój postęp zawdzięcza wszakże nau k a o ptom ainach najnowszym badaniom B riegera. Z a pomocą udoskonalonych m e­

tod udało mu się z trupów i zgniłego mięsa ssących i. ryb otrzymać w stanie chemicznej czystości wiele ptom ain, jako to: kadawerynę, putrescynę, neurynę, m uskarynę, etyłeno- dwuaminę, saprynę, mydaleinę i wiele innych.

W szystkie one należą do grupy amonijaków złożonych. Am onijaki złożone są to ciała, w których atom y wodoru zastąpione są przez rozm aite rodniki. W reszcie B rieger zajął się zbadaniem ptomain, będących wytworem bakteryj chorobotwórczych, a mianowicie la- secznika tyfusowego, tężcowego i wibryjona cholerycznego.

Opisane tu przez nas odkrycia Selmiego, G au tiera i B riegera uważać należy za głó­

wne etapy, poprzedzające dzisiejszy stan roz­

woju nauki o jad ach bakteryjnych. W ielką niewątpliwie zasługą Selmiego i G au tiera było szerokie uogólnienie dokonanych spo­

W SZECHS WIAT.

518 WSZECHSWIAT. N r 33.

strzeżeń, przewidywanie podobieństwa proce­

sów, jak ie zachodzą w trupie pod wpływem mikrobów, wywołujących gnicie, z p ro d u k ta­

mi działalności życiowej bakteryj w chorym ustroju. B rieg er zaś badaniam i swemi nad ptom ainam i bakteryj chorobotwórczych w kro­

czył już w najnowszy okres zajm ującej nas tu kwestyi.

y .

N asuw a się teraz pierwszorzędnej wagi py­

tanie: ja k a je s t istota chemiczna jadów, wy­

tw arzanych przez bakterye? Czy mamy przy­

puszczać, że jad y bakteryjne nie posiadają jednolitej budowy chemicznej. Czy też r a ­ czej skłonić się ku przypuszczeniu, że pomię­

dzy nieco odmiennemi substancyam i, otrzy- manem i z jednej strony przez Selmiego i G au- tiera , z drugiej zaś przez B rieg era, znajdo­

wały się utwory sztuczne, wynikające z nie­

dokładnych metod badania?

D la w yjaśnienia tego pytania wystarczy zastanowić się n ad pewnem spostrzeżeniem B riegera. N a zasadzie analogii, ja k a zacho­

dzi pomiędzy rozkładem ciał białkowych pod­

czas gnicia, a rozszczepianiem ich przez fer­

menty rozpuszczalne, B rieger przypuszczał, że takie sam e ptom ainy, jak ie o trzym ał z sub- stancyj gnijących, powinny się wytworzyć wskutek traw ienia b iałk a przy udziale pepsy­

ny. To apriorystyczne przypuszczenie spraw ­ dziło się w zupełności, udało mu się bowiem tą drogą otrzym ać ciało tru jące, rozpuszczal­

ne w alkoholu, które nazw ał peptotoksyną.

O trzym yw ał ją oczywiście rówTnieź w począt­

kowych studyach każdego procesu gnicia substancyj białkowych.

In n i jed n ak badacze, ja k np Salkowski, nie mogli nigdy odnaleźć peptotoksyny po­

między produktam i traw ienia białka. S al­

kowski przypuszczał, że ciało to m usiało być wytworem przypadkowo przyłączającego się gnicia w wzmiankowanem doświadczeniu B rie­

gera. Doświadczenia wszakże B ouvereta i D avica w krótce wyjaśniły całą istotę sp ra­

wy. O kazało się, że peptotoksyną je s t pro ­ duktem sztucznym, w ytw arzającym się z b ia ł­

ka pod wpływem wolnego kwasu solnego i a l­

koholu, której to m etody używ ał stale B rie ­ ger do wyciągania swoich ptom ain. Takie

objaśnienie B ouvereta i D avica znajduje pod­

porę w poprzednio jeszcze zrobionem spo­

strzeżeniu D rechsla, że gotowanie białka z kwasam i powoduje rozkład jego, którem u towarzyszy wytwarzanie się zasadowego ciała organicznego.

Ponieważ B rieger wszystkie swoje ptom ai­

ny otrzym ywał drogą wyparowywania ma- tery j, poddawanych badaniu w obecności kwasu solnego i wyciągania reszty za pomocą alkoholu, uprawnionym więc, według Gama- lei, je st wniosek, że wszystkie ptom ainy B rie­

gera są tylko produktam i rozkładu m ateryj białkowych pod wpływem warunków specyal- nych, w jak ich się odbywało badanie. Nie możemy nawet orzec, czy te produkty pocho­

dzą od b iałk a norm alnego tkanek, czy też powstają z jadów bakteryjnych.

B rieg er otrzym ał z hodowli lasecznika ty ­ fusowego substancyą, k tó rą nazw ał tyfoto- ksyną. Otóż i co do niej wykazał Bassi, że nie istnieje ona uprzednio w hodowlach tyfu­

sowych, lecz je s t tylko produktem metody B riegera. Ponieważ jed n ak nie otrzym ano jej z hodowli żadnego innego lasecznika, co najwyżej przypuścić można, że powstaje ona z rozkładu ja d u tyfusowego. Toż samo da się powiedzieć i o ptom ainach tężcowych, któ­

re także otrzym ać m ożna tylko za pomocą metody B riegera.

