292 K s. W IN C E N T Y U R B A N [441
ZAKOŃCZENIE
N aszkicow ane dzieje p a ra fii w Gościęcinie d o ty k ają jed y n ie zew n ętrzn y ch p rzejaw ów jej życia i tw órczości. Tym czasem celem każdej p a ra fii je s t p raca n ad u szlach etn ien iem ludzkich serc i dusz. W ysiłek w te j dziedzinie przechodzi najczęściej niedostrzeżony przed ludzkim obliczem . Człowiek czasem go n a w e t nie chce uznać. Tym czasem je s t on zaw sze w ielki i nie ginący. O n w ykuw a i d aje podstaw y praw dziw ej w ielkości.
N iech i ta przyczynkow a p raca będzie uw ieńczeniem tru d ó w p a ra fia ln y c h i niech zachęca pracow ników dzisiejszej chw ili do m ozołu i o fia ry ducha. T ylko tego ro d zaju p rac a nie ginie.
Ks. JAN RĄB
KOŚCIELNE DZIEJE BRZOZOWA 1. Założenie Brzozowa
K ró l K azim ierz W ielki pozw olił w łaścicielow i Sobnow a, S te
fanow i W ojostonowi, założyć w ieś w lesie zw anym Brzozowa, le
żącym po obu stronach rzeki Stobnicy, w kasztelanii sanockiej.
P rzy w ilej te n został w y d a n y w K rakow ie 2 10 1359 r. w środę po św. M ichale A rchaniele ‘. Do tej now ej wsi przydzielił król K azim ierz W ielki 50 łanów frankońskich, a S tefanow i W ojo
stonow i i jego spadkobiercom n a d a ł sołectwo te j w si z 3 ła
nam i, 2 m łynam i i 2 staw am i. Na budow ę kościoła i b u d y n k i plebańskie w ydzielił k ró l odpow iednie m iejsce, a dla p rzy sz
łego rek to ra kościoła n ad ał jak o uposażenie 2 łan y oraz w y znaczył odsyp z żyta i owsa, k tó ry rektorow i kościoła po raz d ru g i należy składać n a św. M arcina.
* A rtykuł niniejszy jest pierw szym rozdziałem obszernej monografii K olegiata w B rzozow ie i je j ka p itu ła , opracowanej w latach 1954— 1956.
Brzozów jest m iastem p ow iatow ym w południow o-w schodniej części w o
jew ództw a rzeszowskiego. W roku 1959 przypada 600-lecie istnienia Brzozowa. M ateriały źródłowe do niniejszej pracy czerpałem głów nie z rękopsów Archiw um D iecezjalnego w Przem yślu, (oznaczam w skró
cie ADP, skrót zaś A G Z — to A k ta G rodzkie i Z iem skie).
i A(rchiwum) D (iecezjalne) P(rzem yskie), rkps, A cta visitation is 1699, ks. 155, s. 31; — ADP, rkps, Status et visitatio ecclesiae cathedr. Przem isl.
1744, ks. 163, s. 42 b—43; — ADP, rkps, Dec. Brzóz. A kta w izytacji dziek. w 1840 r., ks. 289, s. 203—255; — A (kta) G (rodzkie) i Z (iem skie) t. III, s. 25—27; Schem at, diec. przem ., Przem yśl 1906, s. 70; — ADP, rkps, W izytacja k olegiaty 1745 r., ks. 489, s. 1; ADP, rkps, Brzozów 1. Akta paraf., ks. 495, s. 583.
294 K s. J A N R Ą B [2]
B iskup E ry k W insen M ora (1377— 1391), s ta ra ł się u k ró lowej W ęgier i G alicji — M arii, córki k ró la W ęgier i Polski — L udw ika, o uposażenie bisk u p stw a przem yskiego. K rólow a M a
ria dok u m en tem w y d an y m 2 4 1384 r. n ad ała bisk u p stw u p rz e m yskiem u w ieś Brzozów, D om aradz, R ów ne, Cergow ę i R a dym no. D arow iznę tę zatw ierdził k ard . D em etriusz, leg at S to
licy A postolskiej w Polsce 2.
T o nad an ie królow ej M arii zatw ierdził W ładysław Jagiełło dokum entem z 14 6 1396 r.s
Sołectw o 4 czy w ójtostw o 5 brzozow skie k u p ił w ó jt Fanolon- kowa za 40 g rz y w ie n '. D okum ent n a to w y staw iony b y ł w S a
noku w sobotę suchedniow ą p rze d św. M ikołajem 1388 r. P o
tem k u p ił to w ójtostw o biskup przem . Ja n u sz z L ubienia (1420— 1435) za 800 grzyw ien u Ja k u b a M ikołaja, w ó jta brzo
zowskiego. P o tw ierd zen ie tego k u p n a zostało dokonane wobec rad n y c h m iejskich w oktaw ę T rzech K ró li 1438 r. w K rośnie, gdzie w ystaw iono na to urzędow y dokum ent. B iskup A dam No
w odw orski (1627— 1630) podarow ał to w ójtostw o za zgodą kap itu ły , kościołowi p a ra fia ln em u i jego rektorow i. 17 5 1630 r.
erygow ał bp N ow odw orski m an sjo n a rz y w Brzozowie, a ko
ściół p a ra fia ln y zam ienił n a p r e p o z y tu ra ln y 7.
Nie je s t dokładnie pew ne, kiedy w ieś Brzozów została za
m ieniona n a m iasto. N ależy przypuszczać, że doszło do tego w n e t po d aro w an iu w si Brzozów przez M arię w ęgierską na uposażenie biskupów przem yskich. W r. 1413 Brzozów ju ż na pew no b y ł m iastem . Św iadczy o ty m dok u m en t z tegoż roku:
m ianow icie b isk u p M aciej Ja n in a (1391— 1420) n a d a ł n a czas dożywocia, za zw rotem p ew nych św iadczeń, Z yndram ow i
2 A D P, rkps, S tatus et vis. eccl. cath. Prem. 1744, ks. 163, s. 42 b—
43; — A G Z, t. V II, s. 27—32; — ks. J. L a s e k , C ześć N a jiw . Sakram . w diec. p rzem ., s. 10 i 81; — Schem . diec. p rzem ., Przem yśl 1906, s. 70.
» AG Z, t. VIII, s. 39.
4 G l o g e r , K sięga rzeczy, s. 454—455, w yjaśnienie o sołectw ie.
5 tam że, s. 515— 516, o w ójtostw ie w daw nej Polsce.
« tam że, s. 310—318, pieniądze w dawnej Polsce.
» ADP, rkps, S tatu s et vis. eccl. cath. Prem. 1744, ks. 163, s. 42 b—
43; AG Z, t. VIII, s. 87—91.
13] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 295
z M aszczowiec, m iecznikow i k rak ., w ieś P rzy sietn icę blisko m iasta Brzozowa. W r. 1460 rozgraniczono za bpa M ikołaja B ła- żejow skiego (1453— 1474) dobra biskupie od dó b r H en ry k a z K am ieńca; w dok u m en tach ow ych Brzozów je s t w yraźn ie n azy w an y m iastem , a nie w sią.
P ierw o tn a w ieś Brzozów pow stała tam , gdzie dziś je s t S ta - raw ieś. Po założeniu m iasta Brzozowa pozostała nazw a S ta ra - w ieś 8, podobnie ja k S tarom ieście je s t starsze od Rzeszowa.
Na pieczęci m iasta Brzozowa jest h e rb tegoż m iasta: głowa św . J a n a Chrzciciela n a m isie, a w ow aln y m otoku napis:
„M iłość — Cierpliw ość — Ludzkość. Rok P ański 1359” ®.
