DOBÓR KS IĄŻE K I PRZESŁANKI BADAŃ CZYTELNICTWA W BIBLIOTEKACH PUBLICZNYCH WARSZAWY W LATACH 1 9 0 0 -1 9 1 8
I
U ż y w a n ie n azw y " p u b l i c z n y c h " d la j a k i c h k o l w i e k b i b l i o t e k we w c z e s n o d w u d z ie s t o w ie c z n e j W a rs z a w ie n ie j e s t s p ra w ę o c z y w i s t ą . W y s t a r c z y je d n a k ty m a z a s o w o z a ło ż y ć , że i s t n i a ł y w tym m ie ś c ie p la c ó w k i b i b l i o t e c z n e o c e la c h in n y c h n i ż o d d z ia ły w a n ia na pewną w y o d r ę b n io n ą g ru p ę s p o łe c z n ą , o z a s a d a c h s e l e k c j i k s ię g o z b io r ó w o d m ie n n y c h od k o m e r c ja ln y c h l u b d y d a k ty c z n y c h ., w r e s z c ie o p u b l i c z n o ś c i d o k o n u ją c e j w y b o ró w t r e ś c i l e k t u r y w s p o s ó b na t y l e s a m o d z ie ln y , b y m o g ły s t a n o w ić one p o d s ta t ję do p r z y p is y w a n ia t e j p u b l i c z n o ś c i pew nych z r ó ż n ic o w a n y c h ty p ó w a k t y w n o ś c i k u l t u r a l n e j
Nazwa t a p o j a w i ł a s i ę z r e s z t ą w W a rs z a w ie j a k b y p rz e d w c z e ś n i e . W w yp a d ku C z y t e l n i P u b l i c z n e j U n iw e r s y t e t u W a rs z a w s k ie g o o z n a c z a ła ona j e d y n i e , że j e j k r ą g u ż y tk o w n ik ó w n ie b y ł de i u r e o g r a n ic z o n y do s t u d e n t ó w i p ra c o w n ik ó w u c z e l n i . I t o n ie t y l k o ze w z g lę d u na n ie d o g o d n o ś c i, u t r u d n i a j ą c e d o s tę p i p r a c ę na K r a k o w s k im P r z e d m ie ś c iu c z y t e l n i k o m z m ia s t a 1 . Od p r z y s z ł e j b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j o c z e k iw a n o , i ż b ę d z ie ona s t a n o w i ł a c o ś w ię c e j i c o ś in n e g o n i ż po p r o s t u w y tw ó r s t o p n io w e j l i b e r a l i z a c j i r e g u la m in ó w e l i t a r n y c h b i b l i o t e k p r y w a t n y c h , t o w a r z y s t w n a u k o w y c h i u c z e l n i a n y c h . B i b l i o t e k a p u b li c z n a m ia ła b y ć owocem r o z w o ju b i b l i o t e k a r s t w a p u b li c z n e g o , w c ie la n ie m w ż y c i e je g o i d e i , a n ie o rg a n iz m e m w y n ik ły m d ro g ą e w o l u c j i z in n e g o . Pod
k r e ś l a n o , że f u n k c j e b i b l i o t e k i m i e j s k i e j / d l a sam ouków i " l u d z i p r a c u ją c y c h na p o lu n a u k o w y m "/ C z y t e l n i a P u b lic z n a UW p e ł n i ć może z a s t ę p c z o i ty m c z a s o w o . T o t e ż p r z e m ia n y w b i b l i o t e k a r s t w i e ś w ia to w y m b y ł y w W a rs z a w ie p i l n i e ś le d z o n e . Ze s z c z e g ó l
nym n a c is k ie m k o m e n to w a n o t ę t e n d e n c j ę , k t ó r a b i b l i o t e k o m " l u
dowym" k a z a ła p r z e m ie n ia ć s i ę w ła ś n ie w ” p u b l i c z n e " . P r z y t a c z a -
no z n a c z ą c e n a z w y : " ö f f e n t l i c h e B i b l i o t h e k " , " F r e i e Ö f f e n t l i c h e B ü c h e r h a lle und L e s e h a ll e " i t p . 1- 2
R o z r ó ż n ie n ie t o p a d a ło na p o d a tn y g r u n t , d z i ę k i b o g a ty m n a d w i ś la ń s k i m t r a d y c jo m p r a c y o ś w i a t o w e j, p ro w a d z o n e j r ó w n o c z e ś n ie w w i c i u ś r o d o w is k a c h , w i e l u k ie r u n k a c h i na w i e l u p o z io m a c h . R o z c z a ro w a n ie l i t e r a t u r ę " d l a lu d u " s p r z y j a ł o d o jr z e w a n iu s t a n o w is k a , i ż a u t e n t y c z n e k r z e w i e n i e k u l t u r y może z a i s t n i e ć w te d y , g d y o d b io r c a t r a k t o w a n y b ę d z ie na z a s a d a c h p a r t n e r s k i c h , c h o ć o c z y w iś c ie sam te n t e r m i n n i c p a d ł a n i r a z u J .
D la t e g o za p u b li c z n e w W a rs z a w ie ó w c z e s n e j u w a żać m ożn a, j a k s ą d z ę , b i b l i o t e k i g o d z ą c e d w ie t e n d e n c j e , b y n a jm n ie j n ie z b i e ż n e , a y.’ n i e k t ó r y c h w a ru n k a c h n a w e t s p r z e c z n e . P ie r w s z ą b y ło b y k o n ty n u o w a n ie t r a d y c j i r u c h u O ś w ia to w e g o w d o w o ln y m i c h w a r i a n c i e id e o lo g ic z n y m l u b o r g a n iz a c y jn y m . D ru g ą - p o jm o w a n ie b i b l i o t e k i j a k o i n s t y t u c j i o n ie z a le ż n y c h c e la c h i w s z e c h s t r o n n y c h f u n k c j a c h , n ie n a d a ją c e j s i ę na f i l i ę c z y a n e k s i n n e j , n a d r z ę d n e j i n s t y t u c j i o in n y c h z a d a n ia c h p o d s ta w o w y c h . T a k im i o r g a n i z a c j a m i b i b l i o t e c z n y m i - a u t o n o m ic z n y m i, l e c z id e o w o i p e r s o n a l n ie z w ią z a n y m i z k r ę g a m i " o ś w ia to w c ó w " b y ło T o w a rz y s tw o C z y t e lń m ia s t a W a rs z a w y i T o w a rz y s tw o B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j m ia s t a W a rs z a w y 4 . W ie le c e c h t a k i e j o r g a n i z a c j i ma ta k ż e W y d z ia ł C z y t e lń W a rs z a w s k ie g o T o w a rz y s tw a D o b r o c z y n n o ś c i. Dego w a lk a z z a rz ą d e m T o w a rz y s tw a w l a t a c h 1 8 9 7 -1 8 9 9 j e s t w a lk ą ś w ia t o p o g lą d ó w , a le i fa c h ó w : b i b l i o t e k a r z e , c h o ć b y i a m a t o r z y , z d e z a p r o b a t ą p r z y jm u ją w i z y t a c j e i a r b i t r a l n e p r o p o z y c je d z i a - ł ą c z y f i l a n t r o p i j n y c h . N ie z a le ż n o ś ć i z r ó ż n ic o w a n a k l i e n t e l a c e c h u je t a k ż e t z w . B i b l i o t e k ę K o le jo w ą , k t ó r e j k s i ę g o z b i ó r s e k c j a k a ta lo g o w a W y d z ia łu C z y t e lń WTD u z n a ła za je d e n ze w z o r c ó w , o b o w ią z u ją c y c h p r z y p r a c y nad k a t a lo g ie m p o d s ta w o w y m 0 . B i b l i o t e k i p u b li c z n e p r ó b u ję w ię c w y o d r ę b n ić z a ró w n o w śhód p la c ó wek z w ią z a n y c h z d o b r o c z y n n o ś c ią , j a k i w ś ró d tw o ró w ru c h u samo
p o m o cy; c z ę ś c io w o można w łą c z y ć t u t a k ż e b i b l i o t e k i to w a r z y s t w o ś w i a t o w y c h ',
D o b ó r k s i ę g o z b i o r u d la t y c h b i b l i o t e k t r a k t o w a n y b y ł j a k o z a d a n ie b a r d z o o d p o w ie d z ia ln e . Nim je d n a k s p ra w a t a z a c z ę ła b u d z i ć e m o c je , o b f i t ą b i b l i o g r a f i ę z d ą ż y ł j u ż o b r o s n ą ć p ro b le m do
b o r u p u b l i k a c j i do i n d y w id u a l n e j l e k t u r y . G r a n ic z y on z p r o
blem em s a m o u c tw a i s a m o k s z t a łc e n ia , a p r z y n a j m n i e j c z ę ś c io w o
m ie ś c i s i ę w s z e rs z y m z a g a d n ie n iu s w o i s t e j g o r ą c z k i c z y t e l n i c z e j ,
o g a r n i a j ą c e j ś r o d o w is k a i n t e l i g e n c j i , a t a k ż e r o b o t n ik ó w co
n a jm n ie j od l a t o s ie m d z i e s i ą t y c h X IX w . L u d w ik K r z y w i c k i w s p o m i
na n ie z w y k le in t e n s y w n ą l e k t u r ę - i n ie z w y k łą c h ło n n o ś ć - c z ł o n ków u c z n io w s k ic h i s t u d e n c k ic h k ó łe k s a m o k s z t a łc e n io w y c h . Po r o k u 1 8 8 0 , g d y w r a c a ją do W a rs z a w y a r e s z t o w a n i w k o ń c u l a t s i e d e m d z ie s ią t y c h d z i a ł a c z e s o c j a l i s t y c z n i , r u c h k ó łe k z a t a c z a c o r a z s z e r s z e k r ę g i , p r z e k s z t a ł c a j ą c s i ę s to p n io w o w t a j n y lu b p ó ł t a j n y r u c h o ś w ia to w y » U c z e s t n ic z ą w n im p r a w ie w s z y s c y ów - c ż e s n i l u b p ó ź n i e j s i a k t y w i ś c i WC WTD. Id e e r a d y k a liz m u n a r o dow ego i s p o łe c z n e g o , p o z y t y w is t y c z n e z a s a d y s a m o w y c h o w a n ia i
Q
z w y k ły g łó d k s i ą ż k i u le g a j ą w y m ie s z a n iu , O ż y w ie n ie t o ma c h a r a k t e r o g ó ln o z a b o r o w y . O b e jm u je ono t a k ż e k r ę g i k a t o l i c k i e , w czym u p a tr y w a n o r e z u l t a t y e n c y k l i k i Rerum N ovarum z 1891 r o k u . g