W idzim y więc, źe w ptom ainach B rieg era nie znajdziemy klucza do w yjaśnienia istoty chemicznej jadów bakteryjnych. Poszukiwa­

nia te z dwu względów nie odpow iadają celo­

wi: 1) metoda, ja k ą się w nich posługiwał B rieger, zbyt jest, twierdzi G am aleja, ener­

giczną, brutalną, ażeby m ogła nam dać w s ta ­ nie czystości substancye, ta k łatwo ulegające rozkładowi; wszystkie b adania nad ptom ai­

nam i prowadzone były prawie wyłącznie z punk tu widzenia chemicznego. Brakow ało im podstawy eksperym entalnej, k tó ra jedynie je st w możności, na zasadzie porównywania rezultatów toksykologicznych, otrzym yw a­

nych z róźnemi truciznam i, orzec, czy te ostatnie nie uległy wskutek manipulacyj che­

micznych rozkładowi, lub zamianie na ciała inne

V I.

Mniej jeszcze znaczenia dla wyświetlenia

przyrody chemicznej jadów bakteryjnych mo­

N r 33. WSZECHSWlAT. 519 gło mieć usiłowanie utożsamienie ich z fer­

m entam i dyastatycznem i. T aki pogląd na natu rę tych jadów nie był nowy. Jeszcze w okresie upatryw ania przyczyny chorób za­

kaźnych w gniciu Yirchow twierdził, że ja d gnilny je st dyastazą. Później znowu powró­

cono do tej teoryi i, ja k zobaczymy, całkiem bezpodstawnie. N iektórzy badacze zaczęli otrzymywać z hodowli różnych bakteryj (Sta- pbylococcus aureus, Bacillus diphteriticus) substancye, które, wbrew tem u co wiemy 0 ptom ainach, nierozpuszczalne są w wysko­

ku, natom iast rozpuszczają się w wodzie i gli­

cerynie i tra c ą swą jadowitość przez ogrze­

wanie do tem peratury wyższej niż 60°. N a podstawie takich reakcyj, ja k również i to głównie, na działaniu jadowitem w dawkach niezmiernie m ałych opierają np. Roux i Y er- sin ch arak ter dyastatyczny wyosobnionego przez siebie jad u dyfterytycznego. Nie usi­

łu ją oni wszakże wcale dowieść, że ja d ten, podobnie ja k ferm enty proteolityczne: pepsy­

na, trypsyna, papaina i inne, wywiera podo­

bne działanie na białko, lub inne jakieś okre­

ślone substancye, a przecież ta k ą tylko drogą 1 udowodnieniem związku przyczynowego po­

między tak ą reakcyą chemiczną a toksycz- nem działaniem jad u , możnaby twierdzeniu tem u nadać podstawę faktyczną. Gdyby działanie w dawkach niezmiernie drobnych miało być cechą znamienną dyastaz, musieli­

byśmy do nich zaliczyć mnóstwo trucizn, ja k np. kwas cyanowodorny, dygitalinę, sublimat, fosfor i t. d. Uciekanie się do teoryi dyasta- tycznej jadów bakteryjnych je st więc tylko czczym frazesem, którym oddawna już usiło­

wano zasłonić różne sprawy tajem nicze w u- stroju, dyastazy bowiem są nam bardzo mało znane pod względem swych własności che­

micznych. Co wszakże najważniejsza, to bez­

pośredni dowód, zbijający dyastatyczną n atu ­ rę jadów bakteryjnych. Przekonano się bo­

wiem, że rozm aite ferm enty, wydzielane przez bakterye, nie posiadają działania trującego.

V II.

Przechodzim y teraz do najnowszych badań B riegera, dokonanych wspólnie z Frankiem nad jad am i bakteryjnem i, przez świat nau­

kowy bardzo przychylnie przyjętych. A uto-

rowie ci badali przedewszystkiem i najszcze­

gółowiej ja d lasecznika dyfterytycznego i stwierdzili, że tenże posiada reakeye che­

miczne, niezmiernie podobne do b iałk a suro­

wiczego. S trąca się mianowicie przez alkohol absolutny i je st bardzo rozpuszczalny w wo­

dzie. O sadzają go sole obojętne w nadm ia­

rze, np. siarczan amonu, siarczan sodu; dalej kwasy m ineralne stężone, kwasy organiczne w małej ilości, azotan srebra, sublimat. Nie strąca go wprawdzie gotowanie. N adto znajdujemy w nim odczyny: biuretowy, Milo- na i ksantoproteinowy. Dokonano nawet roz­

bioru chemicznego, który wykazał skład ele­

m entarny albuminów.

Później uczeni ci zbadali i inne jady bakte­

ryjne i oprócz albuminów znaleźli w nich tak ­ że globuliny, t. j. substancye białkowe, nie- rozpuszczające się w wodzie.

V II I.

Pomimo pozornej siły przekonywającej, wywody B riegera i F ran k la spotkały surową krytykę. Przyjrzyjm y się argum entom , ja- kiemi powstaje przeciwko nim G am aleja, ja k również wynikom, do jakich dochodzą autoro- wie innej pracy, na ten sam wykonanej tem at:

P ro sk auer i W asserm ann.

