Nowy gatunek jelenia rodzaju Cervocerus khomenko z plioceńskiej brekcji kostnej z Wężów

A C T A P A L A E O N T O L O G I C A P O L O N I C A

Vol.V 196 O

TERE S A

_CZYŻEWSKA

No.3

N OWY GA T UNEK JELENI A RODZAJU CERV OCERUS KHOME NKO Z PLIO CEŃSKIEJ BRE K CJ I KOSTN EJ Z WĘŻÓW

Studia nad

trzeciorzędową fauną

; br ekcj i k ost nej w

miej scowości Węże koło Działoszyna

CZĘS Ć

XIII*

Streszczeni e. - Autorka pod a je opis

szczątków małego

jelenia,

pochodzący ch

z

plioceńskiej

brekcji kostnej z

Wężów.

Opracowywany

materiał skł ad a si ę

z nie-

pełnych

cza szek z

uzębieniem, żuchw

z

zębami

oraz z f ragmentów

poroży.

J edna z czaszek posiada zachowane prawie kompletne

poroże .

Po przep r owadzeniu p o- r ównan ia

szczątków

z

Wężów

ze

współczesną sarną

i z ko palnymi je lenia mi z plio- cenu i dolnego plejsto cenu , autorka doch od zi do wniosku,

że mały jele ń

z

Wężów należy

do now ego gatunku r od zaj u Cer v ocerus .

WSTĘP

Tematem niniejsz ej p racy jes t opis

szczątków

kostnych

ma łego

j ele- nia , wydobytych z brekcji ko stne j

wypełniającej małą jaskinię

w wapie - ni u jurajskim w ok olicach wsi

Węże

k.

Działoszyna. Jeleń

ten

został

zaliczony do n ow ego gatu nk u rodza j u Cerv ocerus. S t ud ium to

należy

do szere gu prac, w których jest opisywana fa una znalezion a w t ej mi e jsco-

wości,

, i jest dal szym

ciągiem

opracowa nia

szczątków

j eleni

(Czyż ewska,

1959).

Nagromadz enie

kości

jeleni w j askini w

Wężach powstało

przypus z- czalni e w

następujący

sposób. J askinia , n iezbyt

głęboka, była

zamieszki-

*

Części

I- V -

Acta. Geol.

P ol., vol. II- V/ 1952-55;

części

VI-X II -

Acta Pal aeon t. Pol.,

vo l. I-IV/ 1956- 59.

284

TERESA CZyZEWSKA

wana st ale lub okre sowo ko lejno przez

różne drapieżniki:

Ursus , Agriothe- rium, Arc tomeles i in.

Zwierzęta

te

ściągały

w

[pobliże

swych legowisk zdobycz

(całe

upolowane

zwierzęta

lub ich

części ) ,

k t ór a

stanowiła

ich

pożywienie. Pozostało ścią żerowania drapieżników

jest

większość połama­

n y ch

kości zwierząt

k op ytnych , przede ws zystk im [ je len i. P rz ypuszczenie to opie r am na szczeg ólnym stanie zn isz czenia i zachowania

kości:

1) pra- w ie wszystkie czaszk i

maj ą

otwarte

wnętrze

jamy mózgowej o d strony otwor u potylicznego nbb o od po ds tawy cz as zki, 2) na ok azie Nr 324 - frag men t d oln ej

części poroża

z

różą

-

widać ślad

gryzie nia

zębem

du-

żego drapieżnika^1,

3) brak

większych

f ragmentów szkieletów zestawio- n ych z k ilku

kości,

jakie

musiałyby się zachować,

gdyby

zwierzęta ginęły

z powod u wypadk u, n p . _z abij a ły się wpadaj ąc do _{głęboki ej} szc zeli ny . P r zy p us zczenie to pozwala

również wyjaśnić

fak t znacznej przew agi

kości

osobników

młod ocianych (Czyżewska,

1959).

Drapieżniki ,

k t óryc h

szczątki zachowały się

w brekcji z

Wężów ,

z

wyją tkiem

Agriotherium ,

są małe

albo zaledwie

średnich

r ozmiar ów.

Zdobyczą

ich nie

mogły być zwierzęta duże

i silne .

Ofiarą padały

pr zede wszystk im osob niki

młode

(j el enie bez

poroża)

i

słabsze

(n p. jelenie w ok resie zmiany

poroża).

Prawdopodobnie niektóre z tych

drapieżników były też padlinożerc ami.

S posób opracowania i ter m ino logia

są

zasadniczo takie same, jak w pra - cy o Cerv oceru s i Cer vu s (Rusa) s p.

(Czyżewska ,

1959). Ze

względu

na char ak ter

poroża używam określenia

" pierws ze i drugie

odgałęzienie" ,

za miast

"odgałęzienie

nadoczne i

środkowe" . Szczątki

Cerv ocer u s zacho- wane

są

bardzo fragmen ta ryczn ie , ni e

można więc było obliczyć wskaźni­

ków

charakteryzujących czaszkę . Posługiwałam się

tym sa mym

współ­

czes n ym

ma teriałem

po równawczym, co w p r acy poprze dniej,

uzupeł nio­

n ym przez czaszki i

poroża

sarny e u ropejsk ie j i syberyjskiej or az czasz-

kę

Muntiacus z

porożem. Systematykę

r odziny C ervidae

przyj ęłam

zgod- n ie z

pracą

Simp sona (194 5) i Ell errnana & M orri son-Scotta 1 (195 1),

zaś charakterystykę

wiek u poszczególnych stan owisk opieram na prac y Theni us a (1959 ).

Składam

serdec zn e

'podziękowanie

pro f esorowi R.

Kozłowskiemu,

ki e-

rownikowi

Zakładu

P aleozoolo gii PAN , za powi erzen ie mi

materiału

j e-

leni z

,Wężów

do opracowa ni a i

łaskawe

z ainteresowan ie

postępami

moj ej

pracy, a profesor ow i Zb. Ry ziewiczowi , k ierowniko w i

Zakładu

Paleozoolo-

gli U niw .

Wrocławskiego,

za

przychylną opiekę

nad

całością

p r acy i kry-

t ycz ne uw agi.

Zdjęcia

fotograf iczne

wykonała

p. M. Czarnock a. a r ysu-

nek

zęba

P

₄ ^-

mgr, A . Sulimski, za co im

również

up rzejmie

dziękuj ę . 1 Rzeźba

powie rz chni t ego fragm entu jest bar d zo

wyraźna ,

przypuszczam

więc, że był

to r óg

świe żo wyra stający, osłonięty

jeszcze

skór ą,

NOWY GATUNEK JE L E N IA RODZAJU CER1l0C ERUS

CZĘSC

OPISOWA

Rodzina Cervidae Gray , 1821 P od rodzin a Ce rv in ae Bair d , 1857 Rodzaj Cer vocerus Kh omenko, 1913

Cerv ocerus we nz en sis n. sp.

Materiał

285

Do opr acow ania

małego

j elenia z

Wężów wybrałam szczątk i, należące

t ylko do osobni k ów

dorosłych

te go gatunk u.

Są

rto:

1) 9 fm gme n tów czaszek: a) ok az Nr 220 -

część

czaszki samca z przedtrzonowcami i

porożem,

prawy róg jest

ułamany poniżej

pierwsze- go

odgałęzienia.

Do okazu tego

należą

fragmenty

żuchwy

oznaczon e

Nr '220a, holotyp; b) okaz Nr 345 - uszkodzona czaszka bezroga, ? ,

z

uzębieniem,

paratyip; c) okazy Nr 342 i 395 - fragmenty sklepienia dwu czaszek sam ic. Zachowane

są kości czołowe

i ci emieniowe; d) okazy Nr 338, 357, 367 - podobne do poprzednich fragmenty sklepienia czaszek , sam- ców . Na d wu ostatnich okazach

zachowały się

nasady rogów; e) okazy

Nr 171 i 346 - okolica potyliczna z bulla , t ym panica ;

2) 9 fra gmentów górnych

szczęk

z

zę bami

(okazy Nr 234 , 237, 300, 346, 357, 394, 396, 397, 400) i 22

luźne zęby.

Tylko na oka zach Nr 394 i 400 . szer eg

zębów

policzko w ych jest

pełny.

Do okazu N r 400

należy żuchwa

Nr 400 a ;

3) 12 f m gme nt6 w ż'.Lchw z zębami i 22 luźne zę b y (okazy Nr 57, 137, 139, 141, 154, 220a, 248, 305, 360 , 389 , 400a , 405). Ok az Nr 220a po- siada kompletny s zereg

zębów

i

całą diastemę między

p :! i

kłem,

Nr 360 i 400a

maj ą

kompletny sze reg

zębów,

a Nr 305 -

częściowo zach owaną okolicę

proc. a n gu lar is i articularis ;

4) 10 fm gmentów

poroży

(okazy Nr 220, 324, 328-333 , 358, 392).