S am ouctw o i s a m o k s z t a łc e n ie s t a j ą s i ę s z ta n d a r o w y m i h a s ła m i p u b l i c y s t y k i w a r s z a w s k ie j z p rz e ło m u s t u l e c i . Czy są r ó w n ie ż ja s n y m i p o ję c ia m i? Oba t e r m i n y używ a ne b y w a ły z a m ie n n ie , d la t e g o n ie za w s z e sa m o u c tw o o z n a c z a ło t y l k o p r z y g o to w y w a n ie s i ę do e k s t e r n i s t y c z n y c h e g z a m in ó w w z a k r e s ie s z k o ły ś r e d n i e j l u b - s z e r z e j - s a m o d z ie ln e p r z e r a b i a n i e m a t e r i a ł u s z k o ln e g o , a sam o
k s z t a ł c e n i e - z d o b y w a n ie ś w ia t o p o g lą d u , w y r a b i a n i e w r a ż l i w o ś c i i n t e l e k t u a l n e j i e s t e t y c z n e j . T o , co p is a n o o w a lo r a c h i p e r s p e k ty w a c h p o z a i n s t y t u c j o n a l n o j , s p o n t a n i c z n e j n a u k i, d o t y c z y ł o w ł a ś c i w ie w s z y s t k i c h j e j p o z io m ó w : od e le m e n ta r n e g o po ’ u n iw e r s y t e c k i . W k a n o n ie l i t e r a t u r y p o ś w ię c o n e j s a m o k s z t a łc e n iu , mimo w s z y s t k i c h p ro w a d z o n y c h w ów cza s s p o r ó w , t r u d n o d o s t r z e c z a s a d n ic z a r ó ż n ic e id e o w e . N ie o d m ie n n ie a k c e n to w a n o je g o w z n i o s ło ś ć , w y s o k ą w a r t o ś ć s a m o d z ie ln e j p r a c y u m y s ło w e j w p o r ó w n a n iu z r u
t y n ą d y d a k t y k i s z k o ln e j i o g ro m n ą r o l ę d o b r e j , t r o s k l i w i e d o b r a n e j k s i ą ż k i j a k o p o d s ta w o w e j pom ocy s a m o u k a ' ,
J e s z c z e p o z y t y w i s t y c z n i p r o p a g a t o r z y s a m o k s z t a łc e n ia u w a ża l i za s to s o w n e o s t r z e g a ć p rz e d c z y t a n ie m naw ykow ym , k o m p u ls y w - nym N i e k t ó r z y n a j c h ę t n i e j o g r a n i c z y l i b y l i s t ę l e k t u r y do d z i e ł w i e l k i c h p r z e ło m o w y c h , w ie r z ą c w p o w s z e c h n ą ic h , moc o d -
12 '
d z ia ł y w a n i a . W s z y s c y u t o ż s a m i a l i sa m o u c tw o i s a m o k s z t a łc e n ie z c z y t e ln ic t w e m k s ią ż e k s z c z e g ó ln ie w a r t o ś c io w y c h .
I na o g ó ł - t y l k o z c z y t e i n i e tw em 1 'J. W y s t ą p ie n ie S t a n is ła w a
M ic h a l s k i e g o , k t ó r y w 1903 r . s k r y t y k o w a ł p r z y w ią z y w a n ie z b y t
w i e l k i e j w a g i do l e k t u r y , w y w o ła ło żyw ą d y s k u s j ę . K s ią ż k a po
w in n a b y ć n a r z ę d z ie m , a n ie c e le m - d o w o d z ił M i c h a l s k i - z a r z u
c a ją c r u c h o w i sam ouków p o w t a r z a n ie b łę d ó w s z k o ln ic t w a ^ c h o ć
w ła ś n ie b r a k i o f i c j a l n e j o ś w ia t y m ia ło u z u p e łn ia ć je g o i s t n i e n i e .
K o ja r z ą c id e e d e s c h o l a r y z a c j i s p o łe c z e ń s t w a , p r z e j ę t e od n i e k t ó r y c h p e d a g o g ó w d u ń s k ic h , z p o s t u l a t a m i p r a c y t w ó r c z e j , a k t y w n e j , s a m o d z ie ln e j , k t ó r a d o d a tk o w o / c h a r a k t e r y s t y c z n e ! / p o z w o l i ł a b y n a d r o b ić n i e d o s t a t k i p o l s k i e j n a u k i , p r o p o n u je M i c h a l s k i w y s ł a n i e sam ouków "w t e r e n " . W o ln e z r z e s z e n i a b a d a c z y -a ra a to ró w m o g ły b y p r o w a d z ić p r a c e k r a jo z n a w c z e , k a r t o g r a f i c z n a , g e o lo - g ic z n e , d e m o g r a f ic z n e , a n t r o p o lo g i c z n e i e t n o g r a f i c z n e 14
P o le m ik a w o k ó ł te g o a r t y k u ł u o d b y ła s i ę na ła m a c h " O g n iw a " . N a j s i l n i e j p o p a r l i M ic h a l s k i e g o L u d w ik K r z y w i c k i 15 , S a m ue l D i c k s t e i n 10 i S t a n is ł a w P o s n e r i 7 , A d w e r s a r z e M ic h a ls k ie g o w y
r a ż a l i p o g lą d - s k ą d in ą d r ó w n ie ż d a ją c y s i ę w y w ie ś ć z w ię k s z o ś c i p r a c na te m a t s a m o k s z t a łc e n ia - że pod staw o w ym b ra k ie m w s p ó łc z e s n e j k u l t u r y p o l s k i e j j e s t " u b ó s tw o / n i e d o s t a t e k / l u d z i z j a s n o w y r o b io n y m i p o g lą d a m i na g łó w n e z a g a d n ie n ia b y t u "
R uch lc c a ls a m m le r ó w , o c h o t n ik ó w - m e t e o r o lo g ó w i t p . s t a ł b y s i ę je s z c z e j e d n ą ” i n s t y t u c j ą od o d w r a c a n ia u w a g i" . Od c z e g o ? To c h y b a c e n z o r n ie p r z e p u ś c i ł w tym m ie js c u s t w i e r d z e n i a , że h o b b y n au kow e może o d w o d z ić od z a jm o w a n ia s i ę k w e s t ia m i p o l i t y c z n y m i, s p o łe c z n y m i l u b d u c h o w y m i k r a j u . O e ś l i t a k , t o t a k o n f r o n t a c j a p r z y b i e r a k s z t a ł t p a r a d o k s a ln y . O to bow iem w e z w a n ie do c z y n u ł ą c z y s i ę ze s z c z e g ó ln y m d o w a r to ś c io w a n ie m o b c o w a n ia z k s i ą ż k ę , z b r a k ie m z a u f a n i a do k s z t a ł c e n i a in n e g o n i ż po
p r z e z l e k t u r ę . I o d w r o t n ie - d z i a ł a c z , k t ó r y nad " w y r o b i e n ie
id e o w e " p r z e d k ła d a r o z w i j a n i e t w ó r c z y c h p r e d y s p o z y c j i badaw
c z y c h , c h c i a ł b y o d e rw a ć sam ouków od k s i ą ż k i , n im je s z c z e d o
r o s n ą do w i e l k i c h z a d a ń . O e s t t o c h y b a k o l e j n a w e r s j a z d e r z e
n i a p o s ta w y r o m a n ty c z n e j z n u r te m p r a c y o r g a n i c z n e j , p r z y czym
ro m a n ty z m t e n j e s t j a k b y o d ło ż o n y na p ó ź n ie j - do c h w i l i u z y s
k a n ia s p ó jn e g o , u g r u n to w a n e g o ś w ia t o p o g lą d u , , Na t l e te g o
k s ią ż k o w e g o ro m a n ty z m u j a k ż e n i e c i e r p l i w e są o r g a n i c z n i k o w s k i e
p o s t u l a t y M ic h a l s k i e g o , j a k ż e b a rw n a - p r z y c a ł e j s w o je j n a iw
n o ś c i - i n i c j a t y w a z a k ła d a n i a a m a t o r s k ic h t o w a r z y s t w b a d a w c z y c h
P o s t u l a t , a b y sam ouk o b c o w a ł t y l k o z a r c y d z i e ł a m i , n a ł o ż y ł
s i ę na r o z p o z n a n ie k r a jo w e g o p iś m ie n n ic t w a n a u k o w e g o j a k o n i e
w y s t a r c z a ją c e g o do j a k i e j k o l w i e k p r a c y o ś w i a t o w e j. W w y ło w ie n iu
z t e g o s z c z u p łe g o z a s o b u p r a c g o d n y c h l e k t u r y m ia ła pomóc a k c ja
p o r a d n ik o w a ^ p ro w a d z o n a w e d łu g w z o rc ó w p o z y t y w i s t y c z n y c h . 3 e j
in t e n s y w n o ś ć w z r o s ła w l a t a c h o s ie m d z i e s i ą t y c h i d z ie w ię ć d z i e
s i ą t y c h XXX w . N a b i e r a ł a ona w te d y c h a r a k t e r u p ro p a g a n d o w e g o , a
może i n a c z e j : t o p ro p a g a n d a p r z y b i e r a ł a p o s t a ć p r z e w o d n ic tw a d la
z ł y s i ę l i c z n e " k a t a l o g i ro z u m o w a n e "
n ie 19 . W 1 8 9 5 r . z z a s i ł k u K a s y im , M ia n o w s k ie g o w yda no
s z e r s z y c h r z e s z c z y t a j ą c y c h . B i b l i o g r a f i e z a le c a j ą c e d r u k o w a ła w ię k s z o ś ć t y g o d n ik ó w , u k a z y w a ły s i ę t e ż one j a k o z a ł ą c z n i k i do p r a c na te m a t s a m o k s z t a łc e n ia . Poza o b ie g ie m k s ię g a r s k im z n a l a - p o w ie lo n e h e k t o g r a f i c z - 'K a t a - lo g ro zu m o w a n y k s ią ż e k d l a d z i e c i i m ł o d z i e ż y " . P ó ź n ie js z e b i b l i o g r a f i e i k a t a l o g i w z o rc o w e na p r a c ę t ę - p o za " P o r a d n ik ie m d la sam ouków " - p o w o łu ją s i ę b o d a j n a j c z ę ś c i e j . B y ła ona o b s z e r n a /2 1 3 . s t r o n / , n ie t y l k o d z i ę k i d u ż e j l i c z b i e u w z g lę d n ia n y c h p o z y c j i /p o n a d 4 0 0 / , a le p rz e d e w s z y s t k im - r e c e n z jo m .