2. K ościelne dzieje Brzozowa (Ogólny zarys)
Nie m a d o k um entu pierw szej fu n d acji kościoła, dlatego nie m ożna z pew nością podać d a ty pow stania p a ra fii i kościoła w B rzo zo w ieł#. P ie rw o tn y kościół b y ł d rew n ia n y pod w ezw.
Bożego Ciała. J a k w sk azu ją a k ta biskupie, kościół te n został przeniesiony pod koniec X V w. n a m iejsce obecnego m iasta u . Pierw szy b p przem yski E ry k W i n s e n , (1377— 1391), s ta r a ł się o uposażenie b isk u p stw a przem yskiego u k ró la W ęgier i Polski — L udw ika, a po jego śm ierci u córki L udw ika — M arii.
D o kum entem w y staw io n y m 3 4 1384 r . n a d a ła ona b isk u p stw u przem yskiem u Brzozów, D om aradz, R ów ne i Cergow ę, należące do g rodu przem yskiego. W łości te uw olniła od w szy stk ich cię
żarów i od zależności św ieckiej 12.
8 tam że; Schem . diec. p rzem ., Przem yśl 1906, s. 70.
8 W r. 1954 w idziałem w zbiorach Ks. Miecz. K ociubińskiego w Brzo
zowie kartę pocztową przedstaw iającą herb m iasta Brzozowa. Pochodzi z nakładu Marina, w łaściciela folw arku w Brzozowie. Pieczęć m iasta Brzozowa w yraźnie w idać na dokum encie nadania 3 placów kolegiacie z dnia 4 IX 1720 r. — ADP, rkps, K olegiata brzóz., ks. 488, s. 341; na pieczęci głow a św. Jana C hrzciciela na m isie.
10 ks. Fr. P a w ł o w s k i, P rem islia sacra, s. 60, dopisek 2; Schem at, diec. p rze m ., Przem yśl 1906, s. 70.
11 ks. Wł. S a r n a , E piskopat przem . o. Ł, Przem yśl 1903, cz. 1, s. 22-, Schem at, diec. przem ., Przem yśl 1906, s. 70.
A G Z , t. VII, s. 27, 28; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 26.
296 K s. J A N R Ą B [4]
N a stęp n y bp przem yski M a c i e j J a n i n a (1392— 1420), w y sta ra ł się u W ładysław a Ja g ie łły o zatw ierdzenie ty c h d a
row izn królow ej M arii oraz o w yjęcie Brzozowa, Rów nego, Do
m aradza, C ergow ej i R adym na spod sądow nictw a świeckiego.
D okum ent te n w y d a ł W ładysław Jagiełło w D obrostanach d n ia 14 6 1396 r .ł3 W y sta rał się rów nież bp M aciej o przy w ilej, m o
cą którego k ró l W ładysław Jagiełło d okum entem w y d a n y m w M edyce 14 10 1403 r. uw olnił k a te d rę przem yską od op łaty podym nego i in n y ch d an in 14 ze wsi R adym no, C ergow ej, Do
m aradza i Brzozowa 1S.
B iskup przem yski J a n u s z z L u b i e n i a (1420— 1435), kupił d la b iskupstw a w ójtostw o w Brzozowie za 800 grzyw ien m onety zw ykłej 16. B yła to sum a, za k tó rą m ożna było n abyć kilka wsi. Św iadczy to o w ielkości i w artości Brzozowa. U rzę
dow e potw ierdzenie tego ku p n a dokonane zostało wobec ra d nych m iejskich krośnieńskich w oktaw ę T rzech K róli 1438 r .17 W ójtostw o to podarow ał potem bp N o w o d w o r s k i (1627—
1630) kościołowi brzozow skiem u, k tó ry zam ienił na p rep o zy tu - ra ln y i erygow ał przy nim m an sjo n arzy 17 5 1630 r .18
Bp M ikołaj K r a j o w s k i (1492— 1498) zapisał 100 złp na utw orzenie szpitala z probostw em w B rzo zo w ie19. Probostw o szpitalne w Brzozowie i w Sanoku pow stało za bpa T o m i c k i e g o (1514— 1528). Brzozowskie probostw o szpitalne u fu n d o w ali rad n i, k tó rzy od bpa Tom ickiego nabyli roczny czynsz 8 gr. n a trzeciej części dochodów m ły n a brzozow skiego 20.
Bp J a n K a r n k o w s k i (1527— 1531) zaprow adził p rzy ko
ściele brzóz, b ractw o rzem ieśników pod w ezw aniem N M P **.
13 AG Z, t. VIII, s. 39; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 31.
14 G l o g e r , o. c., s. 327—337, om awia podatki i ciężary krajowe najdawniejsze.
15 AG Z, t. VIII, s. 52; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 32.
16 G l o g e r , o. c., s. 310—318 — pieniądze w dawnej Polsce.
17 ADP, rkps, S tatus et vis. eccl. Prem. 1744, ks. 163, s. 42 b—43;
AGZ, t. VIII, s. 87—91; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 43.
18 ADP, rkps, Status et vis. eccl. Prem. 1744, ks. 163, s. 42 b—43.
>» S a r n a, o. c., cz. 1, s. 68— 69.
20 ta m że, s. 68— 69 i 87.
21 tam że, s. 111.
[5] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 297
Bp D z i a d u s k i (1545— 1559) w y sta ra ł się u króla Z yg
m u n ta A ugusta na sejm ie w P iotrkow ie w 1551 r. o za tw ie r
dzenie p rzy w ile ju królow ej węg., M arii, z 1384 r., dotyczącego posiadania Brzozowa, D om aradza, Równego, C ergow ej i R a dym na 22.
Bp W alen ty H e r b u r t (1560— 1572) n adał proboszczowi szpitalnem u w Brzozowie ogród z n a jd u jąc y się za kościołem M atki Bożej w S ta re jw si z obow iązkiem odpraw ienia jed n ej m szy św . za pom yślność d la żyjących biskupów przem . i za dusze z m arły ch 23. Z aprow adził p rzy kościele p a ra fia ln y m brzóz.
B ractw o L ite rató w N M P 24. B ractw o to otrzym ało dalsze upo
sażenie od bpa Sobiejuskiego (1577— 1580) 25.
Bp W ojciech B a r a n o w s k i (1588— 1591) potw ierdził p rzy w ileje B ractw a L ite ra tó w w Brzozowie ?e.
' Bp W aw rzyniec G o ś 1 i c k i (1591— 1601) pośw ięcił w Brzo
zowie kościół szpitalny pod w ezw aniem Ś w iętej Z o fii27. W r.
1594 pożar zniszczył m iasto Brzozów. Do jego odbudow y w ielce przy czy n ił się bp Goślicki. N akazał, aby każdem u m ieszczani
nowi, k tó ry odbudow uje się po pożarze, przyw ieziono V* kopy drzew a i 10 kóp gontów 28.
Poniew aż w czasie pożaru w 1594 r. sp aliły się p rzy w ile je i d o k u m en ty B ractw a L ite rató w w Brzozowie w y d an e przez biskupów : H e rb u rta , Staroźrebskiego, B aranow skiego i kapi
tu łę, odnow ił je bp Goślicki d o k um entem z 3 1 1597 r. B rac
tw o to m iało swego kapłana, a nabożeństw o odpraw iało w k a plicy Ś w iętej A nny 2". Bp. G oślicki nałożył n a k a p itu łę k a te -
22 ta m że, s. 163.
23 ta m że, s. 177.
24 A DP, rkps, Akta bpa Goślickiego, vol. XX, fol. 146; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 178.
25 ADP, rkps, A kta bpa Goślickiego, vol. X X , fol. 146, s. 191.
2« tam że, s. 198.
27 tam że, s. 213.
28 tam że, s. 214 i 216.
2» ADP, rkps, A kta konsystorza, t. X X , s. 146—152; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 214.