N ajkompl etniejsze

są

rogi okazu Nr 220.

R aze m 39 fragmentów, nadto 44

luźne zęby.

Większość

okazów

została

wyp reparow an a z brekcji szarej (Sa msono - wicz, 1934), któ ra

znajdowała się

w lejukrasowym w

Wężach,

pod war-

stwą brekcji

o za barwieniu czerwonym .

Czaszka

(pl , I ; pl. II , fig. 1; pl. III ; pl. IV , fig. 1)

Spośród

okazów czaszek najle piej zachowan e

są

czaszki: NT 220 z poro-

żem

i NT 345 czaszka bezroga ,

mające uzębienie

o koronach jeszcze n ie-

startych. Brak na t ych okazach okolicy pot ylicznej , p r zedniej

części

p yska ,

tzn .

kości przedszczękowych

i

części kości

nosowych.

Kości szczękowe

286

^TERESA CZyZEWSK A

ob u okazów

są

uszkodzone. Okaz Nr 220 ma tylko przednie

części szczęk

z pr zedtrzonowcami, natom iast p r aw y bo k czaszki ok azu Nr 345 jest tak silnie zgnieciony,

że został

uszkodzony

oczodół

i

dół łzowy,

a

szczęk a

z . szer egie m

zębów

jest

wciśnięta

ku

środkowi

- podni ebie n ia .

Kości

lew ej strony

znajdują się

w swoim normalnyrn

położeniu.

Pomia r y dokonane na tych o kazach oraz na innych fr agmentac h, w

szczególności

pomiary szeregu

zębów, wskazują

na to,

że jeleń

z

Wężów był

niewiele

większy

od sarny.

Okolica

czołowa

jest zachowana na sied m iu okazach (Nr 220, 345, 338, 342 , 357 , 367, 395), przy czym frontale jest mniej lu1b

więcej

u szko- d zone.

Kość czołowa

jest raczej szeroka, s zczegó ln ie w czaszkach sa m ców;

\V

t yl e - od

połowy oczodołu począwszy

k u

tyłowi

-

słabo

w ysklepiona . Sulcus supraorbitalis

dość głęboki, ciągnie się

ku

tyłowi

od

małego

po- j edyn czego foramen supraorbit ale. Gó rny i br zeg

oczodołu

wyda tn ie wy- sta je n a , b ok. Odległość od sulcus s upraorbitalis do krawędzi oczodołu

na ok azie Nr 395 (czaszka bez roga) wynosi 21,7 mm. Nasady rogów (Nr 220, 357, 367, 392)

są

I p r zech y lone ku

'tyłowi

za

oczodołami;

n asada rogu , na okazie Nr 367, przechyla

się

lekko k u linii

'środkowej

i [est bardzo cienka

(średnica

14 X 12 m m); I p r zy p uszczalnie

był

to osobnik

młody .

N atom iast n asad y rogów osobników st:arsz ych (N r 220, 392)

są

odc hylone ku stronie

zewnętrznej

i od powiednio grubsze. P omiary nasad okazu Nr 220

są następujące: średnica

u podstawy 20,5 X 20 ;

średnica poniżej róży

18,7 X 18,7;

długość powyżej

frontale po stronie

wewnętrznej

25 ,5 mm .

Tabel a l Pomiary frontale (w m m)

Mensur ations du fronta ! (en mm) Węż e

Pom ia r y

nr 338

I ^{nr 220} I ^{n r 367 * ! n r 395}

I ^{nr 342 I nr 345}

Men su r a tion s

d' d' d' I ^{9 9 9}

w

przewężeniu

za

oczodołami

aurc trcciss emen t

± 98,0 ± 80,0 ± 64,0 64,0 56,0 51,0

Szerokoś ć postorbitaire

fr on ta le

Largeur między

fora m i- I

du

n a supraorbi -

fr o n ta !

ta lia

en t re lesfora-

± 60,O 47,0 - 47,0 41,0 40,0

I

menssupraorbi-

I

taires

* F r agmen t

należy

do osobnika

młodego,

przyp u szcza lnie z pierwsz ym

porożem. Ce fragme n t appartle n t li un Indluld u jeuneayant pro ba b lemen t !espremlers bols .

NOWY GAT UNE K JELENIA RO DZAJU CERVOCE RUS

287

Pomiary

kości czołowej

j el enia z

Wężów zostały

pr z edstawione w ta- beli 1.

Oczodół

wydaje

się

stosunko wo

duży,

ale je go

średnica

przed nio-tyln a jest k r ótsza od m ak symalnej

długości

przed n io-tylnej

ikości łzowej. Część

tw arzowa

kości łzowej

je st

zajęta

w

większości

prze z

dół łzowy,

przesu-

nięty

blisko do r b r zegu orbity .

Dół łzowy średniej wielkości

(okaz Nr 345 -

długość

25 mm ,

głębokość

8 mm ; okaz Nr 220 -

długość

27,5 mm,

głębo­

kość

10 mm),

dość głęboki,

o

wyraźnie trójkątnym kształcie,

oddzielony jest od hi at us l acrimalis prostym ,

skośnie

ustawionym brzegiem. Br zeg ten nie jest zgrubiały, jak to jest u Certrus elaphus czy Dam a, ale cienki jak u Pseud ax is czy Ru sa (Knottnerus-Meyer, 19 07). Przedni b r ze g l ac r i- male

leży

ponad P

3. Położenie

foramina lacrirnalia I j est

następu'[ące :

gór- ny otwór 'jest

przesunięty trochę

do

wnętrza oczodołu,

dolny

zaś leży też

w

pobliżu krawędzi oczodołu,

lecz na

części

twarzowej Iacrimale, tzn.

przesunięty

jest n a

zewnątrz

(okaz Nr 220),

tworząc głębokie wycięcie.

Podobne stosunki znajdu jemy w czaszce Muntiacus (Flerow, 1952). Hi a- tus lacrimalis

ciągnie się wzdłuż całego skośnego

brzegu

kości łzowej,

ale jest r aczej

wąski.

Pomiary

oczodołu

i Iacri male przedstawiono w tabeli 2.

Tab el a 2

Pomiary

oczodołu

i la crimale (w mm)

Mensuration s de l'orblt e et du lac rymal (en mm)

-

P omiary

[

Wę ż e Mensurations

nr 345 Q I ^{nr 220 d}

Średnica

pr zed n io- ty lna

oczodołu

35,5 41,0

Dlametre antero- p oste r l eu r de l'orblt e Długość

przednio- tyl na lacrim ale

± 44,0

^-

Longueur antero-post erieur edu lac rymal

Długość

przednio-tylna

części

tw ar zow ej la - cr imale

35,2 40,0

L071gueurantero-posterieuredela partietacial edu lacrymal

Długość

h iat us lac ri malis

± 37,6 ± 43,0

Longueur du hi a t uslacrymal

Maxi1la t wo rz y dolny brzeg foss a lacrimalis. W

głębienie dołu łzowego mieści się

prawie w

całości

n a Iacri rnale, a górna

szczęka

jedynie ograni-

cz a je od

_{dołu .} Wysokość szczęki poniżej

foss a lacrimalis jest niewiel-

ka (24-25 mm) .

Wygięcie

s zeregu

zębów

policzkow ych, P 2_M3 , podobne

ja'k u

młodego

Pseuda x is (fig. l). W przedn iej

częściszczęki

margo interal-

288

TERESA CZy ZE WSKA

F ig. 1. - Sc he mat

przedstawiający wygięcie

szeregu

zębów

P 2-M3 u

A Cer v oceru s wenzens is

n. sp . (okaz Nr 345) i B

Pseu dax i s

juv. ; w ielk o nat.

A

/ /~ B

,

I

/

I I

I

I I

veolaris,

biegnąca

od p 2 do C, wygin a

się

ku linii medialnej znacznie

sła­

biej ,

niż

u Mun tiacus. U jelen ia z

Wężów

(ok az Nr 220) najmniejsza od-

ległość między krawędziami

p rawej

~

lewe j s tron y Wynosi 14 mm i jes t

większa

od

długości

p 2 (w Nr 220

długość

P 2-12 ,4 mm) , a u Muntiacus _odległość ta jest mniejsza od

długości

p 2 (wymiary odp owiednio 6,5 i 9 mm).

Kraw ędzie

, te u jelen ia z

Wężó w są wygięte

podobnie jak 'u

młodego

Pseudaxis.