" K a t a l o g " o d s y ł a ł t a k ż e do k i l k u w c z e ś n ie js z y c h w y d a w n ic tw t r a ! >
t u j ę c y c h o d o b o r z e l e k t u r y d l a c z y t e l n i k a d z ie c ię c e g o i m ło d z ie ż o w e g o .
W r e s z c ie w 1899 r . z a c z y n a s i ę u k a z y w a ć m o n u m e n ta ln y " P o r a d n i k d l a s a m o u k ó w ". D la je g o t w ó r c y , S . M ic h a l s k i e g o , j e s t on u k o ro n o w a n ie m w i e l o l e t n i e g o z a f a s c y n o w a n ia p ro b le m e m s y s t e m a t y z a c j i c z y t e l n i c t w a , z j a k i m z e t k n ą ł s i ę w c z a s ie s t u d ió w w R o s j i . K u l t u r z e p o l s k i e j " P o r a d n ik " d o s t a r c z y ł ka nonów l e k t u r y , d e z y d e r a t ó w p r z e k ła d o w y c h , a r t y k u ł ó w o s a m o is t n e j w a r t o ś c i n a u k o w e j , a nade w s z y s t k o - a u t o r y t a t y w n e g o w z o rc a o c e n y p u b l i k a c j i , łą c z ą c e g o p o d e j ś c i e naukow e z r a d y k a liz m e m id e o w y m .
U bocznym e fe k t e m t e j p ir a m i d y p u b l i k a c j i s a m o k s z ta łc e n io w y c h b y ło d a ls z e r o z l u ź n i e n i e f o r m u ły s a m o u c tw a , p o w s ta n ie s w o i s t e j mody i e k s p lo a t o w a n ie j e j p r z e z n i e k t ó r y c h w ydaw ców on .
W ru c h u o ś w ia to w y m p rz e ło m u s t u l e c i s z c z e g ó ln e m ie js c e z a jm o w a ła p ro p a g a n d a k s i ą ż k i n a u k o w e j. K u l t n a u k i - z w ła s z c z a p r z y
ro d o z n a w s tw a - s t a n o w i ł je s z c z e s p a d e k po p o z y t y w iz m ie , l e c z s tu — s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia n a b r a ł w ś ró d r a d y k a l n e j m ło d z ie ż y
d e n c k ie j 22 . P ó ź n ie j n ie z d y s t a n s o w a ł s i ę od n ie g o ż a d e n i d e o l o g i c z n y ; n a j p o c z e ś n i e j s z o m ie js c e z a j ą ł on w c y s t y c e le g a l n y c h t y g o d n ik ó w , w y d a w a n y c h p r z e z
w a r s z a w s k ie " O g n iw o " i w ile ń s k ą w is k o s y m p a ty k ó w PPS
>2
W ia r ę w p o tę g ę w ie d z y ,
o d ła m p u b l i - ś r o d o -
" W ie - z w ła s z c z a ś c i s ł e j w ie d z y o p r z y - d z ę "
r o d z ie , n y c h , o
lo k o w a ć p o k r e w -
u p r a w ia n ia n a j i s t o t - z a s ię g u
l u b c h o ć b y t y l k o
n a le ż y w ś ró d d u ż e j l i c z b y z j a w i s k s p o łe c z n y m w ię k s z y m n i ż m o ż liw o ś c i c z c z e n ia n a u k . D la n a s z e g o te m a tu
n i e j s z a j e s t może u ja w n i a j ą c a s i ę p o w s z e c h n o ś ć o c z e k iw a n ia , i ż
k a ż d a w a r t o ś c io w a l e k t u r a p o w in n a m ie ć w a l o r y p o z n a w c z e . Tak
w ię c n p . r e c e n z e n c i k s ią ż e k p rz y g o d o w y c h z t e g o o k r e s u s u ro w o
t r a k t u j ą d z i e ł a p o z b a w io n e i n f o r m a c j i g e o g r a f ic z n y c h l u b e t n o -
g r a f i c z n y c h , a c z y t e l n i c y n i e w y k s z t a ł c e n i w s w o ic h w y p o w ie d z ia c h c z ę s t o n a d a ją p o w ie ś c io m h is t o r y c z n y m m ia n o k s ią ż e k "n a u k o w y c h "
U lu b io n e d z i e d z i n y n a u k i w tym o k r e s ie t o " u ś c i ś l o n e ” d y s c y p l i n y s p o łe c z n e : a n t r o p o l o g i a f i z y c z n a , p s y c h o m e t r ia , d e m o g ra f i a i w a r s z t a t s t a t y s t y c z n y »
K o n ie c X IX i p o c z ą te k XX w . j e s t o k re s e m in t e n s y w n e g o p r z y s w a ja n ia i p o p u la r y z o w a n ia n a u k i ś w ia t o w e j w P o ls c e . P r a c y t e j to w a r z y s z ę n a w e t p o g lą d y ^ s k r a j n e : l e p i e j p o w s trz y m a ć r o z w ó j n a - u k i n i ż p o z w o l i ć , b y p o z o s t a ła ona n ie u p o w s z e c h n io n a . ś w ia d o m o ś ć , j a k d u ż e s ą ‘ l u k i w p i ś m i e n n i c t w i e p o ls k im i j a k t r u d n o j e b ę d z ie u z u p e ł n i ć , t o w a r z y s z y ła c h y b a w s z y s t k im a u to ro m i tłu m a c z o m , j a k o że s p o ś r ó d k s ią ż e k n a u k o w y c h w y d a n y c h w l a t a c h 1 8 9 5 -1 9 0 0 " P o r a d n ik " z a l e c i ł j e d y n i e 15% . W 1901 r . o d n o to w a no o ż y w ie n ie w y d a w n ic z e , a le p r z e c i ę t n y p o z io m p u b l i k a c j i n a - d a l o c e n ia n o j a k o z b y t n i s k i „ Do 190 2 r . p r z e ło ż o n o p r a w ie w s z y s t k i e p o z y c je z a le c a n e w " P o r a d n ik u " . K w e s t ia d o b o r u k s i ą ż e k do "m e to d y c z n e g o c z y t e l n i c t w a " n ie z o s t a ł a je d n a k p r z e z t o a u t o m a t y c z n ie u r e g u lo w a n a . P r z e k ła d y n ie c z ę s t o s p e ł n i a ł y p o k ł a dan e w n ic h n a d z i e j e , a na s c e n ę w k r o c z y ł y - d z i ę k i r , z w o j o w i b i b l i o t e k p o w s z e c h n y c h - nowe r z e s z e c z y t e l n i k ó w , d l r k t ó r y c h
" P o r a d n ik " b y ł o c z y w iś c ie za t r u d n y . C e c h o w a ł i c h " k o ię ż k o w y f e t y s z y z m " i n ie u m i e j ę t n o ś ć k r y t y c z n e j s e l e k c j i w y d a w n ic tw . T ak w każdym r a z i e p r z e d s t a w i a ł s y t u a c j ę w 190 6 r . Adam M a h rb u rg 26
I I
W ybór k s ią ż e k d la b i b l i o t e k , o r i e n t a c j a w z a s o b a c h r y n k u k s i ę g a r s k ie g o b y ła n i e w ą t p l i w i e u ł a t w i o n a , d z i ę k i i s t n i e n i u d u ż e j i l o ś c i p o r a d n ik ó w b i b l i o g r a f i c z n y c h . N i e k t ó r e z n ic h p u b l i k o wane b y ł y od r a z u j a k o w z o r c e k a t a lo g ó w d la o k r e ś lo n y c h ty p ó w b i b l i o t e k , i t o z u w z g lę d n ie n ie m t a k i s t o t n e g o e le m e n t u , j a k c e n a z a le c a n e j p u b l i k a c j i 27 . D ru k o w a n e k a t a l o g i b i b l i o t e k mog
ł y s ta w a ć s i ę z k o l e i b i b l i o g r a f i a m i z a le c a j ą c y m i d l a sam ouków .
Do k a t a l o g u in w e n ta r z o w e g o lu b k a r tk o w e g o c z y t e l n i k ó w c z e s n y
r z a d k o k i e d y m ia ł d o s tę p ^ ' , l e c z z w y c z a j d r u k u k a t a lo g ó w b i
b l i o t e c z n y c h n a d a w a ł s p r a w ie d o b o r u k s i ę g o z b i o r u c h a r a k t e r p u
b l i c z n y . W z o rc e s a m o u c tw a i w y s i ł k i na r z e c z u t w o r z e n ia s p o
ł e c z n i e d o s tę p n e g o z a s o b u b i b l i o t e c z n e g o w s p i e r a ł y s i ę n a w z a
jem .
N a jp o w a ż n ie js z y w z o r z e c k s i ę g o z b i o r u s t a n o w i ł y b i b l i o g r a f i e z a łą c z n ik o w e " P o r a d n ik a d l a s a m o u k ó w ". Z aku pó w w e d łu g n ic h d o - k o n y w a n a m ię d z y in n y m i w B i b l i o t e c e K o le jo w e j i w p o w s z e c h n y c h b i b l i o t e k a c h p r o w i n c j o n a l n y c h J° K a n o n t e n t r z e b a b y ło je d n a k u z u p e łn ia ć o n ow sze i ł a t w i e j s z e w y d a w n ic tw a . R e c e n z je i d z i a ł y n o w o ś c i w c z a s o p is m a c h , a t a k ż e k a t a l o g i k s i ę g a r s k i e n ie z a s p o k a j a ł y t u p o t r z e b , c h o d z ił o bow iem p rz e d e w s z y s t k im o z a p e w n ie n ie s p ó j n o ś c i danemu k s i ę g o z b i o r o w i - p o d o b n ie , j a k s p ó jn a p o w in n a b y ć l i s t a l e k t u r y .