298 K s. J A N R Ą B [6]
d raln ą obow iązek, by corocznie d aw ała szpitalow i w Brzozowie i R adym nie po 10 złp 30.
W X V II w. Brzozów n ależał do d e k a n a tu sanockiego. Bp P s t r o k o ń s k i (1601— 1608) m ianow ał dziekanem sanockim proboszcza brzozow skiego, ks. J a n a A n io ła 3I, a bp S tanisław S i e c i ń s k i (1609— 1619) rozpoczął sw ą w ładzę biskupią w o
bec n o tariusza biskupiego, ks. J a n a A nioła, proboszcza brzóz., dziekana sa n o ck ieg o 32.
Bp J a n W ę ż y k (1620— 1624) dok u m en tem z 6 2 1622 r.
zreform ow ał B ractw o Ś w iętej A n n y w Brzozowie 33.
Bp A dam N o w o d w o r s k i (1628— 1631) ak te m w y sta w ionym w Brzozowie dnia 17 5 1630 r. zam ienił kościół p a ra fialn y na p re p o z y tu ra ln y i erygow ał p rzy nim 3 m ansjonarzy.
P odstaw ą u trz y m a n ia m an sjo n arzy m iały być dochody z w ó j
tostw a brzóz, oraz czynsze od zapisanej przez niego sum y 2000 złp. M ansjonarze m ieli w olny w y rą b drzew a w lasach biskupich, p rzydzielił im też ro ln ik a (colo n u m ) A n drzeja B ia
łego. P re p o zy t m iał dać każdem u m ansjonarzow i z czynszu od sum y 2000 złp po 80 złp rocznie, a każdem u z 2 m łodzieńców (kościelnych, m in istran tó w ) po 16 złp rocznie. Z dochodów w ójtostw a m an sjo n arz m iał otrzym ać 80 złp rocznie, m ło
dzieńcy 32 złp, a dzw onnik 8 złp. W dokum encie ty m w yzn a
czył biskup obowiązki m ansjonarzy: Horae B. M. V., Missa de Beata cantata itd. P rz y w y staw ien iu tego a k tu obecny b y ł pierw szy prep o zy t brzóz. ks. W al. S o b iew o lsk iS4.
Bp P io tr G e m b i c k i (1637— 1643) d ał m iastu Brzozo
wowi p rzyw ilej na skład w ina, a m iasteczku Jaśliskom w y jed n a ł u k ró la ta k i sam p r z y w ile j35.
30 A G Z , t. V III, s. 240; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 215.
31 ADP, rkps, A cta Pstroconscii, s. 134—139; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 226.
32 S a r n a, o. c., cz. 1, s. 238.
33 tam że, s. 252.
34 ADP, rkps, Brzozów 1, A kta paraf., ks. 495, s. 465— 466, 466—469;
ADP, rkps, A kta bpów przem. z lat 1620—1631, s. 693; S chem at, diec.
przem ., Przem yśl 1906, s. 70; S a r n a, o. c., cz. 2, s. 278.
35 A. P r o c h a s k a , Jaśliska, m iasteczko i k lu cz bisku pów przem .,
[7] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 299
W czasie rządów bpa A n drzeja T r z e b i c k i e g o (1655—
1658) n a je c h a ły Brzozów w ojska Rakoczego i sp aliły kościół 16 3 1658 r.6#. Bp S tan isław S a r n o w s k i (1658— 1677) roz
począł budow ę nowego kościoła m urow anego, k tó rą za bpa Z b ą s k i e g o (1678— 1689) dokończył proboszcz brzóz. ks. B a r
tłom iej M usiałowicz 37.
N ow ozbudow any kościół konsekrow ał bp Z bąski w 1688 r.
pod w ezw aniem P rzem ienienia P a ń s k ie g o 38. Kościół te n stoi do chw ili obecnej.
W r. 1663 L udw ik N iezabitow ski, podstoli bracław ski, n a jech ał dobra bpa Sarnow skiego, złu p ił Brzozów i Ja ślisk a , ogra
bił i spalił R a d y m n o 39.
Bp S arnow ski zatw ierdził ere k c ję prom otora różańca przy kościele brzóz., potw ierdził d o k um entem z 13 8 1668 r. p raw a i p rzy w ile je B ractw a Ś w iętej A n n y 40. Poniew aż p rzy w ileje m iasta Brzozowa spaliły się, w y d ał bp Sarnow ski za zgodą k a p itu ły now y zbiór ty ch przy w ilejó w w Brzozowie 27 6 1676 r.41 Oto n ajw ażn iejsze z nich:
1. W Brzozowie nie może m ieszkać Żyd, h e re ty k ani schiz- m aty k ;
2. M iasto n ad al zachow uje daw n e praw o m agdeburskie;
3. Rajców , w ó jta i ław ników w y b ie ra ją m ieszkańcy m iasta;
4. Od w yroków rajc ó w m ożna apelow ać do b u rm istrz a ustanow ionego przez biskupa, a w yższą in sta n c ją od b u r m istrz a jest biskup;
5. M iasto pozostaje w posiadaniu ratu sza, cła i poddanych w Porków ce; dochodu z ceł należy używ ać ty lk o na po-
«Przewodnik naukowo-literacki®, r. 1889, s. 69; S a r n a, o. c., cz. 2, s. 320—365.
3« S chem at, diec. przem ., Przem yśl 1906, s. 70; S a r n a, o. c., cz. 2, s. 365.
37 tam że.
38 S chem at, diec. przem ., Przem yśl 1906, s. 70; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 372; S chem at. Ven. C leri Dioec. P rem ., Przem yśl 1937, s. 41.
3® Wł. Ł o z i ń s k i , P ra w e m i le w e m , t. 1, s. 33; A kta Grodzkie Przem., t. 391, s. 389—390.
40 S a r n a, o. c., cz. 2, s. 365.
41 ta m że, s. 366.
300 K s. J A N R Ą B [81
p raw ę dróg w mieście, poddani z Porków ki m ają n a p ra w iać drogi, m osty i kościół oraz służyć do podw odów i posyłek w spraw ach m iasta;
6. M iasto m a 4 jarm ark i: na św. D orotę, w e czw artek przed Z ielonym i Ś w iętam i, na św. F ranciszka i n a św.
B arb arę. Cotygodniow e ta rg i m ają się odbyw ać w e czw artki;
7. M ieszczanie m ają p raw o pędzić piwo, m iód i w ódkę i m ają w olną pro p in ację ty ch napoi i w ina;
8. Cechy rzem ieślnicze w ed łu g d aw nych zw yczajów mogą sw oje sp raw y załatw iać i sądzić;
9. M ieszczanie brzóz, mogą n ad al posiadać dw a działa d a
row ane przez poprzednich biskupów do obrony m iasta.
Za rządów bpa K rzysztofa S z e m b e k a (1719— 1724) od
był się w kościele brzóz, synod diecezjalny w dniach 11 i 12 lipca 1723 r .42 B iskupi przem . od daw n a m ieli tu swój dw ór, k tó ry pięknym i m alow idłam i przyozdobił bp A lek san d er F r e d r o (1724— 1734) 43.
Bp F re d ro sprow adził OO. P a u lin ó w z Częstochow y i osie
d lił ich w S tarejw si, aby pracow ali nad ludem n ap ły w a ją c y m do cudow nego obrazu M atki Bożej. W arunki fu n d acji podpi
sane zostały 29 1 1728 r„ a 20 6 1728 r. oddał biskup OO. P a u linom zarząd kościoła w S ta r e jw s i44. Z budow ał im m urow any kościół w s ty lu renesansow ym o 3 naw ach z 2 w ieżam i, a obok kościoła postaw ił m urow any piętro w y klasztor. Ta fu n d ac ja m iała kosztow ać biskupa przeszło 100 000 złp. N adto zapisał paulinom 1 10 1731 r. sw oje dziedziczne dobra Ż arnow iec, D ługie i P o ręb y 45.