U i n nych

współczesnych

j elen i, np. Certrus elaphus czy Capreolu s,

odległość

ta j est stosun-

kowo znacz n ie

większa.

Pomia r y

szczęki

g ó rn ej , porównan e z n ie którymi

współczesnymi

jele n iami, podane

są

w tabeli 3.

Tabela 3

P omiar y m a xilla (w mm)

Men su r atlons du maxlllalr e (en mm)

Pomiar y

Mensurations

Węże

nr 220

Pseudax is

juv .

d'

Muntia cu s

d'

Capreol us

d'

Wy s okoś ć

m ax illa nad p '

Haut eurdu max lllaireau- dessusde p'

24,0 25,0 20,0 23,0 38,2

Odległość

C (al veol a) - P '

Di stan ce C (al v eot e)- pl

33,4 34,0 26 ,5 31,5

Najmn iejsza

odległość między

margo intera l- veolaris s in . et de x t. *

Di st an ce minimaent re mar - go inte ra l L' eolar is si n.et dext.

14,0 12,5 6,5 20,0

*

Długoś ć

p 2

I\.l

jelenia 'z

Wężów,

nr 220, wynosi 12,4 mm, u

Pseu d axi s

ju v. -

!;,4 mm, u

Muntiacus

i

Capr eolu s -

9,0 mm .

Longu eur du pzchez le cert de Węż e, no.220,- 12,4 mm, chez Pseudaxls juv. - 9,4 mm, cnez Muntiacus et Capreol us - 9,0 mm.

NOWY GA TUN E K .JE LE N IA ROD Z AJU CERVOCERUS

289

Szerokości

. p od n ie bie nia nie

można dokładnie

_

ustalić.

Przypuszczam,

że

mimo

dość

znacznego

wygięcia

szeregu

zębów, nadwiększa szerokość

podniebienia

była

mniejsza od

długości

szeregu

zębów

p 2_M3.

NasaJia na wszystkich okazach

są

zruszczone, 'j ed yn ie w czaszce Nr 220

zachowały się

ich

duże

fragmenty . Na tym ok azi e

widać, że

nasalia nie

dochodziły

do linii

łączącej

' pr zedn ie b r zegi

oczodołów,

t yln y ich brzeg bowiem

był odl egły

od tej linii o

około

10 mm.

N a ok azie Nr 171 zachowana jest, oprócz okolicy p otylicznej , prawa bulla t yrnpanica. Puszka j est

nieduża.

raczej

gładka, wypukła,

nie w y- staje prawie ponad basi cccipitale ; od strony basioccipitale puszka j est za-

okrąglona .

Bulla L ymp anica jest 'podobn a do

tejże

u daniela, Processus muscularis

mały.

Przewód

słuchowy zewnętrzny

jest

wydłużony,

ale b ez

śladów

grzebienia. Pomiary okazu Nr 171

są następujące

(w mm):

szerok oś ć

pot yli cy

najw i ęk sza²

długość

przed n io -tylna b u Ua t ymp ani ca

największa szerokość

bulla tym p an ic a

dłu go ść

przew odu

słuchowego

.

58,0 23,0 17,8 24,5

Czaszki

małego

jelenia z

Wężów odznaczaj ą się słabym

uwypukleniem

czoła

nad

oczodołami,

przez co p rofil ich jest prawie równy. Nadto naj- bardziej kompletna czaszka Nr 345 'jest stosun kowo niska i

wąska

(w po- równaniu z

młodym

Pseudaxi s:

wysokość

70 mm,

szerokość

61 mm). Wy-

sokość

tej czaszki

między

ba si occipitale a

najwyższym

punktem na fronta- le (na linii f or . supr ao r bitalia ) wynosi ± 52 mm.

Długość

przypuszczalna

wynosiłaokoło

200 mm,

szerokość

za

oczodołami

54 mm. Wymiary t e

są

jedyni e

przybliż one

i

dają

tylko ogólne

pojęcie

o

kształcie

cza szki.

Uzębienie

i

żuchwa '

(pl. II , jj ig 1, 2; .p l, IV, fi g. 1)

Budowa

zębów

i ni skie ich korony (podobnej

wysokości

jak w

zębach

sarny), a takż e 'ścianki zębów mocno nachylone nadają im pier wot ny cha- rakter.

Na fragmencie c za szki sam ca Nr 220

widać alveolę dość dużego kła

o :wym ia r ach 5,7 X , 6,2 mm .

W e

wgłębieniach

górnych przedtrzono wcó w

znajdują się

blaszki em alii s kierow ane ku tyłowi, ścianki dojężykowe są , poprzed ziel an e płytkimi

rowkami , szcz ególnie na , p 2 i P ". Na niektór ych przedtrzonoweach po stro- ni e

wewnętrznej widać

cingulum ;

ścianka zewnętrzna

m a

fałdy słabsze niż

na trzonowca ch .

2

Na linii otw or ów

słuchowy ch 'zewnętrznych

wraz z mastoideum,

290

TERESA CZyZEWSKA

Tabela 4

Pomiary i

wskaźnik i zębów szczęki

górnej (w mm)

Mensuratlons et ln d l c es des dents superleu r es (en mm)

w

^{ę ż}

e Pomiary i

wskaźniki

I I

Men su r a tlon setlndlces

nr 237 nr 345 nr 3 94

I

Długość

szeregu

zębów

P ' - M " ± 63,0 ± 66,0 ± 65,4

Lon g ueu r dela rangeededents

Długość

szeregu

zębów

MI _M" 36,4 38,0 36,7

Długość

szeregu

zębów

P ' - p'

^-

± 32,6 33,0

-

Wskaźnik

M' _ M"

38 : 32,6 = 85,8 36,7: 33 = 89,9

- - -

-

In d le e

P ' - p '

- - p ' _ M"

66: 38 = 57,6 65,4: 36,7 = 56,2

Wskaźnik

-

M I _M"

I

długość - lon gu eur

8,0 10,0 12,0

p '

_szerokość

-

lar geur -

10,0

-

wysokość

-

hauteur

- 8,4

^-

długość

9,3

^-

9,8

P "

szerokość

9,5 - 10,0

wysokość

7,0 - 8,2

długoś ć

7,6 - 9,0

p'

_szerokość

10,6

^-

11,6

wysokość

7,0

^-

9,6

długość

10,3 12,2 11,0

MI

_szerokość

12,0

^-

13,0

wysokość

8,0 10,0 8,0

-

dł ugoś ć

11,8 12,0 12,0

M'

szerokość

15,8 14,4 14,0

wysokość

11,0 11,8 10,0

długość

13,4 13,0 13,0

M"

szerokość

I

15,0 14,4 14,4

wysokość

9,6 11,0

I ^9,6

NOWY GA T U N EK JELENIA ROD Z A J U CER VOC E R US

T ab el a 4

(ciąg

dalsz y -

suite)

291

w

^{ę ż}

^e

zakres

zmienności Pseud ax i s Capreol us

nr 400

varlab ll ite

- 74,0 ± 63 - 74 60,0 69,0

-

± 41,0 36,4 - 41 37,0 39,2

- 33,0 30,3 - 33 27,0 33,5

41 : 33 = 80,5 - 37 : 27 = 72,9 39,2 : 33,5 = 85,5

74 : 41 = 54,7 - ^{60 : 37 =61 ,7} 69 : 39,2 = 56,8

Il

10,4 8,0 - 12,6 9,3 12,0

10,6 10,0 - 10,6 9,0 8,7

8,5 7,2 - 8,5 10,4

-

I

10.2 8,5 - 10,2 12,7 9,6

11,8 9,5 - 12,4 9,7 10,7

10,5 7,0 - 10,6 11,6 12,5

8,3 7,6 - 9,0 12,2 12,8

12,3 10,6 - 13,0 11,0 14,0

9,8 7,0 - 9.6 12,0

-

12,3 10,3 - 12,7 10,7 12,0

14,8 12,0 - 15,0 12,7 13,0

10,0 8,0 - 10,0 11,5 8,6

13,5 11,8 - 13,9 13,0

I ^12,5

17,8 14,0 - 17,8 13,0

^I

13,7

11,2 10,0 - 11,8 14,0 I _11,7

14,0 12,7 - 14,0 14,0 12,0 -

17,0 11,4 - 17,0

-

13,7

13,0 9,6 - 13,0

-

I ^12,3

292

^TERESA CZYŻEWSKA

T ab el a 5

P omi ar y i

wskaźniki żuc hwy

i je j

zębów (w

mm)

Men surations et ind ices de ta mandibute et de ses dents (en mm)