Z a s a d a s y s te m a ty c z n e g o c z y t a n i a z n a l a z ł a w t e n s p o s ó b o d b ic i e w n i e p i s a n e j z a s a d z ie s y s te m a ty c z n e g o d o b o ru w y d a w n ic tw do b i b l i o t e k i . B i b l i o t e k a r z e z w ią z a n i z ruchem le w ic o w y m m i e l i j e t r w a l e z a k o r z e n io n e , d z i ę k i u c z e s t n i c t w u w ru c h u k ó łe k samo
k s z t a łc e n io w y c h z l a t o s ie m d z i e s i ą t y c h i d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h „ N i e k t ó r e z t y c h k ó łe k s t a w i a ł y s o b ie z r e s z t ą za c e l w ł a ś n ie g ro m a d z e n ie i o p ra c o w y w a n ie n i e l e g a l n y c h k s i ę g o z b i o r ó w 0 ^ .
W e te ra n b i b l i o t e k a r s t w a p o w s z e c h n e g o w W a r s z a w ie , W y d z ia ł C z y t e l ń B e z p ła t n y c h W a rs z a w s k ie g o T o w a rz y s tw a d o b r o c z y n n o ś c i /WCB WTD/ w p r o w a d z ił z a s a d ę k o le g i a ln e g o k w a l i f i k o w a n i a k s ią ż e k do z a k u p u . N a jp ie r w z le c a n o o s o b ie fa c h o w e j z r e c e n z o w a n ie k s i ą ż k i , a n a s t ę p n ie d y s k u to w a n o nad r e c e n z ją i d ro g ą g ło s o w a n ia p rz y z n a w a n o k s ią ż c e s t o p i e ń , k t ó r e g o w y s o k o ś ć r o z s t r z y g a ł a , c z y z o s t a n i e ona n a b y ta l u b z a tr z y m a n a w k s i ę g o z b i o r z e . P r o c e d u r a t a z o s t a ł a w y p ra c o w a n a w o k r e s i e , g d y na p o d s ta w ie k o m i
s y j n e j k w a l i f i k a c j i p iś m ie n n ic t w a p o w s t a ł " K a t a lo g rozu m o w an y k s ią ż e k d la d z i e c i i m ło d z ie ż y " z 189 5 r . G rup a k w a l i f i k u j ą c a u j a w n i ł a tam s w o je o c e n y w p o s t a c i k r ó t k i c h r e c e n z j i ~ a b s t r a k t ó w z a m ie s z c z o n y c h p r z y k a ż d e j p o z y c j i .
N ie znam y d o k ła d n e j d a t y p o w s ta n ia k o m i s j i k a t a lo g o w e j WCB WTD;
p ra w d o p o d o b n ie k o m is je k w a l i f i k a c y j n e d z i a ł a j ą c e p r z y b i b l i o t e k a c h p o z n a ń s k ic h i g a l i c y j s k i c h w l a t a c h o s ie m d z i e s i ą t y c h X IX w . b y ł y od n i e j w c z e ś n i e j s z e . P ie rw s z e r e c e n z je p r z y p is y w a n e K o - m i s j i p o c h o d z ą z 1892 r . 32 R o z w in ę ła s i ę ona z t a jn e g o K o ła C z y t e ln i a n e g o , w s k ła d k t ó r e g o w c h o d z i l i l u d z i e r o z m a it y c h po g lą d ó w p o l i t y c z n y c h . Ł ą c z y ło i c h p r a g n i e n ie u n o w o c z e ś n ie n ia p o l i t y k i b i b l i o t e c z n e j WTD, z e r w a n ia z d o ty c h c z a s o w ą f o r m u łą
" u m o r a l n i a j ą c ą " , j a k a - z a s a d n ic z o - o b o w ią z y w a ła c z y t e l n i e 0 ^ .
W 1 8 9 3 r . c e l t e j p r a c y z o s t a ł w y t y c z o n y j a k o u ło ż e n i e w y k a
zu k s i ą ż e k , p r z y d a t n y c h d la c z y t e l ń b e z p ła t n y c h o r a z w y k a z u k s i ą
ż e k d la t y c h c z y t e l ń n ie o d p o w ie d n ic h . Na p o d s ta w ie p ie r w s z e g o
z n ic h - , u z u p e łn io n e g o o t y t u ł y m n ie j w a r t o ś c io w e , l e c z " k w a l i f i k u ją c e s i ę do p r z y j ę c i a ” / n p .
yjf o r m i e d a r ó w / m ia ł p o w s ta ć k a t a l o g " n o r m a l n y " , c z y l i w z o r c o w y . Tę z a s a d ę u trz y m a n o do k o ń c a o m a w ia n e g o o k r e s u : k o m p ro m is m ię d z y a k ty w n y m g ro m a d z e n ie m p i ś m ie n n ic t w a w y b o ro w e g o a n ie c h ę c i ą do r e z y g n o w a n ia z j a k i c h k o l w ie k k s i ą ż e k , k t ó r e z n a l a z ł y s i ę w p o s ia d a n iu c z y t e l ń . K r y t e r i a d o b o r u s fo r m u ło w a n e z o s t a ł y o g ó ln ik o w o : " c h a r a k t e r t r e ś c i , t e n d e n c ja , p o ż y t e k d la m a ło l u b ś r e d n i o t y l k o w y k s z t a łc o n y c h c z y t e l n i k ó w " o r a z j ę z y k d z i e ł a . W a lo r y a r t y s t y c z n e , ro z u m ia n e ja k o c o ś p o z a c z y s t o ś c i ą j ę z y k a , na d r u g im m ie j s c u . Z o m a w ia n y c h t u
"W ska zó w e k d l a w s p ó łp r a c o w n ik ó w k a t a l o g u " w y n ik a , że m i e l i o n i z a ró w n o o p in io w a ć r z e c z y w i s t y z a s ó b c z y t e l ń , j a k i d o s t a r c z a ć now ego m a t e r i a ł u do k a t a lo g ó w 0 . Może t o d o p ie r o w 1 8 9 3 r u k o n s t y t u o w a ła s i ę - s p o ś r ó d o s ó b w c i ą g n i ę t y c h do t e j p r o c y w ła ś c iw a k o m is ja k a ta lo g o w a ?
W ka żdym r a z i e na pewno i s t n i e j e ona pod t ą nazw ą w 189S r .tJ a m ie js c e p o d z ia ł u s p r z e d t r z e c h l a t / k s i ą ż k i do u s u n i ę c i a ; do p r z y j ę c i a ; d o b re i p o ż ą d a n e ; n ie z n a n e r e c e n z e n t o w i/ w p ro w a d z o n y z o s t a j e p o d z i a ł n ie c o b a r d z i e j s u b t e l n y : n ie z b ę d n e / ’ " n i e t y l k o n a b y w a ć w p ie r w s z e j k o l e j n o ś c i , a le i p r z e d in n y m i daw ać do c z y t a n i a " / ; p o ż y t e c z n e ; o b o ję t n o /" m o ż n a p r z y jm o w a ć " / ; i n ie o d p o w i e d n i e . Tę o s t a t n i ą k a t e g o r i ę r o z u m ia n o j a k o " z b y t s p e c j a l n e ,
p r z e s t a r z a ł e , n ie o d p o w ia d a ją c e w ym aganiom w p r o s t s z k o d l i w e " ° . 3 r*
naukowym a lb o n a w e t
"W yka z k s ią ż e k o c e n io n y c h n r 1 " d o s t a r c z a p r z y k ła d ó w .
5Z IC O O -b r u d - l i w a j e s t w ię c k s ią ż k a o c e n io n a j i i k o "ro m a n s s e n s a c y jn y
n y " , a " K o b i e t a j a k o z b r o d n i a r k a i p r o s t y t u t k a " C .L o m b ro s a z y s k u je o p i n i ę z b y t s p e c j a l i s t y c z n e j . K s i ą ż k i n ie z b ę d n e , t o g łó w n i e b e l e t r y s t y k a d la m ło d z ie ż y . P r z y o k a z j i d o w ia d u je m y s i ę , że p r a c o w n ic y W y d z ia łu C z y t e lń /w ó w c z a s - j e s z c z e - b e z p ła t n y c h / s t o s o w a l i p r a k t y k ę c z ę ś c io w e g o c e n z u r o w a n ia u d o s t ę p n ia n y c h w y
d a w n ic t w . P r z y " O p o w ia d a n ia c h " S . Ż e r o m s k ie g o w w y d a n iu k s i ę g a r n i P a p r o c k ie g o z 18S6 r . f i g u r u j e a d n o t a c j a : " w y c ią ć z l i c z b y u tw o ró w n r 1 i 1 0 " . K a t e g o r i a " o b o j ę t n y c h " p o c ią g a za s o b ą d a ls z e u ś c i ś l e n i a : " d o c z y t a n i a p r z e z d z i e c i k l a s y i n t e l i g e n t n e j pod k ie r u n k ie m s t a r s z y c h " , " n i e daw ać m ło d z ie ż y " i t p . ° °
K o m is ja u z n a w a ła mimo t o , że d o k o n u je s i ę z b y t z g ru b n e g o p o d z i a ł u , s k o r o w tym samym r o k u p o ja w ia s i ę k a t e g o r i a
k s ią ż e k . „3 7 m i
" m n ie j p o ż y t e c z n y c h , m ię d z y p o ż y t e c z n y m i a Nazwa t a j e s t m y lą c a , t a k ą bow iem e t y k i e t k a
d o d a tk o w a
o b o j ę t n y -
o p a t ry w a ć
m ia n o k s i ą ż k i p e łn e z a l e t i w a d , a w ię c r a c z e j - k o n t r o w e r s y j ne . N a d a l s to s o w a n o d o d a tk o w e z a s t r z e ż e n i a co do w ie k u i w y
k s z t a ł c e n i a o d b i o r c y , c h o ć t r z e b a p r z y z n a ć , że uwaga p r z y "M o
i c h d z i e c i a c h " A , D o m a ń s k ie j / A r c t 1 3 9 5 / - " d l a d z i e c i s f e r z a m o ż n ie js z y c h " - j e s t z u p e łn i e w y ją tk o w a 38
C zy n a c i s k i M ic h a ła R a d z i w i ł ł a , w i z y t a t o r ó w i p r a s y k a t o l i c k i e j m ia ł y w p ły w na t e o c e n y ? C zy k o l e j n e , p o w ie la n e "W y k a z y k s ią ż e k o c e n ia n y c h " b y ł y r e z u lt a t e m p r a c y sa m e j k o m i s j i k a t a l o g o w e j, c z y t e ż w y n ik ie m z d e r z e n ia o p i n i i k o m i s j i z ż ą d a n ia m i z w ie r z c h n o ś c i? 0 j a k i c h r o z b ie ż n o ś c ia c h w ł o n i e k o m i s j i n ie w s p o m in a l i t e r a t u r a d ru k o w a n a , c h o ć w y r a ź n ie s u g e r u je i c h
i s t n i e n i e m o n o g r a f ia ! i . D a n e l? P e łn a o d p o w ie d ź na t e p y t a n i a w y m a g a ła b y g ł ę b o k i e j a n a l i z y t r e ś c i z a le c a n y c h l u b w y k lu c z a n y c h k s i ą ż e k , a t a k ż e p r z e p r o w a d z e n ia k o n k o r a a n c j i m ię d z y '"Wy
k a z a m i" a o b s z e rn y m z b io r e m r e c e n z j i , zachow anym w A rc h iw u m B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j m. s t . W a rs z a w y . W y b ió r c z o r e c e n z je t e zo
s t a ł y om ó w io ne w c y to w a n e j p rz e d c h w i l ą p r a c y .