W ikarzy brzozow scy w raz z k a p itu łą kolegiacką w nosili
42 S yn odus dioec. Prem . ab... S zem b e k Ep. Prem . celebrata, Kraków 1723; Schem at, diec. przem ., Przem yśl 1906, s. 71; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 402.
43 S a r n a, o. c., cz. 2, s. 411.
44 tam że, s. 416.
« ADP, rkps, A kta biskupie z lat 1725— 1734, s. 156— 175; ks. W.
M r o w i ń s k i , C u dow n y obraz M. B. S tarów ., s. 29—32; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 416—417.
19] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 301
sk arg i przeciw p a u lin o m 48, ale za bpa S i e r a k o w s k i e g o w zajem ne w spółżycie zostało u ło ż o n e 47. W r. 1745 w czasie w izy tacji bpa Sierakow skiego p a ra fia brzóz, rozciągała się na m iasto z przedm ieściam i, na w sie S taraw ieś i P orków ka. Li
czyła w ted y 1760 dusz do spowiedzi w ielkanocnej. W obrębie p arafii oprócz kolegiaty b y ł w 1745 r. kościół M atki Bożej w S tarejw si, kościół szpitalny pod wezw. Ś w iętej Zofii oraz kaplica p rzy pałacu na dw orze b is k u p im 48.
D ek retem w y d an y m w Brzozowie 22 1 1746 r. obok 9 d aw ny ch dek an ató w u tw orzył bp Sierakow ski 3 now e d ek a n aty : now om iejski, tarnogrodzki i brzozow ski. D ek an at brzóz, o b e j
m ow ał 14 parafii: Brzozów, Jaćm ierz, S trachocina, H um niska, G rabow nica, Jasienica, Bliznę, D om aradz, Golcowa, P rz y sie t
nica, D ydnia z filią Jurow ce, Jasieniów z filią T rześniów . D ziekanem został ks. D utkiew icz, kanonik kolegiaty brzóz., p re pozyt szpitala sanockiego, proboszcz w S trachocinie49. W r. 1755 bp S ierakow ski osobiście w izytow ał d e k a n at krośnieński i brzo
zowski 50.
Bp Sierakow ski osadził w Brzozowie K sięży M isjonarzy 51.
Pism em z dnia 5 2 1747 r. w y d a n y m w Brzozowie p rzed staw ił k a p itu le kolegiackiej sw ój p ro je k t osadzenia tam że K sięży M i
sjo n arzy 52. K a p itu ła odbyła w te j spraw ie nadzw yczajną sesję 7 2 1747 r. i w yraziła zgodę na p ro je k t biskupa 5S.
4« ADP, rkps, K olegiata brzóz., ks. 488, s. 48—49 — kapituła 7 VIII 1734 r. w n iosła do biskupa skargę na OO. Paulinów ; w protokole p arty
kularnej kapituły z 17 III 1746 r. jest w pisany tekst ugody m iędzy k a
pitułą kolegiacką, w ikarym i a OO. Paulinam i, tamże, s. 60—67.
4? tamże, s. 60—67.
4* ADP, rkps, K olegiata brzóz. W izytacja 1745 r., ks. 489, s. 50.
49 ADP, rkps, Dekanat sanocki 1746— 1758, 1784— 1804, ks. 345, s. 3—7;
S a r n a, o. c., cz. 2, s. 434; ks. J. A t a m a n, Sierakow ski i jego rządy..., s. 83—84.
S a r n a, o. c., cz. 2, s. 444.
5* ks. J. K i t o w i c z, Opis o b yc za jó w za panow ania A u gusta III, s. 120 n. — O Misjonarzach św. W incentego a Paulo.
52 ADP, rkps, Brzozów 3, A kta parafialne, 1701— 1750, ks. 497, s. 199.
ss ADP, rkps, K olegiata brzóz., ks. 488, s. 72—73 — protokół z nad
zw yczajnej kapituły 7 II 1747 r.
302 K s. J A N R Ą B [10] •
Od daw n a m y ślał bp Sierakow ski, b y w Brzozowie osiedlić K sięży M isjonarzy, k tó rz y by w ychow yw ali kleryków , p ro w a
dzili rek o le k cje dla kap łan ó w i m isje d la ludu. N a te n cel gro m adził fu ndusze od r. 1743 54. 31 5 1745 r. zaw arł um ow ę ze Z grom adzeniem K sięży M isjonarzy, w k tó re j zobowiązał się dać im pom ieszczenie i u trz y m an ie dla 6 kapłanów i 2 braci lub służby. M isjonarze m ieli daw ać m isje po p arafiach , u trz y m y w ać k ap łan ó w p rzy słan y ch na pokutę oraz daw ać rek o lek cje kapłanom . M isjonarze p rzy b y li do Brzozowa praw dopodobnie w 1745 r. i zam ieszkali na s ta re j plebanii. W r. 1746 zaczęto budow ać dla nich dom m u row any. B iskup w dalszym ciągu pom nażał i zabezpieczał ich uposażenie. K iedy opuszczał die
cezję, zatw ierdził 4 8 1760 r. całą fu n d ację. M isjonarze o trz y m ali 18 000 złp ulokow anych na Jab ło n icy R uskiej, D ydni K rzyw em i W y drnej. O trzy m ali dom m u ro w an y w Brzozowie z ogrodem i kaplicą w kolegiacie. M ieli u trzy m y w ać 6 k le ry
ków i przez cały ro k daw ać m isje po d ie c e z ja c h 53. Dom M isjonarzy brzóz, został zniesiony przez rząd au stria c k i w 1782 r.5*
Z am ierzał też bp Sierakow ski osiedlić w Brzozowie S iostry M iłosierdzia (szarytki), by się zajęły ubogim i, słabym i i cho
rym i, „aby n ie leżeli po u lic a ch ” *7. B iskup n ap isał list do p re pozyta brzóz., A nt. Sierakow skiego, baw iącego w Rzym ie, b y odstąpił ogród i sta rą plebanię na m ieszkanie dla sióstr. O fia
ro w y w ał za to 3000 złp na u trz y m a n ie k a n to ra i 2 m łodzień
ców do usługi w kolegiacie. Sierakow ski zgodził się na to listem p isan y m w R zym ie 12 4 1760 r.58. K a p itu ła p rzem yska zatw ierdziła te n p ro je k t na sw ej sesji po T rzech K ró lach 7 1 1760 r.59. P ism em z 19 5 1760 r. w y d an y m w Brzozo
54 A t a m a n, o. c., s. 145 n.
55 tam że, s. 146 n.; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 450 n.
56 A t a m a n, o. c., s. 152; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 503; K sięga P a m ią tk o w a 300-lecia K s ię ży M isjon arzy, Kraków 1925, s. 103.
57 ADP, rkps, Brzozów 1, Akta parafialne, ks. 495, s. 219.
58 tamże, s. 213.
ss tam że, s. 213 i 219—221; ADP, rkps, K olegiata brzóz., ks. 488 s. 121 n. — protokół z nadzwyczajnej, partykularnej sesji k apituły k o le- giackiej 19 V 1760 r.
[111 K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 303
wie p rze d staw ił biskup sw ój zam iar k ap itu le kolegiackiej, k tó ra w ty m sam ym dn iu odbyła w te j spraw ie nadzw yczajną sesję i zgodziła się na odstąpienie p lacu i sta re j p lebanii dla S ióstr M iło sie rd z ia 60. O stateczny a k t fu n d a c y jn y podpisał S ierakow ski 4 8 1760 r. w Brzozowie 81.