Pom iary i

wskaźni ki

W

ę ż

e

Mensuratio nset ind i c es

nr 220

I ^{nr 248 I nr 360 I nr 400}

Długość

szeregu

zębów

P

2-

M

3

I

76,3 75,0 70,0 75,8

Lon g u eu r de ta rangee dedents

Długość

szeregu

zębów

M,-M

3

I ^{47,8 42,2 41 ,7 46 ,5}

Wskaźnik _{- --}

P

2 - M3

76,3 : 47,8

=

75: 42,2

=

70 : 41,7

=

75,8 : 46,5

=

lndi c e

M I-M,

⁼

^62,7

=

56,0

^I =

59,6

=

60,4

Długość

szeregu

zębów

P

2-

P , 32,0 31,0 31,0 29,3

Wskaźnik

MI-M , _{47 ,8 : 32}

₌

_{42,2: 31}

₌

_{4 1,7 : 31}

₌

_{46,5: 29,3}

₌

P

2-

P ,

=

66,9

=

73,5

=

74,3

=

63 ,0

Odległoś ć

C - P

2

(di ast ema) _50,7 - -

^-

Dist anc eC - P,(diast em e)

długość - tongueur

8,8 8,5 8,4 7,7

P

2 szerokość

-

targeur

5,5

- -

4,8

wysokość

-

ha u t eur

4,2

- ^-

4,8

długość

10,7 11,8 10,8 10,0

P ,

szerokość

7,2

- -

6,5

wysokość

6,7 -

-

7,7

dł ugość

11,2 10,8 10,8 10,5

P ,

szeroko ść

I ^{8,0 7,0 7,7 8,0}

wysokość

7,3 8,5 8,3 8,7

długoś ć

11,8 11,7 11,4 12,8

MI

szerokoś ć

9,3 8,8 9,5 9,3

wysokoś ć

8,0 7,4 9,0 8,4

długość

13,8 12,2 12,9 13,5

M

2 szerokość

10,0 9,0 9,4 9,0

wysokoś ć

9,5 10,0 11,4 9,0

długoś ć

20,0 16,5 17,3 20,3

M,

szerokość

9,3 - 8,5 9,8

wysoko ść

10,0 10,0 10,5 10,6

NOWY GATUNE K JELENIA RODZAJ U CER V O CERUS

Ta be la 5

(ciąg

dalszy -

suit e)

293

w

^{ę ż}

^e

zak r es

zmienności Mu n tiacus Pseud ax is CapreoLus nr

405

vur l u bt!lte

± 75,0 I 70,0 - 76,3

I

59,0 68,5 68,0

± 42,0 39,5 - 47,8 35,2 41,7 40,7

- -

59 : 35,2 = 68,5 : 41,7 = 68: 40,7 =

= 59,6 = 60,9 = 59,8

34,4 23,6 - 32,0 25,8 26,4 28 ,0

- - ^{I 35,2 : 25,8 = 41,7 : 26,4 = 40,7: 28 =}

= 73,3 = 63,3 = 68,8

47,0 - 46,0 40 ,8 41,7

8,7 7,7 - 8,8 I

-

6,2 7,3

-

4,8 - 5,5

-

4,4 4,7

- 4,2 - 5,8

!

- 6.6 4,8

10,5 10,0 - 11,8

-

9,0 10,0

- 6,5 - 7,2

-

6,0 6,6

- 6,0 - 7,7

-

9,3 7,2

11,0 10,3 - 13,0

-

10,0 10,0

-

7,0 - 9, 3 - 6,8 7,3

- ^{7,3 -} 8,6

-

12,0 10,5

12,0 10,7 - 12,8 - 11,2 11,0

-

8,4 - 9,5

-

8,0 8,7

- 7,0 - 10,0

-

12,5 10,5

-

12,2 - 13,8 - ^{15,0 12,2}

-

9,0 - 10,5

-

9,0 9,2

- 9,0 - 11,7

-

16,0 11,8

-

16,5 - 20,3

-

17,0

I ^16,3

- _{8,5 - 9,8} -

^-

I

i

8,5

I ^{- 10,0 - 10,8 -}

^-

^11,8

294

TERESA CZyZEWSKA

Trzonowce

szczęki

górnej

odznaczają się

tym,

że zakończenia

wew-

nętrznych półksiężycowatych

guzków

'Są

zawsze rozwidlone. U podstawy brak

przeważnie

guzków, a

Ij eżeli są

- to tylko

maleńkie. Słabo

zazna- czone cingulum

występuje

na przedniej i tylnej

ściance zębów. Fałdy ścianek. zewnętrznych są

bardzo silnie

rozwinięte.

Pomiary

zębów szczęki

górnej

zostały

podane w tabeli 4 razem z po- miarami

'zębów

Pseudaxis i Capreolus.

Zęby

jelenia z

Wężów są

znacznie

niższe

od

zębów

Pseudaxis , podobnej

wysokości

jak

zęby

sarny. Oba k . iki ^{Mi - M}

3 . p2- p3

bli dl ' l . W' . od b d

ws azru

l,

_{P " _ P!}

l _{MI _ M3},

o czone a Je enia z

ęzow, są

p

D

ne o

tychże

u sarny (odpowiednio:

Węże

80,5-89,9,

średnio

82,0 i sarna 85,5,

WęŻJe

54,7-57,6

średnio

56,2 i sarna 56,8) i

różnią się wyrażnie

od tych

wskaźników^'li

Pseudaxis (odp owiednio 72,9 i 61,7) .

Wśród.'żuchw,

jakie mam do dyspozycji, na

żadnym

okazie nie zacho-

wały się

siekacze,

ponieważ

przedni koniec wszystkich

żuchw był ułama­

ny.

Zęby

te

zostały

znalezione tylko

Iuźne.

1

1

odznacza

się wyciągnię­

tym

zewnętrznym kątem

korony.

W dolnych przedtrzonowcach P

4

ma

ściankę wewnętrzną, utworzoną

przez

spłaszczenie

rnetakonidu. W ten sposób w przedniej

części zęba

po-

wstało wgłębienie całkowicie zamknięte:

po stronie

dojęzykowej

przez metakonid, od strony policzka przez protokonid, w

części

tylnej

zaś wgłę­

bienie otoczone jest przez hypo- i endokonid .

Zęby

te

madą budowę

bardzo

podobną

do

zębów

sarny (fig . 2).

Fig. 2. - Cervocerus wenzensis n. sp .,

ząb

P4 od góry; ca X 6.

W

zębach

trzonowych dolnych guzki

środkowe są średniej wielkości,

cingulum z przodu i

tyłu każdego

trzonowca jest dobrze

wykształcone.

Słabo

zaznaczona

fałda

palcomeryksowa

występuje

na przednich

zewnę­

trznych guzkach prawie wszystkich

zębów

M

1

i M2.

Fałdy ścianki

wew-

nętrznej są słabiej rozwinięte, niż

na trzonowcach

szczęki

górnej. Pomiary

NOWY GATUNEK JELENIA RODZAJU CERVOCERUS

295

sis n. sp., prze- krój

żuchwy

po-

niżej

Ma (oka z N r 137); w ie lko

nato

zębów żuchwy zostały

podane , w tabeli 5 ra zem z pom iarami tych

zębów

P seu axlS d . ,

l

C apreo l US. Z t a e b l'

^{l ;)}

'" wynr 'k a, ze ws ' kaź azrn iki

^l,

P

²-

M a '

^l

M I - M a

^.,

M ,-Ma p .-p.

wykazują wartości

podobne u porów n yw an ych j eleni, na-

tomiast zęby

dolne jelenia z

Wężów są wyraźnie niższe

od

'zębów

P seu d axi s, a podobnej

wysokości

jak

zęby

sarny.

F r agmen t y

żuchw są dość

podobne do

żuchwy

sarny (fig. 3). Diastema

żuchwy

jest j ednak n ieco

dłuższa.

Kształt żuchwy

jest

trochę

inny , I bo gdy

wysokość

jej ^{F ig. 3. -} Cervo-

poniżej

M

3

jest prawie taka, jak u innych por ównywa- cerus wen zen- nych jeleni, to na przednim brzegu P

2

jest ona

wyższa,

Stosunelk

długości

szeregu

zębów

do

długości

d ia stemy i pomiary

wysokości żuchwy'wstały

przedstawiona w ta- beli 6.