N ie z b y t ja s n e są r ó w n ie ż o k o l i c z n o ś c i p o w s ta n ia p o w ie lo n e g o p is m a do z a r z ą d z a ją c y c h c z y t e l n i a m i , z a w ie r a ją c e g o p ro ś b ę o " n i e z w ło c z n e w y c o f a n ie z o b ie g u i w y c o f a n ie do b i u r a n i ż e j ' w y m ię - n io n y c h d z i e ł , u z n a n y c h za n ie p r z y d a t n e l u b s z k o d l i w e " '' , Pism o 40 p o w o łu je s i ę na u c h w a łę k o m i s j i k a t a l o g o w e j , l e c z n ie j e s t s y gnow ane a n i d a to w a n e . N ie p o w t a r z a ją s i ę t u / p o z a j e d n ą / p o z y c j e z "W ykazów k s ią ż e k o c e n io n y c h " , a le j a k ą c z ę ś ć r z e c z y w i ś c ie o p ra c o w a n y c h w y k a z ó w s t a n o w ią d z i ś d o s tę p n e ? Są za t o " P a n i Bova r y " G, F l a u b e r t a , d z i e ł a G. Z a p o l s k i e j , E . Z o l i , A . N ie m o je w - s k i e g o , k w e s tio n o w a n e u p r z e d n io p r z e z Z a rz ą d WTD 41 , o b o k k s i ą ż e k P ro m yka /K o n r a d a P r ó s z y ń s k i e g o / , na pewno n ie " b e z b o ż n y c h " , o r a z p o p u la r n y c h p r a c k r a jo z n a w c z y c h A n t o s z k i / A n t o n i n y S m i- s k o v e j / .
P ie rw s z y m n ie w ą t p liw y m e fe k t e m k u r a t e l i c e n z u r y w o s o b ie r a d c y O ó z e fa Kow zana j e s t n a t o m ia s t na pewno " S v o d n y j k a t a l o g B e s - p ła t n y c h Ć i t a l e n ^ u V a r s a v s k a g o B ł a g o t v o r i t e l ' n a g o O b s c e s t v a " , o p rą c o w a n y w 190 0 r . U ja w n ia o n , że K o w z a n o w i z a l e ż a ł o w ów czas r a c z e j na u t r z y m a n iu ś w ia to p o g lą d o w e g o n i ż p o l i t y c z n e g o k o n s e rw a ty z m u c z y t e l ń . P ó ź n ie js z e e f e k t y f u n k c jo n o w a n ia r o s y j s k i e go n a d z o r u n ie r y s u j ą s i ę w y r a z i ś c i e , c h o ć w y d a je s i ę , że c o r a z b a r d z i e j z d e c y d o w a n ie o d c i n a ł on d o p ły w do c z y t e l ń k s i ą ż e k o t r e ś c i p a t r i o t y c z n e j 4 ^ . Po 1 9 0 6 r . k o n fis k o w a n e b y ł y k s i ą ż k i o t r e ś c i p a t r i o t y c z n e j , w o l n o m y ś l i c i e l s k i e j l u b - c o r a z c z ę -
s c i e j - w y d a w n ic tw a t a n d e t n e 44
0 p r a c y k o m i s j i k a t a lo g o w e j w p o c z ą tk a c h XX w . n i e w i e l e da s i ę p o w ie d z ie ć . Po r o k u 1903 s ł a b n i e , a po 190 4 z a n ik a a k c ja r e c e n z o w a n ia k s ią ż e k . W 1 9 0 6 r . o p ra c o w a n o w s tę p n e w e r s je k a t a l o g u " o g ó l n e g o " “’®,
W p o c z ą tk a c h 190 9 r , M a r ia G o r a ó liń s k a , w k o ń c u X IX w „ s t o j ą c a na c z e le k o m i s j i k a t a l o g o w e j , d o k o n a ła p rz e g ię c iu k a t a lo g ó w n i e k t ó r y c h c z y t e l ń . W j e j s p ra w o z d a n ia c h p o w t a r z a ją s i ę n a r z e k a n i a na b r a k k a t a lo g ó w d z ia ło w y c h / g d y b y b y ł y , p o w in n i m ie ć do n ic h d o s tę p i c z y t e l n i c y / , na b r a k i w z a o p a t r z e n i u we w s p ó ł
c z e s n ą l i t e r a t u r ę p o ls k ą i p iś m ie n n ic t w o n a u k o w e , na p r z e m ie s z a n ie k s ią ż e k d la d o r o s ły c h z k s ią ż k a m i d la m ło d z ie ż y . G c m ó liń - s k a s t w i e r d z a p r z y ty m , ż c może w a r t o b y n i e k t ó r e k s i ą ż k i d la d o r o s ł y c h s z e r z e j - u d o s t ę p n ić m ło d z ie ż y , a le na p o d s ta w ie s p e c j a l n e g o s p is u t a k i c h k s i ą ż e k , a n ie d z i a ł a ń p r z y p a d k o w y c h , W k s i ę g o z b i o r a c h n ie w y k r y t o " ja s k r a w o ś c i k w a l i f i k u j ą c y c h s i ę dc w y r z u c e n i a " , a le w i e l e ¡-z o c z y m ie r n y c h '" , Dawna k o m is ja k a t a l o 4.7 gowa w ó w cza s j u ż n i e . d z i a ł a ł a .
D n ia 10 X I 190 9 r . W y d z ia ł C z y t e lń z a w ia d a m ia , że “ z o r g a n i z o w a ł s e k c jo k a t a lo g o w a , k t ó r a z m ie r z a do z a p o z n a n ia s i ę z k s i ę g o z b io r a m i w s z y s t k i c h c z y t e l ń W y d z ia łu , by s t o p n io w o z a ją ć s i ę u p o rz ą d k o w a n ie m i c h z a w a r t o ś c i i d o p r o w a d z ić k s i ę g o z b i o r y do s ta n u o d p o w ia d a ją c e g o c e lo m k s z t a ł c e n i a s i ę o g ó ln e g o " . S e k c ja usuw ać b ę d z ie r ó w n ie ż r z e c z y n ie o d p o w ie d n ie . " W a r to b y m ie ć w s z y s t k o , co p o s ia d a t r w a l s z ą w a r t o ś ć n a u k o w a , p e d a g o g ic z n ą , e s t e t y c z n ą " . F o r m u ły , co p ra w d a , d o ś ć w y ś w ie c h t a n e , l e c z z a m ia r am- b i t n y : o p r a c o w a n ie w z o rc o w e g o k a t a lo g u " n o r m a ln e g o "
z a d a n ie t o s p o c z ę ło w r ę k a c h k o m i s j i k a t a l o g o w e j , j e d n e j z dwóch k o m i s j i w c h o d z ą c y c h w s k ła d n o w e j s e k c j i WC WTD. D ru g ą b y ła k o m is ja s p ra w o z d a w c z a , k t ó r e j p o w ie r z o n o d o k o n y w a n ie o c e n n o w o ś c i w y d a w n ic z y c h ,
K r y t e r i a d o b o ru s fo r m u ło w a n o na je d n y m z z e b r a ń k o m i s j i w
p a ź d z ie r n i k u 1909 r . d o ś ć o g ó ln ik o w o : " z a t r z y m a ć w s z y s t k o , co ma
j a k ą k o l w i e k w a r t o ś ć id e o w ą l u b s p o łe c z n ą , usuw ać r z e c z y s z k o d -
i i w e " 49 . Doceńm y j e d n a k , że D y ła t o f o r m u ła b a r d z o e l a s t y c z n a .
W j e j ś w i e t l e z w ią z e k W y d z ia łu C z y t e lń z T o w a rz y s tw e m można u z
n a ć j u ż t y l k o za f o r m a ln o ś ć . S k a la o c e n t e ż z o s t a ł a u p r o s z c z o
n a , a n a s t ę p n ie - w y g lą d a , że z pewnym w y s i łk i e m - w y p ra n a z
d y d a k ty z m u . P r z y j ę t o k a t e g o r i o : k s i ą ż k i p o le c o n e , k s i ą ż k i d r u
g o r z ę d n e / p r z e k r e ś l o n o - w r e s z c i e ! - s ło w o " o b o j ę t n e " / i k s i ą ż
k i n ie do n a b y c ia / p r z e k r e ś l o n o s ło w o " s z k o d l i w e " / -'® .
O d tą d co m ie s ią c u k a z y w a ł s i ę p o w ie lo n y r ę k o p i s " S p is k s ią ż e k do n a b y c i a " , w p o d z ia l e na p r a c ę d la d o r o s ły c h i d la d z i e c i , a le - j a k w l a t a c h d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h X IX w . ~ z d o d a tk o w y m i z a s t r z e ż e n i a m i / n p . " w y łą c z n ie d la d o r o s ł y c h " , z o k r e ś le n ie m p r z e d z i a ł u w ie k u c z y t e l n i k a m ło d z ie ż o w e g o i t p . / . S k a la o cen j e s t t u z a w a r t a w n ie c o in n y c h s f o r m u ło w a n ia c h : " p r z e d e w s z y s t k im " i " n a s t ę p n i e ” .