Z najdując się pod wpływem myśli, że tr u ­ cizny bakteryjne pow stają tylko kosztem albuminów, wchodzących w skład podłoży, na których są hodowane bakterye, B rieger i F ran k el nietylko nie przeprowadzili swoich bad ań na hodowlach z gruntem odżywczym, b iałka pozbawionym, co niewątpliwie powinni byli uczynić, lecz do bulionu dodali jeszcze surowicy krwi. Jakim źe więc sposobem tw ier­

dzić mogą, że albumin, z tych hodowli otrzy­

many, je st poszukiwanym albuminem tru ją ­ cym—toksalbuminem, ja k go nazwali—nie zaś białkiem surowiczem, które sami niepo­

trzebnie w sprawę wmieszali. Jeśli zważy­

my, że substaneya jadow ita, otrzym ana z ho­

dowli dyfterytycznych, ja k twierdzili w stanie

czystym, w porównaniu z nieczystym jadem ,

osięgniętym z tych samych bakteryj przez

B,ouxa i Y ersina, bardzo słabe okazywała

działanie toksyczne, a dalej tę okoliczność, że

B rieger i F ran kel nie potrafili odosobnić swej

toksąlbum iny od biąłlęa surowicy i bulionUj

520 WSZECHSWIAT. N r 33.

przyjść musimy do niezłomnego przekona­

nia— są, słowa G am alei— że ich reakcye che­

miczne były reakcyam i tych ostatnich m ate- ry j, a sam ja d dyfterytyczny zawsze z niemi był zespolony.

AVnioski G am alei dzielą P ro sk au e r i W as- serman. B adacze ci znaleźli w hodowlach dyfterytycznych te same dwa albuminy: żółty i biały, co B rieg er i F ran k el. A lbum in żółty przew ażał w hodowlach, pozbawionych ja d o ­ witości i sam nie był jadow ity, album in zaś biały niezmiernie był jadow ity i wykazywał właściwości chemiczne propeptonu czyli albu- mozy Kiihnego (nie strącał się przez goto­

wanie).

Ponieważ w bulionie, użytym do hodowli, zawsze znajduje się album oza i ponieważ różne jej ilości, z tej samej zaczerpnięte ho­

dowli, niejednakową posiadały jadowitość, co tylko przez różne ilości pochłoniętego ja d u objaśnionem być może, P ro sk au er i W asserm ann twierdzą, że n a tu ra białkow a­

ta ja d u dyfterytycznego nie je s t dowiedzioną, lecz tylko możliwą.

Jakkolw iek badaniom B rieg era i F ra n k la G am alej a odmawia stanowczego znaczenia w kwestyi przyrody chemicznej jadów b a k te ­ ryjnych, niemniej jed n ak sam twierdzi, źe białkow ata ich n a tu ra bardzo je s t praw dopo­

dobną, a opiera się pod tym względem na licznych poszukiwaniach, dokonanych nad abryną, rycyną, jad am i żmij, rybam i jadowi- tem i i t. d. Przekonano się mianowicie, że w nasionach różnych roślin, w krwi i ciele niektórych zw ierząt znajdują się niesłychanie jadow ite substancye, obdarzone wszystkiemi własnościami chemicznemi ciał białkowatych.

Te same czynniki (wysoka te m p e ra tu ra , fer­

menty), które je przeobrażają, niszczą również ich jadowitość, co służyć m a za dow7ód, że trucizna nie je s t zm ięszana z substancyą b iał­

kowatą, lecz składa się z niej sama.

D la ja d u dyfterytycźnego zostało niedawno dowiedzionem, że trze b a go umieścić w tym samym szeregu, ponieważ ulega on zmianie pod wpływem fermentów, które d ziała ją i na ciała białkowate. N ie udało się atoli dotąd żadnego ja d u bakteryjnego otrzym ać w sta­

nie czystości chemicznej; stą d też o ściślej - szem określeniu ich n atu ry chemicznej dotąd nie może być mowy, tem bardziej, że liczba

ciał białkow atych je s t znaczna, a metody ich bad an ia tak mało jeszcze dokładne.

(Dole. nast.J.

Mieczysław Goldbaum.

0 DZIAŁANIACH MECHANICZNYCH

ciśnienia atmosferycznego.

O ddaw na nastręczające się pytanie, czy zmiany w ciśnieniu atm osfery cznem zacho­

dzące powodować są w stanie wyraźne obja­

wy mechaniczne w wierzchnich warstwach skorupy ziemskiej, dotąd stanowczo rozstrzyg- niętem nie zostało. Niezrównany erud yta w kwestyach geografii fizycznej, prof. S. Giiii- th e r zebrał niedawno wszystek m ateryał do tej kwestyi się odnoszący, a z rozprawy jego, zamieszczonej w piśmie „B eitrage zur Geo- physik”, wyprowadzić daje się ostatecznie ten tylko wniosek, źe zachodzą wprawdzie obja­

wy mechaniczne, które przypisać należy chwiejności ciśnienia atmosferycznego, najczę­

ściej wszakże niepodobna zdać sobie sprawy, w ja k i sposób wywiera się działanie tego ciśnienia.

J a k znaczną w samej rzeczy być może roz­

maitość tych wpływów, świadczy nowa p raca badacza szwedzkiego S jógrena o wywiązywa­

niu się gazów z ziemi n a K aukazie. Od r.