Ta be la 6

P om iar y

żuchwy

(w mm)

Mensurations de la mand!bule (en mm )

P om iary W

_{ę ż}

e Ca- Rusa

Munti- Pseud -

equi -

Mensuratlons

I

nr ²⁴⁸

1

nr 405 ax is preo-

nr 220a acus

Z us nus

Długość

sze regu

zębów

P

2

- M, :

długość

diaste -

76,3 : 50,7=

my C - P , 75: 47 = 59 : 46= 89: 58 =

68:41 ,7~

116:68=

= 66,5

^-

Longu eurdelarangć ede

= 62,7 = 78,0 = 65,2 = 61,3 = 58,6

dents P,-M,: longueurdu d!ast emeC-P,

Wysokość żuchwy

po-

niżej:

Hauteur dela mandibule au-dessous:

ty lnego brzegu M, - ^28,0

^-

^{24,6 29,0 25,8} -

du bord postćri eurM.

pr zed m ego brzegu p.

18,0 l6,O

-

15,0 15,0 15,4

-

du bord antć r ! eurP,

Poroże

(pl. III; pl. IV , fig. 2-4)

Szczątki

czaszek d

_{uzębieniewskazują}

na to,

żew Wężach występowały

najpraw dopodob n ie j tylko dw a g atunki jelen i,

różniące się wyraźnie

wiel-

ko ści ą, Większy jeleń został

poprzednio opisany

(Czyżewska,

1959) , t u t a j

więc zajmuj ę się

tylko

małym

jeleniem. Rozdzielenie fr agmentów rogów

296

^{TERESA CZyZEWSKA}

natrafia jednak na

trudności, -ponieważ

okazy

należą

do osobników roz- n ego w i.ek u , a

więc

o

różnym

rozwoju

poroża . Ponieważ

inne

szczątki

kostne w

większości należały

do os obników

młodych ,

prz eto przypuszczal- nie ok azy

pomży są przeważnie także

fragmentami rogów osobników

młodych,

ale

już dorosłych.

Róża

j est wi doczn a na okazach Nr 220, 324 , 358 i 392. P omi ar y

róży

poda ne

są

w ta beli 7.

T ab el a 7

P omiary

róży por oż a

(w mm )

Mensurati on s de la meu[e des boi s (en mm)

Pomiary

^{W ę ż}

e

Men suTations

n r 220

! nr 324 I ^{nr 332} I ^{nr 358} I ^{nr 392}

Średnica róży'

32,3 X 27 30 X 28,2

-

23 X 18 I

27 X 22

Dlamiitrede la meute-

Sto p ień spłasz-

cz en ia

_-

9-l%

-

78,3% 81,5%

Deq re de l'ap[atisse- ment

- - - - -- -

Grubość róży

8,0 7,5 I

^-

^5,0 i ^7,5

Ep a,sseu rdela meule

- - - - -

Średnica łodygi

I

nad

różą

19,4 X 18 27 X 24,5 22,3 X 17,7 18,5 X 16,3 20,5 X 19

Di a metr edumerrain

I

au- d essu sde lameule

- Stopień sp łasz-

czenia

90,7% 90,7% 79,4% 88,1%

I

92,7%

Degre de l'aplatis se- ment

• Z uw agi na t o,

że

ok a zy

są

u szkod zon e, p omiar y

róży są

p od an e w przy-

bliż eniu.

Les spćc trnc n s et a n t jragme n ta ires ,les mensurationsde la meu l e ne sont qu'app r oximat iV es.

Okaz Nr 220 ma

róże

ob u rog ów st osunkowo dob r ze zachowane;

są

one wyd at ne, szczeg óln ie w

części

przedniej .

Składają się

z poj edynczego wia nka guz kó w nierównej

wielkości. Róże

na n asadach

są

ustawione

skośnie

do

długiej

osi rogu w ten sp osób ,

że oglądane

od p r zod u nieznacz- n ie nachylone

są

na

zewnątrz,

a z boku

są

nachylon e ku pr - zodowi. Usta- wie nie

róży wiąże się

z

wygięciem łodygi powyżej

r

óź y,

która jest skie- ro w ana lekko n a

zewnątrz

i .znacanie mocniej ku

tyłowi.

B r ak

śladów

u perlenia

łodygi.

NOWY GATUNEK JE L E N IA RODZAJU CER V OCE R U S

297

Przekrój

łodygi bezpośrednio

nad

_różą

jest prawie

_okrągły

(fig . · 1;

t al b . 7). Stopniowo k u górze

łodyga spłaszcza się

coraz bardziej (fig. 5) od strony

zewnętrznej

(okaz Nr 324);

średnice

na

wysokości

60 mm nad

różą wynoszą

30,5 X 21 mm ;

równocześnie

w ygina

się

coraz bardziej na

o _{A B}

Fi g. 4. - Cerv ocer us wenzens is n . sp., przekroje

łodygi poroży pow yze j róży: A

okaz Nr 324 -

średnica

27 X 24,5 mm, B okaz Nr 392 -

średnica

20,5 X 19 mm,

w ielk o n a t.

A

o _D

B

o E

c

F ig. 5. - Cer vocerus wenzensis n . sp., przekroj e

łodygi poroży pornzej

pi erw szeg o

odgałęzienia: A

okaz Nr 324 -

średnica

30,5 X 21 mm ; B ok az Nr 332 -

śred ni ca

26,8 X 16,6 mm; C ok a z Nr 333 -

śred n ica

29,4 X 21,2 mm; D ok az Nr 220 -

śred­

nica 20 X 14 mm . Przekrój

poniżej

d rugie go

odgałęzie n ia:

E ok az Nr 329 -

śred n ica

15 X 17 mm .

zewnątrz

i ku górze (okazy Nr 220, 324, 332, 333, 358). Okaz Nr 332 to fragment

łodygi

bez

odgałęzi enia , ułamany

-

sądząc

z przekroju blisko

róży .

Wymiary przekroju górnego okaeu

wynoszą

26 X , 17 mm,

długość około

110 mm. Ten fragment rogu odznacza

się wygięciem

i

spła­

szczeniem

łodygi,

podobn ym jak na okazie Nr 324.

Powierzchnię łodygi powyżej róży pokrywają

r egularn e, równolegle

biegnące

rowki (Nr 324, 332, 333).

Rogi

małego

j elenia z

Wężów rozwidlały się

wys oko nad

różą.

Na ok a- zach Nr 220, 324 i 332

widać, że odgałęzienie wyrastało

dopiero na wy-

2Act a Pal aeon tolog ica Polonica Nr 3

298

^TERESA CZ y ZE WSK A

sokości około

10 cm lU/b

'Wyżej. Dług oś ć łodygi

nad

rozą

na fragmencie Nr 324 wynosi co n ajmniej 66 mm ,

zaś

Nr 332- 110 mm.

Odległość między róż ą

' a pierwsz ym

odgałęzieniem

okazu Nr 220 'Wynosi 147 mm.

Czaszk a Nr 220 ma lewy róg zac h owany pr aw ie w

całości.

Jest to czasz- ka młodego osobn ika mając ego p r zypuszczaln ie dopier o trze cie poroże.

Rogi t ej czaszki odznaczaJ~; 'się delikatną budową i silnym spłaszczeniem

T ab e l a 8

Pomiary

_łodygi

i

odgałęzie ni a poroża (w

mm)

Mensur<lt~ ons du merrain et de l'andoulll er des bo is (en mm)

.' .

,

- -- _ .-

^,

Pomiary

^W-'ę

' ± ^e

Men su r a tions

nr 220 I ^{nr 328} I ^{nr 329} I

^I

^{nr 330}

I

Odległość między

1-ym i 2-im

odgałęzieniem

92,0 - + 90,0 + 95,0

Distance entre l- er et 2-e an doull -

lers

-

" . ^"

Średnica łodygi poniżej

l-go

odgałęz ienia

34,0 x 12,0 32,0 x 15,6

-

-

Dtametr edumerrain au- dessousdu l-er andouiller

-- .

Średnica łodygi między

1-ym

i 2-im

odgałęzienern(wśrodku)

15,0 X 12,6 12,3 X 11,0 20,0 X 15,8 19,4 X 15,0

Dlametr edu merra in entre l-er et 2-eandoulllers(au milieu)

Długość

terminalnego rozwi- dlenia:

Lo n g u eu r de la blfurcationtermi-.