A rcybiskup ofiarow ał siostrom sta rą plebanię, odstąpioną za 3000 złp, oraz g ru n t kupiony od W ojciecha R adom skiego za 2000 złp, a n ad to na ich u trz y m a n ie zapisał 3000 złp n a D ydni i K rzy w em w obec aktów grodzkich sanockich w p ią te k po niedzieli M isericordiae w 1760 r .82. S iostry sz ary tk i je d n a k tej fu n d ac ji nie p rz y ję ły i w Brzozowie nie osiadły, a Sierakow ski ju ż jak o arcy b isk u p lw ow ski ofiarow ał kupione dla ty c h sióstr ogrody i g ru n t, kanonikow i kolegiaty brzóz, na szpital. A kt ten w ystaw iony został w letn ie j rezy d en cji arcybiskupów lw ow skich w O broszynie 7 5 1763 r.63.
Bp Sierakow ski zatw ierdził daw ne i n ad ał now e p rzy w ileje brzozow skim cechom: kraw ieckiem u, k u śnierskiem u, szew skie
m u i p iek arsk iem u 64.
P rzed sw oim odejściem na arcybiskupstw o do Lw ow a dał w e w n ętrzn e urządzenie kościołowi w S ta re jw si i konsekrow ał go 2 7 1760 r.65.
Po Sierakow skim o b jął bisk u p stw o przem . M ichał W o- d z i c k i (1760— 1764). M iasto Brzozów pow itało go w span iale
27 8 1761 r .88
60 tamże; ADP, rkps, Brzozów 1, A kta paraf., ks. 495, s. 227 n.
ADP, rkps, Akta bpa Sierakow skiego, s. 347 n.; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 451.
ADP, rkps, Brzozów 1, A kta paraf., ks. 495, s. 219—221, 223—224.
•* ADP, rkps, Brzozów 4, A kta 1751—1772, ks. 498, s. 65—69; ks. W.
C h o t k o w s k i , H istoria p o lityc zn a daw n ych k la szto ró w panieńskich w G alicji, Kraków 1905. Chociaż w ylicza w szystk ie domy szarytek w Ga
licji po I rozbiorze, nic nie w spom ina o szarytkach brzozowskich. Rów
nież nie w zm iankuje o nich K sięga P am iątkow a 300-lecia K s ię ży M isjo
n arzy; A t a m a n, o. c., s. 152.
64 A. P r o c h a s k a , Z p rzeszłości B rzozow a, «P rzew odn ik nauko- w o-literacki», r. 1888, s. 255 n.; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 452.
85 M r o w i ń s k i , o. c., s. 34; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 452.
** ADP, rkps, K olegiata brzóz., ks. 488, s. 136 n. Opis przybycia bpa W odzickiego do Brzozowa.
304 K s. J A N R Ą B [12]
W czasie w a lk konfederatów b arsk ich z M oskalam i B rzo
zów k ilk a k ro tn ie przechodził z rą k do rą k . Ż ołnierze carscy uprow adzili w 1770 r. do a resztu aż do Lw owa bu rm istrzó w brzóz.: K alendyka, B aranow icza oraz Zardeckiego, ekonom a brzóz. Na ich w y k upienie z a re sz tu m iasto zaciągnęło pożyczkę 498 złp 25 g r u kanonika k atedr., ks. A nt. T roupa 67.
Z rozkazu naczelnika konfederatów , Sarnow skiego, p rzy b y ł do Brzozowa 23 1 1772 pułk. R udnicki ze sw oją dyw izją. Za
żądał, by bp K i e r s k i p rzy stą p ił do k onfederacji i złożył 2000 d ukatów . 27 1 w yprow adził bpa K ierskiego z pałacu, by go pod konw ojem odstaw ić do L anckorony. B iskup chcąc się uw olnić od a re sz tu podpisał p rzy stą p ie n ie do k o n fed eracji i złożył 500 d u k ató w 88. Tego sam ego d nia napisał je d n a k list z Brzozowa do generalnego m arszałka k o n fed eracji M ichała J a na Paca, w k tó ry m sk a rż y ł się, że został zniew ażony jako b i
skup i sen ato r przez najazd p ułk. R udnickiego, że zm uszono go do p rzy stą p ie n ia do k o n fed eracji i do złożenia pieniędzy, k tó ry ch nie m iał. M arszałek k onfederacji odpisał, że cieszy się z p rzy stą p ie n ia biskupa do k o n federacji, przep rasza go za n a d użycia podw ładnych i dziękuje za pieniądze złożone na rzecz k o n fe d e ra c ji89.
Poniew aż w czasie w a lk przedrozbiorow ych m iasto i dobra biskupie w iele ucierp iały , s ta ra ł się bp K ierski doprow adzić je do porządku i popraw ić dolę poddanych. O dbudow ał też w Brzozowie p ałac b iskupi z o fic y n a m i70.
W okresie porozbiorow ym pod panow aniem au stria c k im ży
cie relig ijn e i kościelne Brzozowa uległo pow ażnem u o g rani
czeniu: rząd au striack i zniósł placów kę K sięży M isjonarzy, zniósł sem in aria ta k w P rz em y ślu ja k i w Brzozowie, zniósł w reszcie klasztor pau lin ó w w S ta re jw si w 1784 r.71.
N a polecenie Józefa II zniósł bp G o ł a s z e w s k i (1786—
87 S a m a , o. c., cz. 2, s. 480—481.
68 ta m że, s. 481; ks. Fr. Z a c h a r i a s i e w i c z , V itae Epporum P rem ., V iennae 1844, s. 174.
69 P a w ł o w s k i , o. c., s. 614; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 481.
70 S a m a , o. c., cz. 2, s. 486. *
71 E n cyklopedia kościelna, t. 18, s. 505; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 503.
[13] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 305
1824) konsystorz brzóz., a pozostaw ił ty lk o jed e n g e n e ra ln y konsystorz w P rz e m y ś lu 72. R ozporządzenie c. k. G u b ern iu m z 1788 r. położyło koniec kolegiacie brzóz, i zezwoliło ty lk o na 3 k ap łan ó w w B rzo zo w ie7S. K ościół brzóz., jego dzw onnica i ogrodzenie odnowione zostały sta ra n ie m prepoz. ks. M arcina Białego w lata ch 1902— 1905 74.
W lata ch okupacji niem ieckiej S em in ariu m D uchow ne p rze m yskie odbyw ało sw e stu d ia w Z droju koło Brzozowa, ta m też lub w bazylice S taro w iejsk iej odbyw ały się św ięcenia k a
płańskie. /
W spom nieć też trz e b a o zarazach, jak ie naw iedziły diecezję przem yską, a więc i Brzozów w r. 160075, w r. 160376, w r. 165277, w r. 1653 78, w r. 1720 79, w r. 1830 80, w r. 1848 i w r. 1849 81.
Z arazy na bydło b y ły częstsze, n p w r. 1749 i 1752. w 1749 r.
bp S ierakow ski w y d ał książeczkę p t. P obudka y sposób do przebłagania Boskiego M a yesta tu w u cisku pow ietrza na bydło.
W la ta c h ty c h zarządzał też bp S ierakow ski sp ecjaln e nabożeń
stw a p rzeb łag aln e 82.