1885 stwierdzono mianowicie, że w kopal­

niach oleju skalnego w B ałachanach dopływ tej cieczy obfitszy je st przy wietrze północ­

nym, aniżeli przy południowym. S tarann e obserwacye usunęły wszelką co do objawu tego wątpliwość i wykazały warunki m eteoro­

logiczne, od których on zależy. Ź ró d ła te nafty nie w ytryskają na wzór studzień arte­

zyjskich, ale okazują raczej podobieństwo do gejzerów, z tą tylko różnicą, że zam iast p ręż­

ności rozgrzanej pary wodnej d ziałają tu

gazy pochłonięte, zwłaszcza zaś błotny (C H 4),

które ciśnieniem swojem sprow adzają wypływ

cieczy. Ź ró d ła te oleju skalnego są po

części stateczne, po części zaś występują

w sposób przerywany, po pewnych odstępach

czasu. Otóż, podczas w iatru północnego

N r 3 3 . WSZECHSWIAT. 521 źródła w ytryskające bezustannie dają więk­

szą obfitość nafty, źró dła zaś peryodyczne wte­

dy okazują żywość silniejszą. Niekiedy zaś źródła zwykłe, nieprzedstawiające charakteru wytrysków, przy wietrze północnym przecho­

dzą w wytryski, a ze zm ianą kierunku w iatru w racają do poprzedniego swego stanu. Po- dobneż zjaw iska dostrzeżono i w innych też okolicach. T ak, między innemi, dowiedział się Sjogren od Turkomanów, że w k ra ju ich stare, wyczerpane już studnie, gdy silniej w iatr północny wieje, zaczynają nagle wyrzu­

cać wodę, naftę i ozokeryt czyli wosk ziemny, przy w7ietrze zaś południowym tameczne wul­

kany błotne pow strzym ują swą działalność i wypływ z nich gazów ustaje prawie zu­

pełnie.

K ierunek w iatru, oczywiście, sam przez się jest tu rzeczą obojętną; znaczenie wszakże nadaje mu to, że je s t on następstwem roz­

kładu ciśnienia atmosferycznego. W Baku, mianowicie, gdy w iatr północny dąć zaczyna, b aro m etr stoi zawsze nizko; ale podnosi się ustawicznie, dopóki w iatr ten wieje, gdy przy wietrze południowym natom iast barom etr statecznie opada. W ia try innych kierunków, oprócz północnego i południowego, w mieście tem wyjątkowo tylko występują. N a podsta­

wie więc wszystkich tych dostrzeżeń Sjogren wyprowadza zasadę ogólną, źe wszelkie wytryski gazów, zarówno ze źródeł n atu ra l­

nych, z wulkanów błotnych, jako też z otwo­

rów świdrowych, w ystępują energiczniej przy silnem, aniżeli przy słabem ciśnieniu atmo- sferycznem.

Twierdzenie to wydawać się może osobli- wem, naturalniejszem bowiem je s t przypusz­

czenie, że przy słabszein właśnie ciśnieniu atmosferycznem gazy uwięzione łatwiej oswc- badzać się m ogą, ciśnienie zaś wzmożone wy­

dobywanie ich tam uje, a dotychczasowe spo­

strzeżenia są z domysłem tym w ogólności zgodne. Uprzedzenie to wszakże nie upo­

ważnia do zarzucania nowego poglądu, który świadczy, źe wywiązywanie gazów je s t na­

stępstwem działań bardziej zawiłych, które Sjogren w następny tłum aczy sposób. P rzy j­

muje on mianowicie, że gazy węglowodorne zamknięte są po części w wydrążeniach sko­

rupy ziemskiej, po części zaś w dziurkowa­

tych je j warstwach; gdy tedy wzmaga się ci­

śnienie atmosferyczne, skorupa ziemska ulega

silniejszemu ściśnięciu, a to powoduje wytrysk gazów, które już nie znajdują miejsca w do­

tychczasowych swych schronieniach. Żywsze zatem wywiązywanie się gazów świadczy we­

dług tego tłum aczenia, źe zmienne ciśnienie atmosferyczne wywiera wpływ nietylko na ciekłe, ale i na stałe części składowe skorupy ziemskiej, co zresztą przyjmował już G. H.

Darw in w r. 1882. J e s t też rzeczą dosta­

tecznie dowiedzioną, że i silniejsze trzęsienia ziemi sprzyjają wywiązywaniu się szkodliwych gazów w kopalniach węgla, można więc zgo­

dzić się, że i ciśnienie powietrza wpływ po­

dobny wywiera.

W takim wszakże razie, ja k powiedzieli­

śmy, wpływ ciśnienia atmosferycznego na g a­

zy zaw arte w stałej skorupie ziemskiej, czyli w litosferze, je st złożony. Z jednej bowiem strony przez bezpośrednie swe działanie ta ­ muje ono wznoszenie się gazów, z drugiej zaś ułatw ia uchodzenie ich przez zmniejszanie obszarów, w których dotąd przebywały. Od warunków przeto miejscowych, zwłaszcza zaś od n atu ry pokładów zależeć musi, któremu z dwu tych sprzecznych działań przewaga przypada i które tedy górę bierze, w przypad­

kach zaś szczególnych oba te wpływy mogą nawzajem znosić się i zobojętniać.