" .

nale:

przednie

odgałęzien ie

+ 27,5

-

+ 17,0 + 30,0

andoull!er anteri eur

tylne

odgałęz ien ie

+ 15,3 -

I ^{+ 10,0}

^-

an d o u il ! er postćrf eu r

r.,

Średnica

terminalnych

_odgałę-

zień

(u nasady) :

Dlarnetredesandouillers termlnaux (cileu r bos e):

\

przednie -

anterie ur

15,0 X 11,6 - 17,0 X 12,5 15,0 X 11,3 tylne -

posrćrjeur

11,0 X 7,0 - ^{14,0 x 11,0 12,0 X 12.0}

łodygi

i

odgałęzień; średnica łodygi poniżej

pierwszego

odgałęzienia

w y- nosi 20,'5 X 12,8 mm. Są zgrabnie lirowato wygięte. Pierwsze odgałęzie­

nie wyrasta ku górze ; znajduje się więc jakby w przedłużeniu łodygi, t ak

ż e tworzy ono z _{łodygą kąt} ost ry, _około 35° . Odgałęzienie to było krótkie

(na okazie uzupełnione) . Rozwidleni e terminalne znajduje się w odległo-

NOWY GATUNEK JELENIA ROD Z A J U CERVOCE RUS

299

ści

92 mm od pierwszego

odgałęzienia

i

składa się

z si lni ejszego przed- niego ko lc a ,

będącego przedłużeniem łodygi

r ogu, skierowan ego do

wnę­

t rza i ku gór ze, i mnie jszego tylnego kolca, od chylo nego od

łodygi

pod

kątem ponad 45° . Je st to więc in ada pta t ywny t yp poroża. Wzdłu ż pr zed- ni ej

krawędzi

rogu , w

dół

od p ierwszego

odgałęzienia,

biegnie

głęboki

r o- wek na naczynie

krwionośne.

P owi erzch n ia okazu jest . prawi e

gła dka.

P omiary łodygi i odgałęzień poroża' je le n ia z: Wężów są zestawione w ta - b eli 8 (fi g. 5).

F r agmen t Nr 328 je st

uł amany poni żej

pierwszego

odgałęzienia; były

to rogi osobnika

młodego,

nie

mającego

jeszcze dru giego

odgałęzienia. Odgałęzienie

' pie r wsze wyrasta pod

kątem około

30 ° odIodygi .

Okazy Nr 329 i 33 0 - t o fr agm ent y

łodygi

wr az z terminalnymi roz- widleniami.

Łodyga poniżej

roz widlenia je st

trochę spłaszczona,

a jeszcz e niżej ^{owalna lub} trójkątna ^{(fig . 5). Oba} fr~gi:UeI1lty ^nie , wykazują ^takiego

wygięcia,

j ak

końcowy

odc inek rogu okazu ' Nr 220, lecz

łodyga

ich m a przebi eg prosty .

CH AR AKTER YSTYK A

_MAŁEGO

JELENIA Z

_WĘŻ6w

Opi syw an y w t ej pracy

jeleń odznaczał się następującymi

cecha mi:

1) Czaszk a o profi lupr awi e r ównymr .n iska i

dość wąska. Czoło słabo

uwy puklone , szerok ie . SUlcU5

•

sup r aorbitalis

v;

głęboki, ^{biegn ie ku} tyłowi ^od

małego

poje dynczego foram en su praorbitale . Górna

krawędź oczodoł u

wystercza ni e co na zewnątrz . Nasady rog ów przec hy lon e ku tyłowi. Oczo -

dó ł duży,

al e j ego

średnica

j es t .mniej sz a od

długości kości łzowej.

Fossa lacnim al is

leży

blisko

oczodołu,

jest

średniej wielkości, głęboka, trójkątna;

g órne-przedni b r zeg lacrimale,

Igranrczący

z

wąskim

hi atus lacrimalis, jes t prosty i

skośnie

ust awion y .-Br zeg t en jest ci enki. L acrimale

sięga

k u przodowi do

środka

P ". G órny otwór

kanału łzowego

znajd uje

się

wew- nątrz oczodołu, nato miast 'd oln y - n a zewnątrz, n a cz ęści twar zow ej l ac rimale . Maxilla je st niska" mar go inte r al v eolari s jest ta k

wygięta, że odległość

najmn iej sz a

między

tymi

krawędziami

jes t ni -eco

większa

od

dłu gości

P 2. Bu ll a

tympanica nieduża , gładka, wypukła;

przewód

słucho­

wy

zewnętrzny wydłużony,

ale b ez

śladów

' gr zebi en i a.

2) Żuchwa z wyrost k ie m ką t owym wydatnie z aokrą glonym.

3) Zęby o niskich koro nach, śoia nki zębów mo cno nachy lone; u sam- ców

występowały dość duże

g órne

kły.

Tr zonow ce górne z r ozw id lonymi

zakończen i ami wewnętrznych półk siężycowatych

guzk ów.przedtrzonowc e górne, szcz ególnie p 2 i ' P ::, o ściankach wewnętrzn ych przedz ie lonych

płytkimi wgłębieniami.

P o stroni e

weWinętrznej czaoom występuje

cin- gul urn. Pol posiada ściankę wewnętr zną. Na MI i M

2

zaznacza si ę ' słabo

wykształcona fałda

pa leomeryksowa .

2*

Fig. 6. - Cervocer u s wenzensis n. sp.: r ek onst r ukcj a cza szk i wi dziane j z boku, oparta na okazie Nr 220; ca X 1/3.

c..>

oo

..,

t"l :ll t"l rJJ

;lo

o

N

-<

Nt"l

:;:

rJJ

?::

;lo

NOWY GA T UNEK .JELE N IA ROD Z A J U CER VOC ERUS

301

4)

Poroże

o dwu

odgałęzieniach,

mate , delikatnej budowy .

Róża

z jed- n ego szeregu guzków ustawiona

skośnie

do

długiej

osi nasady rogu.

Ło­

d yga

bezpośrednio

nad

różą,

prawie

okrągła; wyżej

wygin a

się

na zew-

nątrz

i ku

tyłowi.

Przek rój jej ku górze ul ega stopniowemu

spłaszczeniu.

Nad pierwsz ym

odgałęzieniem łodyga

odchyla

się

ku

tyłowi,

a

zakończe­

ni e do

wnętrza.

Pierwsze

odgałęzienie

w yrasta wysoko n ad

różą

pod

kątem

ostrym do

łodygi,

jakby w jej

przedłużeneu .

Rozwidlenie termin aln e jak w rogach typu inadaptatywnego, , t zn .

że słabsze odgałęzienie

w ygina

się

ku

tyłowi,

a przednie, silniejsze,

leży

w

przedłużeniu łodygi

(fig . 6).

POROWN ANIE

MAŁE G O

JELENIA

Z

_wzżo

w Z NIEKTORYMI PRZEDSTAWICIELAM I CERVIDAE

Już

Brooke (1878)

wyraził

zdanie ,

że

poszcz egól n e ga tunki C er vidae

odznaczaj ą się różnymi

kombinacjami cech i nie

można

ich scharaktery-

zowa ć

na podstawie cech poj ed ynczych . Za najbardziej

przydatną

pod

względem

systematycznym j est

uważana

bud owa

poroża.

Pierwsze odga-

łęzienie poroża

jelenia z

Wężów

wyras t a w ysoko nad

różą;

dlat ego

też będę

go

porównywać

tylko z jeleniami Eurazji o podobnym

porożu.

Z przedstawicieli Cervinae zostanie

więc pomini ęta większość

gatunków,

należących

do rodzaju ' C eruus, a

także

rodzaje A xis , i Dama.

Spośród współczesnych

Cervidae Eurazji sarna posiada

poroże

o pierw- szym

odgałęzieniu

umieszczonym wysoko nad

różą. Poroże

sarny , mimo ogólnego

podobieństwa,

wykazuje jednak

także różnice.

1) U sarny przekrój

łodygi, poniżej

pierwszego

odgałęzienia,

jest

okrągły,

gdy tymczasem u jelenia z

Wężów

zaznacza

się dość

znaczne

spłaszczenie łodygi.

2)

Łodyga

rog ów sarny jest uperlona; na

łodydze poroża

jelenia z

Wężów widać

natomiast tylko drobne

żeberka,

Lub powierzchnia jest

gładka.

3)

Poroże

sarny ma hardziej

krępą

i

mocną budowę, jeleń

z

Wężów zaś posiadał poroże wyjątkowo smukłe

i delikatnej budowy (np. okaz NT 220).

Zęby

sarny i jelenia z

Wężów są

bardzo podobne co do

wielkości

i

kształtu. Występujące

natomiast

różnice

w budowie

uzębienia dotyczą

przede wszystkim

obecności

górnych

kłów

u samców jelenia z

Wężów

(Nr 220),

śladów fałdy

paleomeryksowej na do ln ych t rzonow cach i budo- wy P

4; wgłębienie

przedniego

płatu

t ego

zęba

u jelenia z

Wężów

jest

zamknięte,

u sarny

zaś

otwarte.

Czaszka sarny jest stosunkowo wysoka, z

wypukłym czołem, dół łzowy

jest szeroki i ba rdzo

płytki,

bulla tyrupanica

mała,

kanciasta, o krótkim

przewodzie

słuchowym .