Do z a k u p u p ro p o n o w a n o w 191 0 r . o k . 30 k s ią ż e k na m ie s i ą c , od 1911 r . l i c z b ę d w u k r o t n ie m n ie js z ą . W y d a ja s i ę . że s p i s y s t a n o w i ł y d o b re o d b i c i e m o ż liw o ś c i r y n k u w y d a w n ic z e g o „ N ie b r a k u je w n ic h n a j b a r d z i e j w a r t e ś c io w y c h p u b l i k a c j i z te g o o k r e s u . P o le c o n a z o s t a ł a n p . "L e g e n d a M ło d e j P o l s k i " S . B r z o z o w s k ie g o ,
- "" 51
c h o c z u w a g ę : "w ym aga o c z y t a n i a i s a m o d z ie ln o ś c i u m y s łu ” . C zę
s t o p o ja w ia s i ę a d n o t a c ja '' d l a i n t e l i g e n c j i " . C o ra z r z a d z i e j k s i ą ż k i " d l a m ło d z ie ż y " k w a l i f i k o w a n e są do k a t e g o r i i " p r z e d e w s z y s t k i m " . Z a le c a n e są w y d a w n ic tw a p r a w n ic z e i h i s t o r y c z n e , w łą c z n ie ze ź r ó d ło w y m i. D z ia ła c z o m WC z a l e ż a ł o w y r a ź n ie , by w y p o ż y c z a ln ie b y ł y d o b rz e z a o p a t r z o n e w p iś m ie n n ic t w o n a u k o w e . W ykaz b ra k ó w w z a k r e s ie n a u k p r z y r o d n ic z y c h - podsuw a p is m o
p re z e s a S t a n is ła w a L e s z c z y ń s k ie g o z 1 V 1 9 1 0 do z a r z ą d z a ją c y c h c z y t e l n i a m i - p o w in ie n o p r z e ć s i ę na p o r ó w n a n iu z a w a r
t o ś c i c z y t e l n i z m a t e r ia ł a m i o g ło s z o n y m i d r u k ie m , j a k " K a t a lo g I n f o r m a c y j n y B i b l i o t e k i K o l e j o w e j " i " K a t a l o g I n f o r m a c y j n y C z y -
52 _
t e i n m ia s t a W a r s z a w y "’ . o a k w ie m y z w e w n ę tr z n e j i n s t r u k c j i WC, p o s z c z e g ó ln e w y p o ż y c z a ln ie d o k o n y w a ły w y b o ru k s ią ż e k s a t n o d z ie l- n i e . P r o c e d u r a z a k u p ó w n i c z o s t a ł a s c e n t r a liz o w a n a '. . 53
A u to n o m ic z n e p o c z y n a n ia W y d z ia łu C z y t e lń w y w o ła ły p o n o w n ie r e a k c ję k a t o l i c k i c h k o n s e r w a t y s t ó w . S z ło z a ró w n o o d o b ó r p i ś m ie n n ic t w a , j a k i o w p ro w a d z e n ie o p ł a t s a w y p o ż y c z a n ie k s i ą ż e k , o g r a n i c z a j ą c y c h w i c h o p i n i i w p ły w y WTD w ś ró d l u d n o ś c i n a j u b o ż s z e j . Nowa " w a lk a o W y d z ia ł C z y t e lń " ma o b f i t ą d o k u m e n ta - c j ę w A rc h iw u m B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j , i r w a ła ona do 1 9 1 3 r . 54
D e j e fe k t e m b y ł p ra w d o p o d o b n ie p o w r ó t do w i e l o s t o p n i o w e j s k a l i o c e n . J a k o p r z y k ł a d y k s ią ż e k " k o n ie c z n y c h " /o c e n a c y f r o w a 5 / p o d a n o k la s y c z n e p o p u l a r y z a c je i i . B r z e z iń s k ie g o i n ie m n ie j k l a s y c z n e u t w o r y b e l e t r y s t y c z n e , j a k "O m n ib u s " E . A m ic is a i " M a tk a "
S e w e ra / I . M a c ie jo w s k ie g o / . K o le jn e s z c z e b le t o " p o le c o n e ” / 4 / :
" o b o j ę t n e " / 3 / - do n a b y w a n ia w n a jw y ż e j je d n y m e g z e m p la r z u , bo
p r z e s t a r z a ł e , c k l i w e , nudne l u b n ie p r a w d o p o d o b n e ; " m ie r n e " / 2 / ,
k t ó r e można p rz y jm o w a ć w f o r m ie d a r ó w . P ozbyw ać s i ę n a le ż y k s i ą
ż e k " s z k o d l i w y c h ” / ! / - " w s t e c z n y c h pod w z g lę d e m id e o w y m , n i e e t y c z n y c h , d e m o r a l i z u j ą c y c h , pod w z g lę d e m naukowym b łę d n y c h , f a łs z y w y c h i t p ' . ' . J a k o p r z y k ł a d y p o d a n o t u t a j " O d r o d z e n ie i r e f o r m a c ję w P o ls c e " 0 . S z u j s k ie g o , a le t a k ż e ro z p ra w ę K . H o ffm a n a
" K s ią ż k a i c z y t a n i e " o s iln y m w y d ź w ię k i) k le r y k a ln y m o r a z k i l k a k s ię ż e k p r z y g o d o w y c h , p e łn y c h " o k r u c i e ń s t w a i s e n s a c j i " 55
U tw o rz o n o t a k ż e k a t e g o r i ę k s ią ż e k " n ie o d p o w ie d n ic h " / N / , T ra f i ł t u t a j z a ró w n o " z a w i ł y " E . A b ra m o w s k i ze s w o ją " T e o r i ę j e d - , n o s t e k p s y c h i c z n y c h " , " N a j o g ó l n i e j s z e i d e a ł y ż y c io w e " B . P ru s a / " c i a s n y u t y l i t a r y z m , n i s k i p o z io m i d e a ł ó w , z a c h o w y w a n ie s t a t u s q u o "/, j a k i " O t c h ł a ń " i " A n i o ł ś m i e r c i " K . T e t m a je r a / " w y b u j a ł y e r o t y z m " / 56 . D e z a p r o b a ta d la t y c h p o z y c j i n ie b u d z i w k o ń c u w i e l k i e g o z d z i w i e n i a ; j e ś l i c h o d z i o P r u s a , t o a n t y p o z y t y w iz m d z i a ł a c z y WC WTD j e s t w tym c z a s ie r ó w n ie s i l n y , co a n ty m o d e r - n iz m , u j a w n i a j ą c y s i ę w i c h d e c y z ja c h z p rz e ło m u s t u l e c i . U - t w o r z e n ie d la t a k i c h p rz y p a d k ó w o d r ę b n e j k a t e g o r i i , n i e j a k o p o z a w ła ś c iw ą s k a lę o c e n , j e s t c h y b a dowodem u m ia r u i d o j r z a ł o ś c i z a w o d o w e j. B i b l i o t e k a r z e w y p o s a ż e n i w t ę k a t e g o r i ę n ie mu
s z ę fe r o w a ć w y ro k ó w ; mogę s t w i e r d z i ć , że dana p o z y c ja w y k ra c z a p o z a p o t r z e b y lu b m o ż liw o ś c i i c h c z y t e l n i k ó w . Z a s p ra w o z d a ń WC n a d a l p r z e b i j a k u l t a u t o r y t e t u i p r z e k o n a n ie , ż e do s z a c o w a n ia w a r t o ś c i k s i ę ż k i p o t r z e b n e są o d p o w ie d n ie m a t e r i a ł y , a le p o le d z i a ł a n i a t y c h o c e n z a k r e ś lo n e j e s t s k r o m n i e j . R e c e n z e n c i WC z p rz e ło m u s t u l e c i p is z ę s w o je o c e n y z n a m a s z c z e n ie m i s w a d ę , w s t y l u r e c e n z j i z t y g o d n ik ó w . O ce ny k s ię ż e k z 191 3 r . n ie z d a jg s i ę s ł u ż y ć w z b o g a c e n iu ż y c i a l i t e r a c k i e g o , l e c z po p r o s t u b i b l i o t e k a r s t w u .
Z a m ia s t r e c e n z j i p o j a w i a j ę s i ę z r e s z t ą w tym o k r e s i e r ę k o p i ś m ie n n e z e s t a w i e n i a k s ię ż e k p ro p o n o w a n y c h do z a k u p u . I c h o p r a c o w a n ie z a le c a n o s p e c j a l i s t o m w z a k r e s ie p o s z c z e g ó ln y c h d z i a łó w . M a ję one r ó ż n ę fo rm ę i s t o s u j ę ró ż n e z a s a d y o p is u b i b l i o g r a f i c z n e g o , a z a le c a n y c h k a t e g o r i i o c e n n ie w y k o r z y s t u ję w c a le . M ożna p r z e z t o r o z u m ie ć , że w s z y s t k i e k s i ę ż k i , k t ó r e z n a l a z ł y s i ę w s p is a c h , b y ł y p r z e z a u t o r ó w uw ażane z a n ie z b ę d ne - lu b że b y ło im na o g ó ł b a r d z o t r u d n o o p a t r y w a ć k a ż d ą po z y c j i ’ je d n y m z k i l k u d o s tę p n y c h s t o p n i . S k o ro bow iem w k ł a d a l i w y s i ł e k w s p o r z ą d z a n ie s p is ó w , t o n,ie po t o , b y n i e k t ó r e d z i e ł a od r a z u z n ic h w y k lu c z a ć .
Nowe z a s a d y o c e n ia n ia k s i ę ż e k , k tó r y m p r z y p is a łe m p r z e d c h w i
l ę pewne z n a c z e n ie , o d z w i e r c i e d l a j ą w ię c r a c z e j i n t e n c j e z a r z ą d u
W y d z ia łu n i ż c o d z ie n n y p r a k t y k ę . Są p ra g m a ty c z n e w z a ł o ż e n i u , n a d a w a ły s i ę je d n a k do u ż y t k u t y l k o w z a rz u c o n y m j u ż s y s t e m ie k o le g i a ln e g o r o z s t r z y g a n i a o z a k u p ie na p o d s ta w ie r e c e n z j i . S k a l a o c e n z o s t a ł a w ię c d o p ro w a d z o n a do p e r f e k c j i w t e d y , g d y s z y b k i n a p ły w n ow ych k s ią ż e k u n i e m o ż l i w i ł j e j s t o s o w a n ie .