Stosunek biskupów przemyskich do Brzozowa
N ależy przytoczyć pew n e fak ty , aby w ykazać, że bisk u p i' przem yscy obok P rzem y śla m ieli dru g ą sw ą siedzibę w Brzo
zowie, skąd rządzili diecezją przez pięć niem al w ieków . C zw ar
72 S a r n a, o. c., cz. 2, s. 513.
73 ADP. rkps, Brzozów 5, A kta paraf., 1773—1849, ks. 499, s. 123.
74 S chem at, d ie t. przem ., Przem yśl 1906, s. 71.
75 ADP, rkps, A kta konsyst., t. X X , s. 495; S a r n a o. c., cz. 1, s. 217 — zaraza na ludzi i bydło.
78 ADP, rkps, A cta Pstroconcii, s. 134 n.; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 226.
77 ADP, rkps, Brzozów 2, A kta paraf., 1650— 1700, ks. 496, s. 27—30.
78 ADP, rkps, A kta konsyst. z lat 1650—1654, ks. 29, s. 135; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 346.
79 S a r n a , o. c., cz. 2, s. 399 — zaraza w dekanacie sanockim i rze
szowskim .
80 ta m że, s. 525.
81 ta m że, s. 549 — Sem inarium w Przem yślu zostało zam ienione na szpital choleryczny dla wojska.
82 Kurendy II, 1742— 1760, Ordinationes 16 X 1749 r. i 8 III 1752 r.
20 — N asza Przeszłość
306 K s . J A N R Ą B [14]
ty z k o le i bisk u p przem yski P i o t r z C h r z ą s t o w a (1435—
1452) rezydow ał w P rz em y ślu i Brzozowie w pałacu zbu
dow anym przy w jeżdzie do m iasta. Z Brzozowa w y sta w iał nast. dok u m en ty : 6 6 1447 r. ud zielał o d p u stu 40 dni dla B ractw a szew ców p rzem yskich 83; zatw ierdził s ta tu ty B ra c tw a K apł. w pow iecie łańcuckim ; in sty tu o w a ł ks. P io tra z C zerno- chow a n a proboszcza krośnieńskiego. T u zm arł 19 1 1452 r.
Ciało przew ieziono do P rz em y śla 84.
Bp M ikołaj B ł a ż e j o w s k i (1452— 1474) w y d ał w Brzo
zowie 28 8 1454 r. praw o lokacji wsi Iw anoszów ki na p raw ie niem .85; s ta m tą d pisał list do k a p itu ły 8 6 1456 r.86 T am też u m a rł 21 12 1474 r. Zw łoki przew ieziono do P rz em y śla 87.
Bp J a n K a z i m i r s k i (1484— 1485), z Brzozowa z a tw ie r
dził p reb e n d ę przy szpitalu Św iętego D ucha w K rośnie. U m a rł w listopadzie 1485 r., najpraw dopodobniej w Brzozowie 88.
Bp J a n T a r g o w i c k i (1485— 1492) w y d ał w Brzozowie przy w ilej L adym irow i W ołoszynowi n a założenie w si T rzcian
ka 12 7 1487 r .89.
Bp M ikołaj K r a j o w s k i (1492— 1498) w testam en cie po
czynił zapisy dla bied n y ch w Brzozowie i R a d y m n ie 90.
Bp R afał L e s z c z y ń s k i (1520— 1523) w Brzozowie 7 11 '1522 r. potw ierdził p rzy w ile je n a d a n e przez Z achariasza, n u n
cjusza apostolskiego 91.
Bp A ndrzej K r z y c k i (1523— 1527) p rzeb y w ał w Brzozo
w ie i w K rośnie, gdzie też b y ł pałac b is k u p i92.
ss aGZ, t. VI, s .26.
84 S a r n a , o. c., cz. 1, s. 48.
85 A. P r o c h a s k a , M a teria ły archiw aln e, Lw ów 1890, s. 102;
S a r n a , o. c., cz. 1, s. 50.
86 Wł. A b r a h a m , S praw ozdan ie z p oszu kiw ań w archiw ach i b i
bliotekach rzym sk ich , A rch iw u m K o m isji H istor., t. 5, s. 394; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 52.
87 ks. J. D ł u g o s z, Hist. Pol., — pod rokiem 1474; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 53.
88 S a r n a, o. c., cz. 1, s. 63.
89 tam że, s. 65; P r o c h a s k a , M a te ria ły archiw aln e, s. 95.
90 L a s e k , o. c., s. 96.
91 P a w ł o w s k i , o. c., s. 192; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 93.
92 S a r n a, o. c., cz. 1, s. 99.
[15] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 307
Bp J a n C h o j e ń s k i (1531— 1535), baw iący p rzy k ró lu jako se k re tarz koronny, w ydelegow ał do objęcia b iskupstw a przem yskiego przełożonego szpitala brzóz. ks. S tanisław a, k tó rego biskup nazw ał oficjałem b rzo zo w sk im 93.
Bp S tanisław T a r ł o (1537— 1544) p rzeb y w ał w Brzozowie i sta m tą d w y staw iał dok u m en ty : 20 8 1542 p rzeniósł p a ra fię z Bojowic do H usakow a; 28 7 1543 przeniósł w ieś W olę z p r a w a m agdeburskiego n a w ołoskie jako w ygodniejsze d la m iesz
kańców górskich okolic 94.
Bp J a n D z i a d u s k i (1545— 1559) p isał 18 2 1545 r.
z Brzozowa list do papieża P a w ła III, b y w znow ił ob rad y so
boru trydenckiego *5. P rz ed sąd biskupi w Brzozowie pozw ał na 17 1 1551 r. proboszcza ze Sądow ej W iszni, ks. M arcina K row ickiego, którego nam ów ił do m ałżeństw a z M agdaleną Po- biedzińską kanonik p rzem y sk i i proboszcz Ż uraw icy, ks. S tan.
O rz e ch o w sk i96.
W Brzozowie w y d ał bp D ziaduski 8 4 1551 r. w y ro k n ie
w ażności m ałżeństw a ks. O rzechow skiego z M agdaleną C hełm ską 97.
P rz ed sw ój try b u n a ł w Brzozowie w ezw ał bp D ziaduski na 3 9 1550 r. proboszcza kościoła szpitalnego w P rz em y ślu i ko
ścioła p arafialn eg o w B abicach, M arcina z Opoczna, p o d e j
rzanego o h e r e z ję 98. W Brzozowie też 17 12 1551 r. ogłosił klątw ę n a h e re ty k a lu te ra n in a S tan. Stadnickiego z D ubiecka.
K iedy zaś S tadnicki upokorzył się, zd jął biskup z niego eks
kom unikę, tak że w Brzozowie 5 12 1552 r ."
93 ADP, rkps, A kta bpie z r. 1533, s. 112; ADP, rkps, A kta bpie, 1525— 1537, s. 112— 114; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 115 n.
94 P a w ł o w s k i , o. c., s. 239 n.; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 131.
95 S a r n a, o. c., cz. 1, s. 149.
96 J. K o r z e n i o w s k i , O richoviana. O pera in ed ita e t epistu lae St.
O rzech ow ski 1543—1566, Cracoviae 1891, s. 334— 340, 701—705; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 151.
97 K o r z e n i o w s k i , o. c., s. 719; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 152.
98 ADP, rkps, A kta bpie, t. 13, pod rokiem 1550; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 154.
99 ADP, rkps, A kta bpie pod dniem 5 X II 1552; S a r n a , o. c., cz. 1, 159 n.
308 K s . J A N R Ą B [16]
W Brzozowie w y staw ił b p D ziaduski dalsze dokum enty:
6 10 1544 r. zatw ierdził ere k c ję parafialn eg o kościoła w Do
m arad zu ; 20 10 1550 r. oddał cechow i kraw ców w P rzem y ślu o łta rz św. M ikołaja; 6 2 1551 r. sp rzed ał place w P rzem yślu;
20 10 1558 r. u fu n d o w ał i erygow ał now ą p reb e n d ę N ajśw . S a k ram e n tu w kościele K a te d ra ln y m 10°. O dnow ił też tenże b iskup dw ory b iskupie w P rz em y ślu , Brzozowie i K ro śn ie 101.