W związku z powyższemi uwagami pozo­

staje i kwestya, o ile stan ciśnienia atmosfe­

rycznego wiąże się z niebezpieczeństwem ga­

zów piorunujących w kopalniach. B adania B uddlego prowadziły do rezultatu, że niebez­

pieczeństwo je s t większe przy niższym stanie barom etru; według Dobsona i Gallowaya n a j­

większa ilość wypadków nieszczęśliwych aż do roku 1854 przy pad ała na miesiące letnie, zatem n a okres najniższego w ciągu roku sta­

nu barom etru, najm niejsza zaś na styczeń, czyli na epokę najznaczniejszego ciśnienia atmosferycznego. W ciągu la t 1872— 1874 stan ten rzeczy m iał uledz zmianie, zestawie­

nie bowiem Scotta i Gallowaya wykazywało, że największa ilość k atastro f m iała miejsce w styczniu, najm niejsza zaś we wrześniu.

H a rrie s w r. 1887, po starannem wyróżnieniu wszelkich czynników, które n a wybuchy ga­

zów w kopalniach mogą wpływ wywierać, do­

chodzi ostatecznie do rezultatu, źe przy cyklonalnym rozkładzie ciśnienia atm osferycz­

nego niebezpieczeństwo gazów piorunujących

je s t znaczniejsze, aniżeli przy rozkładzie

5 2 2 WSZECHSWlAT. N r 33.

a 11 ty cykl on al nym . Ponieważ zaś antycykłony wiążą się z wyższym stanem b arom etru, cy­

klony zaś z najm niejszością ciśnienia atm osfe­

rycznego, twierdzenie H a rrie s a daje się rów­

nież wytłumaczyć według przypuszczenia Sjogrena. P ok ład y wierzchnie skorupy ziem­

skiej przy wzmaganiu się ciśnienia atmosfe­

rycznego ulegają stłoczenia, a ze szczelin ich gazy łatwiej wydobywać się mogą. Zachodzi tu wszakże inna jeszcze okoliczność w ikłają­

ca, na k tó rą należałoby również uwagę zwró­

cić. W ysokiem u mianowicie stanowi b aro ­ m etru towarzyszy w ogólności pogoda i suche powietrze, gdy natom iast przy nizkim stanie barom etru powietrze je st dżdżyste i wilgotne;

gdy zaś powietrze, wdzierające się z góry do kopalni, przejęte je s t silnie wilgocią, zapala­

nie się mięszaniny piorunującej napotyka pe­

wien opór i zachodzi zapewne tru d n iej, ani­

żeli w razie, gdy z węglowodorami m ięsza się suche powietrze atmosferyczne.

Niewiele też dotąd zajmowano się b ad a­

niem, czy na obfitość wody wypływającej ze zwykłych źródeł wpływ wywierać może ciśnie­

nie atm osferyczne, działające bezpośrednio na otwór źródła. P rzed kilku wszakże laty rzecz tę ro zeb rał L ath a m , a z ra p o rtu jego, złożonego stowarzyszeniu naukowem u brytań- skiemu, okazuje się, że przy nizkim stanie ba­

rom etry cznym wydajność źródeł je st znacz­

niejsza. aniżeli przy większem ciśnieniu atm o­

sferycznem. A m erykanin zaś K in g z do­

świadczeń, prowadzonych w folwarku do­

świadczalnym stanu W isconsin przekonał się, że również bezpośredni związek zachodzi m ię­

dzy ciśnieniem atmosferycznem a stanem wód podskórnych, których poziom podnosi się lub obniża stosownie do tego, czy barom etr opa­

da czy też idzie w górę. P rzy słabszem za­

tem ciśnieniu atm osferycznem źródła znajdu­

j ą większą obfitość zasilającej je wody.

W ogólności zaś powiedzieć można, że b a­

dania nad działaniam i mechanicznemi ciśnie­

nia atm osferycznego stanowią słabo dotąd poznany dział meteorologii, a rozjaśnienie na­

stręczających się sprzeczności wielu jeszcze prac wymaga.

S. K.

TRZĘSIENIA ZIEMI.

(Z powodu ostatnich katastrof w Grecy i i We­

nezueli.)

O d czyt w ygłoszony w Muzeum H istoryi Naturalnej w Paryżu przez Stanisława Meuniera,

(Dokończenie).

Od pewnego czasu poddano doświadczeniu różne objawy mechaniczne, fałdow ania i pę­

kanie, m ające styczność z zagadnieniem, do

| rozwiązania którego dążymy.

P . de Chancourtois powziął myśl bardzo szczęśliwą naśladowania rzeczywistego u k ła ­ du kuli ziemskiej; jako m asę płynną wnętrza ziemi b ra ł balon kauczukowy wypełniony g a ­ zem, a ja k o niełam liwą skorupę ziemską, roztopioną stearynę, rozlaną cienką warstw ą po powierzchni balonu. Jeżeli wypuścimy cokolwiek gazu z balonu, objętość jego zmniejszy się: balon pocznie się zachowywać ja k część kuli ziemskiej podległa oziębianiu się; stearyna pocznie się marszczyć, wskutek czego potworzą się wyniesienia, naśladujące pasm a gór, podobnych do tych, k tóre pokry­

w ają powierzchnię naszego globu.