K a t a l o g i u n i k a j ą z a s a d n ic z o p o z y c j i p o d a n y c h u p r z e d n io ja k o s z k o d l i w e , a le z d a r z a j ą s i ę t u w y j ą t k i 58 . N i e k t ó r e k a t a l o g i są z a o p a t r z o n e w p rz e d m o w y ; z n a m ie n n y b y ć może j e s t b r a k j a k i e j k o lw i e k w z m ia n k i o c e la c h u t y l i t a r n y c h l i t e r a t u r y w p rz e d m o w ie do o b s z e rn e g o k a t a lo g u b e l e t r y s t y k i . Uwagę z w r a c a ją z e s t a w ie n ia p u b l i k a c j i z z a k r e s u p r z e m y s łu , t e c h n i k i i w y n a la z k ó w , w p o c z ą tk a c h XX w . s ła b o r e p r e z e n t o w a n e , VI tym w ła ś n ie k ie r u n k u s z ł y w ów czas p r a c e p o p u l a r y z a t o r s k i e !■!. B r z e z iń s k ie g o i M. H e i l - p e r p a .
Co n a jm n ie j je d e n z k a t a lo g ó w o b e jm u je " D z i a ł d u c h o w o -w y - c h o w a w c z y " , B e s t t o b y ć może u s t ę p s t w o na r z e c z Z a rz ą d u WTD.
D o b ó r p u b l i k a c j i z d r a d z a j e d n a k , że a u t o r o w i n ie b y ła o b c a t r o s k a o r ó ż n o r o d n o ś ć . D o m in u ją , r z e c z j a s n a , ż y w o t y ś w ię t y c h , są je d n a k t a k ż e " K a z a n ia " P. S k a r g i , " K s i ę g i p ie l g r z y m - s tw a " i " A n h e l l i ” A . M i c k i e w i c z a , “ M a tk a M ie c z y s ła w a " □ . S ło w a c k ie g o - u t w o r y do n ie d a w n a n ie c e n z u r a ln e , I s t n i e n i e t e g c d z i a - ł u ^ ° o b o k w y b o ru p u b l i c y s t y k i s p o łe c z n e j i e k o n o m ic z n e j j e s t dow odem , i ż id e e p o w s z e c h n o ś c i, z r ó ż n ic o w a n i a , d o s to s o w a n ia k s ię g o z b io r ó w do p o t r z e b c z y t e l n i k ó w , p r z y ś w ie c a ją c e - w o p i n i i p o l s k i c h o b s e r w a to r ó w - b i b l i o t e k a r z o m Z a c h o d u - z y s k a ł y w k o ń c u nad W is łą p o d a tn y g r u n t 5 *1 ,
P la c ó w k i W y d z ia łu C z y t e lń u ż y w a ły j a k o w z o r c a d la sw ych k a t a lo g ó w “ p o d s ta w o w y c h " i " n o r m a ln y c h " k a t a lo g ó w d ru k o w a n y c h B i b l i o t e k i K o le jo w e j i T o w a rz y s tw a C z y t e lń m. W a rs z a w y . M ło d s z e od W y d z ia łu C z y t e lń WTD, p la c ó w k i t e c i e s z y ł y s i ę je d n a k w ię k s z ą n i e z a l e ż n o ś c i ą i r o z w i j a ł y w p ew nych o k r e s a c h o w i e l e s z y b , c i e j . B i b l i o t e k a K o le jo w a / ś c i ś l e j : B i b l i o t e k a S t o w a r z y s z e n ia S pożyw ców p r z y D ro d z e Ż e la z n e j W a r s z a w s k o - W ie d e ń s k ie j/ s t a n o w ił a do 1912 r . s p ó ł d z i e l c z ą o r g a n i z a c j ę w ł o n i e p r y w a t n e j f i r m y . T o w a rz y s tw o C z y t e l ń , z a ło ż o n e w 1 9 0 6 r . , b y ło z r z e s z e n ie m samo
r z ą d n y c h b i b l i o t e k , w s p o m a g a ją c y c h w p r a w d z ie d z i a ł a l n o ś ć U n iw e r s y t e t u d la W s z y s t k ic h , l e c z o d e ń n ie z a le ż n y c h
Z e s t a w i e n i a , na j a k i e p o w o ły w a n o s i ę w W y d z ia le C z y t e l ń , b y ł y
czym ś w i ę c e j n i ż k a t a l o g a m i . c e n t r a l n y m i . Przedm ow a do c z t e r o t o
mowego " K a t a lo g u I n f o r m a c y jn e g o B i b l i o t e k i K o l e j o w e j " n ie p o z o
s t a w ia w ą t p l i w o ś c i , że w y d a w n ic tw o z a m ie r z o n e b y ło j a k o p o d r ę c z n i k " c z y t a n i a s y s t e m a t y c z n e g o " i s a m o k s z t a łc e n ie , a d re s o w a n y s z c z e g ó ln i e do p ra c o v .'n ik ó w m a ły c h s t a c j i , o d c i ę t y c h od o ś ro d k ó w k u l t u r a l n y c h 'J .
Z a k u p y k s ią ż e k n a u k o w y c h d la B i b l i o t e k i K o le jo w e j p ro w a d z o n e b y ł y na p o d s ta w ie " P o r a d n ik a d la sam ouków " i je g o k o n t y n u a c j i - s e r i i " ś w i a t i c z ło w ie k . " o r a z " D z i e j e m y ś l i " . W d o b o r z e be l e t r y s t y k i i e s e i s t y k i o b o w ią z y w a ły z a s a d y o w i e l e l i b e r a l n i e j s z e n i ż w WG WTD. W s k a z u je na t o o b e c n o ś ć p o z y c j i b u d z ą c y c h s p r z e c iw t a m t e j s z e j k o m i s j i k a t a l o g o w e j , t a k i c h j a k " D z i e j e g r z e c h u " S . Ż e r o m s k ie g o , u t w o r y E . Z o l i , S . P r z y b y s z e w s k ie g o , G. Z a p o l s k i e j i K . T e t m a je r a . Z w ra c a uwagę w ię k s z y c h y b a i n - d y f e r e n t y z m ś w ia t o p o g lą d o w y : t w ó r c y k a t a l o g u n ie u w a ż a li za k o n ie c z n e z r e z y g n o w a ć z k o n t r o w e r s y jn e g o " O d r o d z e n ia i r e f o r m a c j i w P o ls c e " 0 . S z u j s k ie g o , Do k a t a l o g u t r a f i ł n a w e t S h e r - l o c k H olm es / '" T a ń c z ą c e f i g u r k i i in n e n o w e le " A . C o n a n - D o y le 'a / w p o rz ą d n y m w y d a n iu w a r s z a w s k o -lw o w s k im W endego i A lt e n b e r g a z
1 9 0 7 r . Są je d n a k t a k i e p o z y c j e , k t ó r e n ie t r a f i ł y do t e g o , a n i ż a d n e g o in n e g o z n a n e g o m i k a t a l o g u d e z y d e r a t ó w , j a k n p . " L e g e n d y " A . N ie m o je w s k ie g o c z y - z i n n e j d z i e d z i n y - " P r z e w o d n ik n a u kow y d la m a łż o n k ó w " d r . M o h ra .
W y d a je s i ę , że d o b ó r k s ią ż e k w B i b l i o t e c e K o le jo w e j s p o c z y w a ł w r ę k a c h M. G o m ó liń s k ie j i S , M ic h a l s k i e g o , G ru p a u c z e s t n i c z ą c y c h w d e c y z ja c h b y ła c h y b a m n ie js z a n i ż w WG WTD. D o b ra n y k s i ę g o z b i ó r j e s t z n a k o m ity m o d z w ie r c ie d le n ie m id e a łó w r u c h u s a - m o k s z t a ic e n io w e a o , w ra z z je g o n ie c h ę c i ą do u t y l i t a r n y c h z a d a ń
- , 6 4
o ś w ia to w y c h
N a t o m ia s t T o w a rz y s tw o C z y t e lń m ia s t a W a rs z a w y p o w o ła ło do ż y c i a k o m is ję k a t a lo g o w ą , k t ó r a z a ró w n o d o s t a r c z a ł a p o s z c z e g ó ln y m c z y t e l n i o m p r o p o z y c j i do z a k u p u , j a k i s u g e r o w a ła u s u n ię c i e pew nych p o z y c j i - aż do j e d n e j t r z e c i e j c a łe g o k s i ę g o z b i o r u 5 5 . P o d s ta w ą d z i a ł a n i a t e j k o m i s j i b y ł y r e c e n z je d o k o n y w a n e p r z e z j e j c z ło n k ó w . F o rm u łę t a k ą TC p r z y j ę ł o w t e d y , g d y s e k c ja k a
ta lo g o w a WC WTD c o r a z c z ę ś c i e j z a c z y n a ła p o le g a ć na r e c e n z j a c h d ru k o w a n y c h i z e s t a w ie n ia c h d o k o n y w a n y c h p r z e z s p e c j a l i s t ó w . Być może n ie t y l k o A d o l f N o w a c z y ń s k i o d n o s i ł po w y d a r z e n ia c h l a t 1 9 0 5 -1 9 0 7 w r a ż e n ie , że '" g o s p o d a r s t w o i n t e l e k t u a l n e j e s t z d e z o r g a n iz o w a n e " , d z i e ł a r e c e n z u ją o s o b y p rz y p a d k o w e lu b n ie r e c e n z u je i c h n i k t , a p r a s a , "o d d a n a w a re n d ę r e p o r t e r o m "
s t o s u j e " b o j k o t a ż l i t e r a t u r y i k r a s o p i s a r s t w a " , p o z a , n a t u
r a l n i e , " l i t e r a t u r ą k i n e m a t o g r a f i c z n ą " 5 5 .