Z m arł w Brzozowie 28 7 1559 r. Ciało przew ieziono do k a te d ry l02.
Bp W a le n ty H e r b u r t (1560— 1572) dok u m en tem w y d a n y m w Brzozowie 11 7 1572 r. w cielił probostw o w S try ju do dochodów w ik a ry c h k a te d ra ln y c h przem yskich 103. W kościele brzozow skim w obec licznie zebranego lu d u w y rzek ł się wobec bpa H e rb u rta w dm u 22 7 1562 r. h e re z ji lu te rsk ie j Józef, b y ły proboszcz w D ubiecku, później kom endarz w K rzyw czy.
D nia 7 5 1564 r. w y rz e k ł się ta m błędów h e re ty ck ic h proboszcz z D ylągów ki, A ndrzej z D ynow a 104.
Bp W ojciech S o b i e j u s k i zam ienił w Brzozowie m iesz
kańcom w si Sielca robociznę n a czynsz pieniężny, d okum en
te m z 7 5 1579 r .10,1
Bp W aw rzyniec G o ś 1 i c k i (1591— 1601) w Brzozowie w y dał szereg dokum entów : dnia 12 11 1598 r. w spraw ie św ięceń niższych 10‘; d nia 23 2 1596 r. d e k re t o d b ierający probostw o w R ad y m n ie P aw łow i Z ajączkow skiem u, gdyż te n posiadał w ięcej beneficjów 107; pism em z 15 1 1599 r. zapow iedział w izy ta c ję k a n .108; 16 2 1600 r. w y d a ł list p a ste rsk i do dziekanów o ich o b o w ią z k ac h 109; 6 3 1598 r. połączył kościół w B orku
100 S a r n a , o. c., cz. 1, s. 162 n.
i®i ta m że, s. 164.
102 ta m że, s. 165.
103 ta m że, s. 177.
101 ta m że, s. 181.
105 tam że, s. 191.
io« ADP, rkps, Akta bpie G oślickiego, ks. 20, s. 322 n.
i#7 tamże, s. 163.
tamże, s. 211 n.
i®» tamże, s. 497.
[17] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 309
z kościołem w T yczynie llł; 18 3 1598 r. kościół w W ojutyczach połączył z kościołem w R y b o ty c z a c h m ; 3 4 1598 r. kościół w S trzelczyskach z kościołem w M ościskach 112; 3 4 1598 r. za
prow adził kolegium m an sjo n arzy w K rośnie i T yczynie 11S; 8 4 1599 r. u stan o w ił m an sjo n arzy w R ybotyczach l14; 18 2 1598 r.
zatw ierdził budow ę i uposażenie kościoła w O strow ie pod P rz e w orskiem , a sam oistną p a ra fię erygow ał ta m 26 1 1601 r .m K iedy w 1600 r. w y b u ch ła zaraza na ludzi i bydło, a rów nocze
śnie w o jn a w ołoska i szw edzka, bp w y d ał list p a ste rsk i 12 2 1600 r. i n ak azał odpraw ić 40-godz. nabożeństw o błag aln e w II niedzielę postu llł. Na 15 12 1599 r. zw ołał do Brzozowa k a płanów d e k a n a tu sanockiego na k o n ferencję, a na 17 12 1599 r.
kapłanów d e k a n a tu krośnieńskiego 1I7. W ybudow ał też w Brzo
zowie kaplicę 118.
Bp M aciej P s t r o k o ń s k i (1601— 1609) po objęciu b i
skupstw a stale m ieszkał w Brzozowie i stąd k iero w ał diece
zją n ®.
Bp S tan. S i e c i ń s k i (1609— 1619) rów nież p rzeb y w ał w Brzozowie i stą d w y d a w ał pism a: 24 11 1611 r. w ezw ał, by w szyscy proboszczowie m ający w ięcej beneficjów połączonych z d u sz p aste rstw e m staw ili się pod k a rą ekskom uniki w Brzozo
w ie n a 18 1 1612 r. i okazali dyspensę na posiadanie w iększej ilości ben eficjó w i uw olnienie od rezy d en cji p rzy nich 12°; 2 8 1612 r. p rzy łączy ł kościół w G aci do kościoła w K ańczudze i u tw o rzy ł ta m kolegium m an sjo n a rz y 12ł; 22 9 1612 r. nak azał
ii® tam że, s. 250 n.
n i tam że, s. 265 n.
n* tam że, s. 275 n.
113 tam że, s. 281 n.
114 tamże, s. 289 n.
u* tamże, s. 241 n.; ks. 19, s. 13 n.
u® tam że, ks. 20, s. 495.
i ” tam że, s. 458, 604 n.; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 212.
u 8 S a r n a , o. c., cz. 1, s. 216.
119 ADP, rkps, Acta Pstroconscii, s. 26 n.; S a r n a , o. c., cz. 1, s. 224 n.
12® ADP, rkps, Akta bpa Siecińskiego, s. 30; S a r n a, o. c., cz. 1, s. 240.
1*1 ADP, rkps, A kta bpa Siecińskiego, s. 57 n.
310 K s. J A N R Ą B [18] odpraw ić 40-godz. nabożeństw o, m szę św . i litan ię w in te n c ji O jczyzny będącej w w ojnie z M oskwą i Wołoszą 122; 3 7 1613 r.
n ak azał n adal odpraw iać to n ab o ż eń stw o 123; 18 10 1614 r. zaw arł z k a p itu łą ugodę o czynsze i dziesięciny ł24; 24 1 1618 r. z a tw ie r
dził fu n d ac ję p sa łte rz y stó w p rzy k a te d rze przem yskiej 125; 24 9 1618 r. pozw olił jezuitom na w ybudow anie nowego kościoła w P rz em y ślu 126; 5 10 1618 r. zatw ierdził darow iznę dla b e n e d y k ty n e k ks. M acieja W ołkowicza, k tó ry w ybudow ał im ko
ściół w P rz em y ślu za S anem 127; 27 3 1619 r. zatw ierdził e re k cję kolegium m an sjo n arzy p rzy kościele K olegiackim w J a ro sław iu ł28. Z m a rł 16 10 1619 r., najpraw dopodobniej w Brzo
zowie 129.
Rów nież bp A chacy G r o c h o w s k i (1624— 1627) tro sz c zy ł się o Brzozów: kościołowi brzóz, ofiarow ał 2 o rn aty , na tęczy w kościele um ieścił P an a Jezu sa na krzyżu. O dnow ił chór i in n e części kościoła. Obok swego tro n u w ystaw ił stalle. Aby ubezpieczyć dw ór biskupi przeciw napadom , kazał w ykopać głębokie row y i dać w ysokie w ały. P ogłębił 3 staw y, n a p ra w ił b u d y n k i gospodarcze, założył p a rk , zbudow ał łaźnię, w y staw ił 3 b ram y . P ałac biskupi ozdobił m alow idłam i. Dla obrony przed n iep rzyjaciółm i ku p ił dla dw oru brzóz. 10 janczarek, a dla m iasta 2 hakow nice. Pow iększył ogród w arzyw ny, w ybudow ał now y b lech (m iejsce do bielenia p łó tn a) 13°.
Poniew aż dw ór biskupi w Brzozowie b y ł dobrze ubezpieczo
n y przeciw napadom , podarow ał bp G rochow ski k ap itu le daw ny dw ór b iskupi w K r o ś n ie m . Z Brzozowa w yszły dokum enty:
30 4 1627 r. pozw olił K rzysztofow i i M agdalenie G rochow skim odstąpić praw o dożywocia na sołectw ie w Jasionce n a rzecz
122 tamże, s. 62.
123 tamże, s. 76.
124 tam że, s. 134.