Uczony gnewski p. Alfons E avre nad ał do­

świadczeniu p. Chancourtois inną postać, b a r­

dziej bezpośrednio n ad ającą się do naszych badań rzeczywistych. B alon zastąp ił on n a­

piętą błonką kauczukową i n a jej powierzchni umieścił warstwę gliny. Gdy ta przy stop- niowem wysychaniu doszła do odpowiedniego stanu, dozwolił kauczukowi ściągać się. P od wpływem tego ściągania glina pom arszczyła się i powierzchnia jej naśladow ała wszystkie godne uwagi objawy przypadkowe, dostrzega­

ne w pasm ach gór.

Otóż zdawało mi się, że można połączyć doświadczenia F av re a i C hancourtois, zastę­

pując balon przez powierzchnię p łask ą i n a­

lewając na nią roztopionej stearyny; po­

wierzchnia płaska jest znacznie odpowiedniej­

szą pod tym względem, że nie posiada krzy­

wizn, których nie możnaby porównywać

z krzywiznami n a powierzchni ziemskiej.

N r 33. W SZEC H SW IA T. 523 P rz y stopniowem kurczeniu się kauczuku

otrzym uje się w taki sposób grzbiety i z a ła ­ m ania rozmieszczone jedne względem d ru ­ gich zupełnie tak samo ja k w odpowiednich miejscach n a powierzchni ziemi. Oglądając fotogram zdjęty z takiej powierzchni po prze­

prowadzeniu doświadczenia można sądzić, że się m a przed oczyma szereg warstw skalnych, ułożonych w bry ły pseudo-umiarowe, co, po­

mimo dość rozpowszechnionego mniemania, zależy nietyle od skręceń ogólnych, dozna­

nych przez warstwę zzewnątrz, ile raczej od działań, występujących w jej własnej płasz- czyznie.

Posuw ając się dalej w badaniu spękań g runtu, należy uczynić jeszcze jednę nową uwagę. Mianowicie, źe ściany tej samej szcze­

liny ześlizgując się mniej lub więcej jedn a po

Fig. 3. Zwykły rozkład szpar w żyłach. F F żyła kruszcowa lub kwarcowa, przerzynająca dwa po­

kłady, umieszczone jeden na drugim GrG i TT; na rysunku przedstawione są. kanciaste odłamy, po­

wstałe z pokruszenia się brzegów szczeliny, które spadły i zatrzymały się w szczelinie, gdzie też

uległy naskorupieniu.

drugiej, powinny z konieczności ulegać działa­

niom mechanicznym bardzo potężnym; rze­

czywiście wiadomo, źe się one ścierają, wy­

gładzają; często także kruszą się, ścierają na proch, ta k że wewnątrz szczeliny znajdują się często bryły pochodzące z brzegów sa­

mych, lub, dokładniej, z najwyższych części tych brzegów.

N ie bywa szczelin, ani żył nie zaw ierają­

cych tak zwanych szpar (fig. 3). Otóż przy­

puśćmy, że tworzenie się szczeliny i kruszenie się ścian obejmuje dwie warstwy skorupy, istnienie których dopiero co zaznaczyliśmy (patrz fig. 2), mianowicie warstwę wierzchnią,

utworzoną z m ateryałów zawierających wodę skalną i warstwę wewnętrzną, utworzoną z m ateryałów zupełnie bezwodnych: w takim razie niechybnie bryły, należące do warstwy zewnętrznej, spadną do okolicy wewnętrznej.

To właśnie chcieliśmy przedstawić na fig. 4.

W idzimy, źe w tym razie m aterya stała, t. j. skały, przychodzi na pomoc cieczy, i że woda bez trudności przedostaje się do nader gorących laboratoryów głębin ziemskich.

Oto, sądzę, cała tajem nica dostarczania wody do okolic głębokich, a wskutek tego podsycania ogniska, skąd wydobywa się dzia­

łanie o energii należącej do najpotężniej­

szych.

Fig. 4. Przecięcie idealne szczeliny, przerzynają­

cej jednocześnie dwie warstwy, wilgotną i bezwo­

dną, przedstawione na fig. 2. Widać tu odłamy zawierające wodę skalną podczas spadania poni­

żej granicy AB strefy bardzo gorącej. W E jest przedstawiona jedna z tych brył w cli wili, gdy

wybuch jej wytwarza energią sejsmiczną.

Należy dodać tu nader ważną uwagę: sku­

tki kurczenia się poziomego, zależne tylko od oziębiania się skorupy w całej grubości, są tem większe, im dalej od środka; wynika stąd koniecznie wypadkowa pionowa, skierowana z góry na dół, k tó ra się dodaje do ciężkości i dopomaga względnej próżni wewnętrznej wciągnąć ściśnięte masy w głębiny. P rzy takich w arunkach mogą się tworzyć ja k gdy­

by kliny, ograniczone przez szczeliny sąsied­

nie, z ostrzam i skierowanemi do góry, które ześlizgują się n a dół, ja k pestki wisień, ści­

skanych pomiędzy palcami- W y starcza nje-

524 W SZ EC H SW IA T . N r 33.

znaczne przemieszczenie, by część tych kli­

nów zaopatrzona w wodę doszła do strefy bezwodnej.