D o k u m e n ta c ja d z i a ł a l n o ś c i k o m i s j i k a t a lo g o w e j T o w a rz y s tw a Czy.
t e i n w s k a z u je , i ż s to s o w a n e b y ł y p od ob ne k r y t e r i a i k a t e g o r i e o c e n co w C z y t e ln i a c h WTD. Novum s t a n o w i t u i n f o r m a c j a , że k s i ą ż k i w a r t o ś c i ś r e d n i e j , a n i n ie z a le c a n o , a n i n ie " n ie o d p o w i e d n i e " mogą p o z o s ta ć w b i b l i o t e c e do z a k u p ie n ia n o w y c h , po
d o b n y c h , l e c z le p s z y c h - i w te d y będą n is z c z o n e . Los t a k i s p o t
k a ł " T r z ę s a w is k o " U . S i n c l a i r , z a o p a t r z o n e u p r z e d n io w p r z y c h y ln y r e c e n z jo . Do podobnych, r o z b ie ż n o ś c i m ię d z y r e c e n z ja a o c e n ę o s t a t e c z n ą d o c h o d z iło t a k ż e w WC WTD,
R e c e n z e n c i TC m a ję do c z y n i e n i a z b a r d z i e j z r ó ż n ic o w a n y m r e p e r tu a r e m w y d a w n ic z y m n i ż r e c e n z e n c i WC WTD, I c h o c e n y są t o l e r a n c y j n e . P u b l i k a c j e o w y ra ź n y m c h a r a k t e r z e id e o lo g ic z n y m są w p r a w d z ie o p a try w a n e e p it e t e m “ a g i t a c y j n y c h " i p o le c a n e do z a ku p u w co n a jw y ż e j je d n y m e g z e m p la r z u , s i c je d n o z n a c z n e o d r z u - c e n ie n a s t ę p u je w t e d y , g d y p o ja w ia s i ę z a r z u t d e m a g o g ii 69 lu b a n ty s e m ity z m u . W yc o fy w a n e są w y d a w n ic tw a p rz e s y c o n e duchem k le r y k a ln y m / n p . r a d o m s k ie g o d z ia ł a c z a k u l t u r a l n e g o , b i b l i o t e k a r z a i l i t e r a t a K a r o la H o f f m a n a / , l i c z n e k s i ą ż k i p rz y g o d o w e i s e n s a c y j n e / T . M a y n e - R e id , 2 . F . C o o p e r , A . C o n a n - D o y le / . N i e k t ó r e
71 i i -
p r a c e te g o o s t a t n i e g o z a tr z y m a n o "d o z n i s z c z e n i a " •’• . W i e l e k s i ą ż e k p rz y g o d o w y c h r ó w n o c z e ś n ie je d n a k p o le c a n o do z a k u p u ( Z w ła s z c z a g d y r e c e n z e n t o ś w ia d c z a ł, że w y r ó ż n ia j e " p o d n i o s ł y " wy
d ź w ię k .
P r z y c h y ln e o c e n y - d la p r z y k ła d u - w l a t a c h 1 9 1 7 -1 9 1 3 z y s k a ł y p ra c e E. A m ic is a , Z . B u k o w i e c k ie j , “ A n ia z Z ie lo n e g o Wzgó
r z a " L .M . M o n tg o m e ry , " B a j k i " 3 . G rim m a , " K s ię g a u b o g ic h " 3 . K a s p r o w ic z a , k s i ą ż k i C . D ic k e n s a i d z i e ł a h is t o r y c z n o 3 . A s k e n a - z e g o . Bez r e c e n z j i k w a l i f i k o w a n o do z a k u p u p o p u la r n e p ra c e naukow e i t e c h n ic z n e M. H e i l p s r n a . T r u d n i e j s z e r o z p ra w y p u b l i c y s t y c z n e i h i s t o r y c z n e / " C a r a t i r e w o l u c j a " E . R a p p a p o r ta ,
"N e w ro z a r e w o lu c y jn a " N a s u / o p a tr y w a n o a d n o t a c ję " d l a i n t e l i g e n c j i " l u b "d a w a ć t y l k o b a r d z o o s t r o ż n i e ... .. t
W o k r e s ie w o jn y k o m is ja k a ta lo g o w a d b a ła o u z u p e ł n i a n i e k s i ę g o z b io r ó w c z y t e l ń o p u b l i k a c j e "n a c z a s i e " . T w o rz o n o n a w e t s p e c j a l n e z e s t a w i e n i a ta k o w y c h , w k tó r y c h , p r z e w a ż a ją z w ła s z c z a p r a ce na te m a t A u s t r i i , P r u s , s to s u n k ó w p o l s k o - a u s t r i a c k i c h i p o i - s k o - p r u s k i c h o r a z p u b l i c y s t y k a h i s t o r y c z n a w s z e lk ie g o r o d z a j u ' ' ' T ru d n o je d n a k o d n ie ś ć w r a ż e n ie , b y w o jn a p r z y n i o s ł a j a k i e ś z a s a d n ic z e z m ia n y w d o b o r z e k s i ą ż e k . Z m ian t a k ic h , w u p o d o b a n ia c h
, . . - . , . . . . . . /C
s w o ic h
K l i e n t ó w n ie o d n o t o w a l i r ó w n ie ż k s i ę g a r z e
R e c e n z je T o w a rz y s tw a C z y t e lń są o s c h l e j s z e i b a n a l n i e j s z e od r o c e n z j i W y d z ia łu C z y t e lń WTD. O d n o s iło s i ę w r a ż e n ie , ż e r e c e n z e n c i WC WTO p r a c o w a li t a k , j a k b y i c h o c e n y b y ł y je d y n y m i d o s t ę p n y m i i z n a c z ą c y m i. Sam d o b ó r r e c e n z e n t ó w p r z y p o m in a n ie c o a n o n s e nowo o t w ie r a n y c h c z a s o p is m , o b ie c u ją c y c h w s p ó łp r a c ę " n a j l e p s z y c h s i ł n a u k o w y c h i l i t e r a c k i c h " . S i ł y t e w w y p a d k u WC WTO b y ł y r z e c z y w i ś c ie n i e z ł e , i w i e l u r e c e n z e n t ó w o c e n i a ł o k s i ą ż k i t a k , j a k b y i c h r e c e n z je m ia ł y b y ć d ru k o w a n e , p o n ie w a ż r z e c z y w i ś c ie w s p ó ł
p r a c o w a li z j a k i m i ś p e r io d y k a m i.
K r y t e r i a o c e n na p o c z ą t k u XX w . , j a k i w 1 9 1 8 r . są w ł a ś c i w i e i d e n t y c z n e : w a r t o ś ć p o z n a w c z a , w ycho w aw cza i e s t e t y c z n a k s i ą ż k i . R e c e n z e n c i p ó ź n i e j s i , r e c e n z e n c i Tc p is z ą je d n a k ze z n a c z n ie m n ie js z y m n a p ię c ie m i z m n ie js z ą t r o s k a o s a m o d z ie l
n o ś ć o c e n . C e s i t o z r o z u m i a łe : i c h z a d a n ie p o le g a t y l k o na kw a
l i f i k a c j i k s ią ż e k do pew nego o k r e ś lo n e g o k s i ę g o z b i o r u . C zy t a k samo r o z u m i e l i s w o je z a d a n ie c z ło n k o w ie i w s p ó łp r a c o w n ic y k o m i s j i k a t a lo g o w e j z p rz e ło m u s t u l e c i ? N aw et j e ś l i w e r b a l n i e p o jm o w a li j e w p o d o b n y s p o s ó b , t r u d n o o p r z e ć s i ę w r a ż e n i u , że i c h w e r d y k t y p o d e jm o w a n e b y ł y z m y ś lą o c a ł o k s z t a ł c i e . ż y c i a k u l t u r a l n e g o , z p r z e k o n a n ie m , że pewne p u b l i k a c j e n a le ż y chw a
l i ć , in n e z a ś g a n ić b e z w z g lę d u na o k o l i c z n o ś c i , w j a k i c h n a g a n y l u b p o c h w a ły s i ę u d z i e l a . Możemy w y o b r a z ić s o b ie d y s k u s je w ł o n i e k o m i s j i : t o c z y ł y b y s i ę one w te n sarn s p o s ó b , g d y b y b y ła ona k o łe m s a m o k s z ta łc e n io w y m l u b r e d a k c ję c z a s o p is m a .
M. D a n e l s ł u s z n i e z a r z u c a r e c e n z e n to m WC WTD, że p o p e ł n i a l i pow ażne b łę d y w o c e n a c h , że n ie z a w s z e d a w a li d ow od y z r o z u m ie n ia t r e ś c i i i n t e n c j i id e o w y c h u t w o r u . J e s t je d n a k i s t o t n e , że w r e c e n z ja c h t y c h z n a jd u je m y b łę d y , a n ie o c e n y c h w ie jn e i n ie p e w n e . R e c e n z e n c i WTD są ś w ia d o m i s w o je j m i s j i i n ie u t o ż s a m ia ją j e j b y n a jm n ie j z o k r e ś lo n y m i f u n k c j a m i b i b l i o t e c z n y m i , 2 u p o d o b a n ie m s n u ją r o z w a ż a n ia na te m a t z a d a ń s z t u k i , r o l i p i s a r z a , z n a c z e n ia p ew nych g a tu n k ó w l i t e r a c k i c h i t p . B e z l i t o ś n i e t e ż k r y t y k u j ą p r a c e tw ó rc ó w u z n a w a n y c h z a w y b i t n y c h . M. D a n e ! d o p a t r u j e s i ę w tym n ie t y l k o n i e z a w i s ł o ś c i o p i n i i , a le i p e w n e j p r z e k o r y 75
O e ś l i n a t o m ia s t r e c e n z e n c i p ó ź n i e j s i - n ie t y l k o TC, a le i WC WTD - o d r z u c a ją d z i e ł o z a s łu ż o n e g o p i s a r z a , r o b ią t o ze w z g lę d u na ja s n o s fo rm u ło w a n e k r y t e r i u m . Czasem pada n a w e t o k r e ś l e n i e b r u t a l n e / '" n o n s e n s y " i t p . / , a le t r o s k a o b ł y s k o t l i w o ś ć i c e l n o ś ć s fo r m u ło w a ń ^ w y ra ź n a w z b io r z e z l a t 1 8 9 2 - 1 9 0 6 , j e s t t u
I