Natomiast czaszka jelenia z

Wężów

jest n iska , ma

302

^{TE RESA} CZYŻEWSKA

głęboki trój kątny dół łzowy,

bulla tympanic a

średniej,wielkości, wypukłą

i

gładką,

z

długim

przewodem

słuchowym .

Z powodu tak liczn y ch i

waż­

n y ch

różnic,

mimo pewnego

podobieństwa

w budowi e

poroża

i

uzębienia,

t r zeba

przyjąć, że jeleń

z

Wężów

r ep rezen tuje

inną linię rozwojową

w ro d zin ie Ce r vidae ,

aniżeli

r od zaj Cap reolu s.

W

młodszym

pliocenie

żyły małe

pi erwot ne jele nie, nie

będące

typo- wym i Cervulinae , kt óre

przypomina j ą

pod

względem

pew nych ce c h

sarnę .

a mianowicie : Certrus au stralis de S erres, C. cusan u s Cr . i i n .

Ceruus australis , znany z Montpe llier, Casino, Roussillon , ' je st mniejszy od jelenia z

Wężów. Długość zębów

iP

2-M

:

1

u C. aus tr ali s wynosi 61- 71 mm (Gervais, 1848-52), a u jelenia , z

Wężów

70··76,3 mm . C. aus tr alis różnił się t akże tym , że miał por oże p roste, z I jedn ym t ylko odga ł ęzię­

niem , rogi

były

grube i

krępe. Odgałęzienie wyrastało,

podobnie jak w ro- gach j elenia z

Wężów ,

w ysoko mad

różą

i s kie row an e'

było

ku górze (G ervais, 1848-52 ; Deperet, 1890).

Jeśli

ch odzi o

poglądy

na stanowisko sy- -st emat yczne C. australis, to Teilhard d e Chardin i 'Drassa ert (1937) uwa-

żają

C. au stralis z Rou ssillon za przedstawici ela rodzaju Paracervulus, zn anego z Europy zachodniej , a

zbliżanego

do Paracervulus bidens z Chin.

T henius (1948)

sądzi; że

C. australis je st krewniakiem jeleni rodzaju Euprox , będących grupą wyjściową (E. di cranocerus (Kaup) ) dla wszyst- kich Pliocervina e. '

Z Perr-i er-Etoua ir es pochodzi Cerv u s cusanus , uzn aw an y za przodka Capreolus (Da wkins, 1878; ,Thenius , 1948; Bout i Azzaroli, 1952, i in.), C. cusa n us n ie 'był j ednak jel eniem telemetakarpalnym f (Schaub, 1943) 4 jak ' 'Sarna, więc związek ten nie mógł być I blisk i. 'Ro gi jelenia z W ężów (oka z Nr 220) są t eg o sa m ego typu, co r ogi C. cu sanu s, 'Odznaczają się jednak zn aczni e

smuk lejszą

i

cieńszą łodygą , podobną

racz ej- do

poroża

C. bouuuiensis ? (Deperet , 1883) , a c ałe poroże musiało być dłuższe. R ogi joelenia z

Wężów są wygięte

w

kształcie małej

liry ,

zaś

u Cervus cusanus

są

p ros ts ze.

Także rzeźba poroża

Cerv u s cu san us j est o w ie le sil n iej za- znaczon a.

Uzębienie

jeleni a z

Wężów

j est zgo dne z opisem

zęb ów

C. cu - sanus, poda nym prze z D awkinsa (1878) i Depereta (1883) , ale obaj au to - r zy nie

wspominają

o

występowan iu

na dolnych trzonowcach te go jelenia

fałdy

pal eomeryksowej, widoczn ej na okazach z

Wężów.

Ze

względu

n a

:J

Reduk cja ' bocznyc h pa lców

kończyny

przedn iej nie

postępuje

jednak ow o u wszy stkich przed st awici eli r od zin y Cervi d ae. P ierwotn e Cervid ae

zachowu j ą

boczne m eta car pali a 11 i V w

cało ści ; są

t o Holomet ac ar palia. U in nych Ce r vidae boczn e mat ac arpa lia

są częściowo

zre du kowane ;

zachowują się

albo ich

cz ęści

dy- stalne, np . u

CClpreo! us ,

albo

części

pr oks ymalne , np. Cer vu s.

Są

to odpowie dn io T elemetacar pa li a i Plesiom et a ca rp ali a.

4

Uw aga Sch auba od nosi

się

do

ma łego

jelenia z

Senćze,

a nie do C.

cus an u s

z P err ier-Et ou aires .

5

Hilzh eimer (1922)

uważ a

go za

młodeg o

C. cusanus. To samo do t yczy C.

ne-

sch erse nsi s

(także

Lydekker, 1898; Schlo ss er , 1924, i in.).

NOWY GATUNEK JELEN IA RODZAJU CERVOCERUS

303

te ro zmce

należy przyjąć, że

Cerv us cus anus i

mały jeleń

z

Wężów są

gatunkami odmien nymi.

B udow a

kończyn

:przednich jelenla z

Wężów

n ie. I jest zn ana.

Ponieważ

jednak czaszka jego m a dob rz e

_{rozwinięty dół łzowy,}

a cecha ta u wielu

współczesnych

jeleni

łączy się

z

budową. plesiometakarpalną

j p r zed n ie j

kończyny

(np . u wszystkich jeleni

'Z

rodzaju Cerv u s), przypuszczam,

że była

· t o raczej forma plesiometakarpalna i (lul b holometakarpalna"), jak u Cerv u s cusanus. .Z zestawie ni a na tabeli 9

widać, że

{ pomiar y

uzębienia,

a

także częściowo

i rogów jelenia z

Wężów

i C. cusanus,

są

podobne.

Tabela 9

P omiary rogów i

uzębie n ia jęlenia

z

Wężów

i C. cu sanu s (w mm)

Mens uratio ns des co r nes et de la den tit l o n du cer ! de Węż e et de C. cusa n us (en mm)

W

ę ż

e C er v u s cusanus

Pomia r y nr Dep eret , 1883

Mensurations

okazu mm Daw kins,

1878 C. cusan us l ^C. boula-

spec i men

densis

220 62,0

Obwód

łodyg i

n ad

różą

324 85,0

Circo ntere n c e du merrain

66,0

- -

au-dessus de !ameu!e

358 61,0

292 70,0

Odl egłość:

220 + 147,0

róża

- l-sze

odgałęzienie

3 24 + 60,0 - 112,0 ± 130.0

·15 0 ,O·. ~ Distance:

meu!e - l-er andoui!!er

332 + 107,0

^.,

..

Odległość:

L- sze -

odgałęzienie

-

2-gie

odgałęzienie

220 90,9 - ^90,0

^-

Distance :

l-er'a n d o u i! ler - 2-e an-

.

doui!!er

,',

-Żc

Długość

szeregu

zębów:

"

^c

Longueurdela rangeede ^.',.

dents:

P

2 -

M

3 -

70,0 - 76,3

-

, 75,0 68 ,0

M I-M ,

-

41,7 - 47,8 - ^{45,0 40,0}

,

-

P

2 -

p . - 29,3 -,32,0

-

30,0 -

M '-M3 - ^{36,4 - 38,0 - - 41 .:45,0 36,0}

Wy stępujący razem , z Cere u s cusa nu s W Perrier-Eto u aires Cerv u s

ramosus CI'. & J ob . posiada pierwsze

odgałęzienie poroża także

u m iesz czo-

ne wysoko n ad

różą

(115-195 mm; Vir et , 1951). Budowa dego

poroża

j est

j ednak znacznie bardziej sko mplikow an a; nie sądzę ; ab y f r agmenty r o-

gów, znalezione w

Wężach, mogły należeć

do

poroża

o takim

kształcie.

304

^TERESA ·CZ YZE WS K A

C. ramosus

różni się

od jelenia z

Wężów: dużą ilością odgałęzień

w poro-

ŻU,

ich

kształtem

i umieszczeniem na

łodydze,

adaptatywnym

zakończe­

niem

poroża, dużą grubością

i innym

zupełnie

sposobem

spłaszczenia łodygi

w

pobliżu róży. Uzębienie

jelenia z

Wężów

wykazuje p€WU1e podo-

bieństwo

do

uzębienia

C. ramosus; dotyczy to w

szczególności

budowy P

ł,

która jest prawie identyczna, a mianowicie przednie

wgłębienie

tego

zęba

jest

zupełnie zamknięte.

Przypuszczalnie jednak chodzi tu o

zbieżność, wywołaną

podobnym sposobem

odżywiania się.

Nadto C. ramosus

był większy

od jelenia z

Wężów.

Najprawdopodobniej

więc

nie ma

bliższego powiązania między

C. ramosus i jeleniem ' z

Wężów.