W e wszystkich tych razach, gdy woda za­

w arta w skałach dostaje się w ta k i sposób skutkiem opadania skał wilgotnych do okolic głębokich, posiadających tem p eratu rę nader wysoką, wyparowuje ona natychm iast, a może naw et ulega dysocyacyi; przyczem zmiana stanu skupienia przybiera ch a rak ter wybu­

chowy. W ytw arza się przeto olbrzymia siła mechaniczna; m ożna sądzić, że każde wstrzą- śnienie odpowiada opadnięciu w głębokiej szczelinie jednej z takich brył, zaopatrzonych w wodę. W idzim y więc, że trzęsienia ziemi są jednym ze skutków tworzenia się pewnych szczelin.

Należy dobrze uprzytom nić sobie, źe szcze­

liny przerzynające skorupę ziemską po utwo­

rzeniu się są jeszcze przez pewien czas zdolne do pracy; powoli mnożą się one, gdyż kurcze­

nie odbywa się wciąż; stosuje się tu właśnie doświadczenie z rozciągniętym kauczukiem, o którem dopiero co mówiłem. Podczas two­

rzenia się szczelin wzdłuż ścian ich m ogą po­

wstawać chropowatości, a każda z nich może mieć skutkiem oberwanie się i spadnięcie bryły, spraw iające wstrząśnienie.

Teorya ta, w ystarczająca dla mnie, znaj­

duje wielką ilość potwierdzeń w obserwacyach faktów. Tłum aczy ona raptow ność uderzeń sejsmicznych, pow tarzanie się uderzeń w je d ­ nym punkcie, gdyż niema widocznej przyczy­

ny, dla której m iałyby nie spadać setki brył w tej samej szczelinie, jeżeli skała, k tó ra ule­

gła spękaniu, posiada sk ład odpowiedni.

T eorya tłum aczy jeszcze, źe uderzenia mogą być poprzedzielane przeciągam i czasu nader nierównemi, sekundami, kilku dniami, paru latam i; objaśnia również, dlaczego pewne okolice są ojczyznami trzęsień ziemi, podczas gdy inne nie są przez nie nawiedzane. P ierw ­ sze są to k ra je , posiadające szczeliny, gru n t ich je st popękany i pracuje. T akim jest przedewszystkiem ląd przybrzeżny morza Śródziemnego; szczeliny są tam daleko licz­

niejsze, niżby można było przypuszczać a priori. I to do tego stopnia, że studya, poczynione w ostatnich czasach wTzdłuż k a­

nału K orynckiego w G recyi wykazały, że g ru n t je st w prost posiekany przez szczeliny.

Można zobaczyć bardzo wymowne pod tym

! względem przecięcie na „W ystawie okazów

j

geologicznych” w Muzeum. W reszcie teorya,

| k tó rą usiłowałem wam wyłożyć, objaśnia b a r­

dzo dokładnie objaw, który inne teorye, obja­

śniające trzęsienia ziemi, pozostawiają zupeł­

nie na uboczu. J e s t nim rozprzestrzenianie się powolne fenomenu wzdłuż dokładnie okre­

ślonej linii. Byliśmy świadkami przed kilku laty szeregu trzęsień ziemi, który się rozpo­

czął na wyspach P rzyląd ku Zielonego, wkro­

czył do Andaluzyi, potem do W łoch, do G re­

cyi, do Azyi Mniejszej i wTreszcie d o tarł do Indyi. G dym czytał kolejno opisy tych ka­

tastro f, zdawało mi się, źe jestem obecny przy tworzeniu się rysy, postępującej n a­

przód, ja k w zwykłej porcelanie, z opadnię­

ciem pyłków, z powodu ciężkości, w głębiny;

pyłki te mogły tu zresztą posiadać setki me­

trów średnicy.

Były wypadki zawalenia się pieców hutni­

czych, spowodowane jedynie przez wpadnięcie do ty gla z roztopionym kruszcem wilgotnej cegły ‘): pojmiecie stąd, ja k wielka musi być siła, pow stająca przy wyparowaniu wody, za­

w artej w odłam ie skały o objętości, naprzy- k ład , kilom etra sześciennego i jakie potężne m uszą być tego skutki.

Dodam jeszcze, źe w najnowszej notatce, napisanej po trzęsieniu ziemi w Z ante, p. Is- sel, profesor w Genui, zaznaczył okoliczności, o których moźnaby powiedzieć, źe są wynale­

zione umyślnie dla potwierdzenia powyższej teoryi.

Pisze on, że słyszał bardzo wyraźnie przed silnemi uderzeniam i podziemne głuche huki, zupełnie podobne do tych, jakieby sprawiły wielkie bryły, p ad ając na miękki gru n t i w ła­

śnie po takim huku występowało wstrząśnie­

nie. Z gadza się to z naszą teoryą ta k dobrze, że może być zaliczone do faktów, przez nią wymaganych.

Pozwólcie mi przy końcu zaznaczyć, źe działanie, o którem sądzę, że je st zdolne za­

bezpieczyć podsycanie wodą zbiorników g łę­

bokich i które może służyć jednocześnie do zaopatryw ania w wodę law, zawierających j ą

') Ciekawe pod tym względem zdarzenie opi­

sał Spallanzani w swem dziele, pod lytułem

„Yoyages dans les deux Siciles”, t. III str. 243

(przyp. au*.).