Duże

jest

podobieństwomiędzy

jeleniem z

Wężów

i Procapreolus loczyi (Pohlig), znanym z

Polgśrdi,

Baltavar, Hatvan (pannon), basenu

wiedeń­

skiego (warstwy kongeriowe), Podola (pliocen). Polega ono na: 1)

skoś­

nym ustawieniu

róży,

2)

'zbliżonych

rozmiarach

poroża

i

zębów

trzono- wych (teb. 10), 3)

prostokątnym

lub rombowym przekroju

łodygi

i zbitej

T a b e l a 10

Pomiary

poroża

i

uzębienia

jelenia z

Wf!ŻÓW

i Procapreolus (w mm)

Mensurattons des bols et de la dentltlon du cer! de Węże et de Procapreolus (en mm)

Pomiary

Procapreolus loczyi

Mensurattons Węże

Kadic,

I I

Thenius, 1911 Gaal, 1943

1948

Odległość:

róża

- r-sze

odgałęzienie

± 147,O 90,0 - 90,0

Dlstance:

meule- l-er andoulUer

-

Srednica

łodygi

nad

różą

27,0 x 24,3

Dlametre du merralnau-des-

23,0 - 22,2 x 25,4

sus de la meule

18,5 X 16,3

- -

Odległość: ,

l-sze

odgałęzienie

- 2-gie

odgałęzienie

90,0 90,0 - -

Dlstance:

l-er andouHler - Z-eando- uHler

Długość zębów:

MI 11,4 X.12.8 - 12,6 Hatvan -

Longueur des dents:

M. ^{12,2 X 13,8} - 12,1 Polgardi 12,2 Hatvan

M

3

16,5 X 20,3 - 18,6 Polgardi 16,5 - 18,7 Hatvan

strukturze rogu (okaz Nr 220), 4) braku uperlenia

łodygi,

5)

występowa­

niu

fałdy

paleomeryksowej na dolnych M

1

i M

2

(u Procapreoius

_wystę­

puje

fałda

na wszystkich trzonowcach), 6)

występowaniu

górnych

kłów.

NOWY GATUNEK JELENIA RODZAJU CER V O C E R U S

305

Pr ócz tych cech wspóLnych,

jeleń ^'Z Wężów

wykazuje

ważne róźnice

w stosunku

_~IQ

ProcapreoLus Loczyi ,a mianowicie: 1) pierwsze rozwidlenie rogów 'jes t umieszczone nad

różą

znacznie

wyżej niż ^{l i}

ProcapreoLus Loczyi, 2)

odgałęzienia są słabiej

odchylone od

_łodygi,

tzn.

_wyrastają

pod

_kątem

bardziej ostrym, 3)

łodyga

w miejs cu rozw id lenia ' j est silniej

spłaszczo­

na, 4)

róża

n ie tak wydatna, ' jak u P. Loczyi, i nie jest tak bardzo

skośnie

ustawiona, 5)

obecność dużego

i

.głębokiego dołu łzowego.

Nie

_{można więc}

mówić

o bliskim

pokrewień stwie

t ych dwu form

także

dlatego,

że

Pro - capreoLus jest jeleniem telemetakarpalnym (Sohlosser, wg Theniusa, 1948),

jeleń zaś

z

Wężów był

I p r awdo p od a bn ie p le siomet akar paln yrn , o cz ym wspomniano p r.zy omawianiu C. cus an us

_(Kadić,

1911; Gaal; 1943; Thenius,

1948).

Mały jeleń

z

_Wężów

posiada liczne cechy,

_{charakteryzujące także}

grupę

jeleni

nazwaną

I p r zez Khomenko {1913) Pliocervinae.

Są

to

nastę­

pujące

cech y : 1) niskie

zęby

o

dość

stromo nachylonych

ściankach,

2)

pół­

księżycowate

guzki ' gór n y, ch trzonowców

mają

rozwidlone

zakończenia,

3) na dolnych ' trzon ow c ac h

_{są ślady fałdy}

paleomeryksowej", 4)

_poroże

małe

o dwu

odgałęzieniach,

przy czym pierwsze

odgałęzienie

wyrasta zwykle wysoko nad

różą.

Do grupy .tej zaliczane

'bywaj ą następująca

ga- tunki: Cervavitus tarakLiensis Khomenko , Cervocerus novorossiae Kho- menko, Procervus variabiLis Alexejev , Pliocervinae

są

jeleniami holome- takarpalnymi.

Jeleń

z

_Wężów

jest stosunkowo najbardziej podobny do Cervocerus novorossiae - typowego przedstawiciela tej grupy, ma z nim bowiem na-

stępujące

cechy wspólne: 1) ma górne

kły,

2)

dość długie

nasady

poroży,

3) Icanciasty przekrój

łodygi,

4) szczególnie

głęboki

rowek na naczynie

krwionośne, ibiegnący wzdłuż

przedniej powierzchni

łodygi

i pierwszego

odgałęzienia,

5)

czaszkę

o

płaskim

szerokim czole, z

dużą

i

głęooką

trój-

kątną

fossa Iacrimalis, 6)

duży oczodół,

7) pojedynczy foramen supraorbi- tale, 8) otwory ductus lacrirnalis rozdzielone brzegiem

oczodołu:

górny leży wewnątrz oczodołu, dolny na powierzchni twarzowej Iacrtmale".

Jeleń

z

Wężów różni się

jednak

także

od Cervocerus novorossiae ca-

łym

szeregiem zasadniczych cech: 1) rozmiary jelenia z

Wężów są

nieco mniejsze od C. novorossiae , niektóre wymiary

zbliżają się

do wymiarów minimalnych tego jelenia; 2) w , bu dow ie

poroża różnica

zaznacza

się zwłaszcza

w rozwidleniu terminalnym; u jelenia z

Wężó-w

(Nr 220)

poroże

jest t ypu inadaptatywnego,

:U

C. novorossiae - adaptatywnego.

6 Zęby

o t akiej budowie Koken (1885)

opisał

z terenów Chin ,

oznac zając

je jak o

należące

do rod zaju Palaeom eryx .

_Następnie

Schlosser (1903)

utworzył

dl a ni ch oddzieln y r odz aj Cer va vu s. Zd an sk y (1925)

sąd zi, że wyodręb nie nie

tego rod za j u nie jest uzasadnione,

poniew aż zęby

pod ob nego t ypu

występują

u

różn ych

f orm.

7

Podob ni e jak u Procer v u s va riabilis i u mun1Jiak ów.

TabeI"a li

Pomiary

poroż a

jele n ia z

Wężów

i C. novorossiae (w mm)

Men surat/ons des bo /s du cer! de Wę ż e et de C. no v o r o ss/a e (en mm) --

Węże

Cervo ceru s novorossiae

Khomen- Teilhard d e

P omiary ko, 1913 Zdansky, 1925

Chard in, 1937

n r nr nr

Mensur ations

I ^{220 324 392} _{pl. 4, pl. 3,} I ^{pl. 3, p l. 4,}

I pl. 4,

I ^{fig.3i3a ' f ig. 1 i 2 f ig. 3 fig. 6 fig. 3}

Dł ugość

na sady ro gu I

I

± 47,0 67,0 35,0 41,5

^-

-

25,5

^-

Longu e ur du pedicu !e

Średn ica

na sady rogu u

doł u (największa)

20,5 - 19,0 25,5 24,5 -

D/am etr e ma x./mum du ped /cu le li la base

- ^{21,0 -- 22,0}

Średn ica

nasady ro gu p od

różą (najwi ększa)

18,7

^-

21,0 22,0 22,0

-

D/<!metre max/mum du ped /c u le sou s la meule

Średnica łodygi

nad

różą (najwi ększa)

19,0 27,0 20,0 24,0 33.0 28,5 25,0 26,0

D/ame tr emaxim umdumer r a/nnu-d essu sdela meule

Odleg łość: róża

- l-sze

odgałęz ienie

147,0 + 63,0 -- 57,0 71,0 54,0 67,0 81,0

D/ stan c e:meule - l-er andoui ller

Odleg łość:

l-sze

odgałęz i enie

- I

I

I

2- gi e

odgałęzien ie

91,0 -

- -

145 O 145,0 143,0 194,0

D/st an ce:l-er andouHler -

z-e

andouiller

Średnica łodygi między odgałęzieniami

15,0 - - 18,0 22 X 32 17 X 25 22,0 20,0

Di ame tr e du merrain en t.r e les andouillers - --

, Okaz nie m a jes zcze, drugie go

odga ł ęzie n ia . Spe cim en n'a pas encore le 2-e andouiller.

w

o

'"

..,

t'l

;;;l t'ltn

;,.

o

N

o<

N t'l :::::

in;>;

;,.