W SZEC H SW lA T. 525 w stanie ukrytym , w ystarcza do wytłum acze­

nia najzwyczajniejszych okoliczności, dostrze­

ganych podczas zjawisk sejsmicznych.

Jestem zresztą gotów, rzecz oczywista bez omówienia, porzucić ten sposób zapatryw ania w dniu, gdy znajdę lepszy, gdyż jestem n aj­

zupełniej przekonany przedewszystkiem, że upór nie posiadałby żadnej skuteczności wobec nieprzezwyciężonej siły prawdy. Gdy rzuci­

my jedno spojrzenie n a fakty wyłożone po­

wyżej, zgodzimy się na to, źe zjawisko trzę­

sień ziemi, jakkolw iek często zgubne dla nas, je st rzeczywiście objawem fizyologicznym nor­

malnego życia kuli ziemskiej. N ie towarzy­

szą, m u znaczne zmiany, jeżeli oderwiemy uwagę od siebie samych i gdy się zwiedza miejscowości przez nie nawiedzone, zapo­

mniawszy o tem , źe mieszkania ludzkie są poruinowane, często trudno bardzo wynaleźć inne ślady wstrząśnień. N ie spraw iają one znacznych zm ian w gospodarstwie powierz­

chni ziemi i stosunkowo rzadko cierpią przez nie rośliny i zwierzęta.

Pewnem jest, że można żyć, doświadczając trzęsień ziemi; w ystarcza porozmawiać z oso­

bami, urodzonemi w krajach, przez nie b a r­

dzo często nawiedzanych, naprzykład w Chili, by poznać, że gdy się kto potrafi przyzwy­

czaić do tego, trzęsienie ziemi jest dla niego objawem nie straszniejszym, niż burza u nas i że wypadki przez nie spowodowane są nie o wiele liczniejsze.

W sk u tek katastrofy w Ischia odpowiednie komisye wskazały praw idła, według których należy wznosić budowle. Trzym ając się ich, usunie się w k ra ja ch analogicznych wszystkie przyczyny wypadków.

M am y tu dobrą sposobność przypomnienia znanego przysłowia w cokolwiek zmienionej postaci:

Do połowy zmniejszamy niebezpieczeństwo, bliżej je poznając.

P rzełożył W iktor Biernacki.

Lwów.

Pawilony różnych firm nafciarskich usadowiły się razem na krańcu wystawy nad doliną schodzą­

cą, zwolna z placu wystawowego do parku s*ryj- skiego. Kopalnia nafty zupełnie odmienny przed­

stawia widok niż np. kopalnia węgla łub rudy i właściwie niesłusznie nazywa się kopalnią.

W celu wydobywania ropy naftowej z głębi ziemi wierci się w miejscach, gdzie żyła naftowa przy­

puszczalnie przechodzi, głębokie nieraz do 400 metrów otwory o średnicy mniej więcej 2 0 — 30 centymetrów; jeżeli otwór taki trafi na żyłę, ropa tryska przezeń na powierzchnię i odpowiednim systemem rur odprowadzoną zostaje do zbiorni­

ków. Do głębokiego wiercenia służą wieże wier­

tnicze: są to jednopiętrowe drewniane budynki mieszczące w sobie maszynę parową, która za po­

mocą ekscentryka z wielką siłą w kierunku piono­

wym uderza świdrem o ziemię. Świder kształtem swym przypomina dłuto: maszyna bije nim o zie­

mię w kierunku pionowym, a robotnik stojący u otworu w miarę sił wykręca go w bok. Po kilku uderzeniach świdra wyciąga się go z ziemi i zakłada się czerpaczkę, tak zwaną łyżkę, dla usu­

nięcia rozbitej i pokruszonej przez świder ziemi.

Łyżka składa się z długiej i wązkiej rury z odpo­

wiednio urządzoną klapą, w której skupia się po­

tłuczona ziemia. Koszt każdego otworu jest znaczny i zależy oczywiście od głębokości, do któ­

rej się wierci, aby spotkać żyłę naftową. Prze­

ciętnie obliczyć go można na 30 0 0 0 złr.

Na wystawie znajdujemy dwie całkowite wieże wiertnicze, jedna z nich puszczona jest w ruch i zdążyła już wywiercić otwór głębokości 200 przeszło metrów. Koszty wiercenia pokrywa w części wydział krajowy i inne władze, gdyż otwór ten nie da wprawdzie nafty lecz mieć może wielkie znaczenie dla badań geologicznych Lwowa i jego okolic, a przypuszczalnie doprowadzi do źródła wody. Wystawa narzędzi używanych przy wierceniu, a więc świdrów, łyżek, rur odprowa­

dzających ropę— a wyrabianych j uż obecnie w Ga­

licy i— dopełnia działu pierwszego t. j. wydoby­

wania samej ropy.

Oczyszczanie ropy i rozdzielanie jej na frakcye o rozmaitym punkcie wrzenia, do różnych celów stosowane, stanowi odrębną gałęź przemysłu.

Warunki celne i prerogatywy, z jakich korzystały fabryki węgierskie, długi czas były potężną za­

wadą dla rozwoju tego przemysłu w Galicyi i do­

piero w ostatnich czasach znaczniejsze postępy w tej dziedzinie dokonane być mogły. W obecnej chwili pracuje ju ż kilka większych fabryk, sku­

pionych przeważnie w Jaśle, Drohobyczu i Kro­

śnie.