125 S a r n a , o. c., cz. 1, s. 246.
126 ADP, rkps, A kta bpa Siecińskiego, s. 223 n.
127 tam że, s. 228 n.
128 tamże, s. 239 n.
128 S a r n a , o. c., cz. 1, s. 247.
130 S a r n a , o. c., cz. 2, s. 270—271.
131 tam że, s. 271.
119] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 311
M arcina i Zofii G ładkow skich; tego dnia n ad ał w ójtostw o w L ubatow ej p raw e m dożyw ocia Jan o w i i Jadw idze W ysza- ty ck im 132. K iedy m iał odejść na biskupstw o łuckie, z Brzozowa pisał 4 9 1627 r. p iękny list pożegnalny do k a p itu ły k a te d ra ln e j łSS.
N astęp n y biskup A dam N o w o d w o r s k i (1628— 1631), rów nież p rzeb y w ał w Brzozowie. Brzozowski kościół p a ra fia l
ny zam ienił na p re p o z y tu ra ln y oraz erygow ał p rzy nim ko
legium m ansjonarzy. D okum ent te n b y ł w y d a n y 17 5 1630 r .134 Z Brzozowa zatw ierdził fu n d ac ję a lta ry s ty p rz y o łta rzu N a j
św iętszego S a k ram e n tu w k a te d rze przem yskiej 13S. 27 7 1629 r.
w y sta w ił p rzyw ilej dla rzeźników ra d y m iń s k ic h 136. Odcho
dząc na biskupstw o do P oznania pisał z Brzozowa 3 7 1631 r.
list pożegnalny do k a p itu ły 137.
Bp H e n ry k F i r l e j (1631— 1635) dok u m en tem w ydanym w Brzozowie 5 6 1635 r. pozw olił kupcom w ęgierskim na skład w ina w Jaślisk ach 138.
Bp A ndrzej S z o ł d r s k i (1635— 1636) n a no tariu sza synodu diec., k tó ry się odbył w P rz em y ślu 26 8 1636 r., pow ołał pro boszcza brzozow skiego, ks. J a n a M iklaszew skiego, kan. opa
tow skiego i n a ta riu sz a d w oru b isk u p ie g o 139. N a w niosek bpa Szołdrskiego przejrzan o w 1636 r. w Brzozowie z 2 kanonikam i w szystkie przy w ileje w ó jto stw a i sołectw a, czy są zgodne z p raw e m kościelnym i k o n sty tu c ja m i synodalnym i. W iele dóbr biskupich zostało w sk u te k tego odzyskanych 14°. W Brzo-
132 A G Z , t. VIII, s. 250—251.
133 S a r n a , o. c., cz. 2, s. 272.
134 ADP, rkps, Brzozów 1, A kta parafialne, ks. 495, s. 465 n. i 467 n.—
ADP, rkps, A kta bp przem. 1620—1631, s. 693; — Schem . diec. przem ., Przem yśl 1906, s. 70.
135 AGZ, t. V III, s. 252.
136 ADP, rkps, A kta konsyst., 1691—1702, s. 412—419; — S a r n a , o. c., cz. 2, s. 385.
137 tam że, s. 279.
138 ta m że, s. 288.
139 S yn odus dioec. Prem ..., 26 VIII 1636 r., Kraków 1636, u Andrzeja Piotrow czyka drukowany; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 305.
14 0 P a w ł o w s k i , o. c., s. 432; — S a m a , o. c., cz. 2, s. 295.
312 K s. J A N R Ą B [20]
zowie w y sta w ił d o kum ent 16 7 1636 r., k tó ry m p rzy łączy ł w ójtostw o w L ubatow ej do dochodów kanoników na tzw . d y s try b u c je codzienne 141. W Brzozowie w 1636 r. zakazał pobie
rać w Ja ślisk a c h targow e od kupców w ę g ie rs k ic h 142.
Bp P a w e ł P i a s e c k i (1644— 1649) listem w y d an y m w Brzozow ie 6 4 1646 r . m ianow ał o ficjałem i w ik ariuszem g e n e ra ln y m in spiritualibus ks. kan. F ry d e ry k a A lem beka, d ra św. te o lo g ii14S. D ek retem zaś 23 3 1645 r. zatw ierdził p rzy w i
leje n a d an e przez poprzedników dla Brzozowa i Ja ślisk 144.
Bp J a n Z a m o y s k i (1650— 1654) — podobnie ja k jego poprzednicy — zam ieszkał w B rzozow ie 14s. O puścił go chw ilo
wo 23 4 1653 r. ze w zględu n a zarazę, a w rócił doń 22 9 1653 r .14* Z Brzozowa odszedł 19 12 1654 r. n a biskupstw o do Łucka 14T.
Bp A n drzej T r z e b n i c k i (1655— 1658) rów nież p rze b y w a ł w Brzozow ie 148.
Bp S tan isław S a r n o w s k i (1658— 1677) za p rzykładem sw ych poprzedników rów nież zam ieszkał w Brzozowie, skąd kierow ał diecezją w y d ając ró żn e pism a ,49. 27 6 1676 r. odno
w ił p rzy w ileje d la m iasta Brzozowa 15°. Z Brzozowa też pisał 12 8 1677 r. list pożegnalny do k a p itu ły , gdy odchodził na b i
skupstw o k u jaw sk ie do W łocław ka 1S1. Bp Sarnow ski rozpoczął budow ę obecnego kościoła b rzo zow skiego152.
141 P a w ł o w s k i , o. c., s. 432—433, odn. 7 i 8.
142 P r o c h a s k a , Jaśliska, m ia stec zk o i klu cz bisku pów przem ., s. 68.
14S ADP, rkps, A kta konsyst., ks. 18, s. 1—2.
144 tam że, akta z lat 1645—1646, z dnia 23 III 1645; — S a r n a , o. c., s. 339.
145 ADP, rkps, A kta konsyst., ks. 29, akta z lat 1650— 1654, s. 88— 181;
S a r n a , o. c., cz. 2, s. 345—347.
14« ADP, rkps, A kta konsyst. z la t 1650— 1654, ks. 29, s. 135.
147 S a r n a , o. c., cz. 2, s. 347.
148 ta m że, s. 351 n.
14» ADP, rkps, A kta konsyst. z lat 1658—1660, s. 30— 1394; — S a r n a , o. c., cz. 2, s. 361—367.
150 S a r n a , o. c., cz. 2, s. 366.
151 ta m że, s. 367.
15* Schem . diec. przem ., Przem yśl 1906; S a r n a , o. c., cz. 2, s. 365.
[21] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 313
Bp J a n Z b ą s k i (1678— 1689) do k u m en tem w y d an y m w Brzozowie 30 7 1688 r . u s tą p ił dla k a p itu ły k a te d r, w ó jto
stw o w P rz y sie tn ic y 15S.
Bp J e rz y D o e n h o f f (1690— 1701) w brzozow skim pałacu b iskupim 12 12 1692 r. zatw ierd ził p rzy w ileje Brzozowa n a dane p rzez bpa Sarnow skiego 27 6 1676 r .154.
B p J a n B o k u m (1701— 1718) w y d a ł w Brzozowie 12 10 1711 r. d e k re t w spraw ie w ładzy dziekana k ap itu ln eg o nad podległym m u k lerem , a 11 7 1718 r. d e k re t w spraw ie p re - cedencji su fra g a n a przed in n y m i k a n o n ik a m i155.
Bp J a n K rzysztof S z e m b e k , (1719— 1724), fu n d a to r ko
leg iaty brzóz., p rzyczynił się b ardzo do uśw ietn ien ia Brzozowa przez odpraw ienie w brzóz, kościele synodu diecezjalnego 11 i 12 7 1723 r .15#, przez e re k c ję k o leg iaty brzóz.157 oraz przez ozdobienie kościoła i w yb u d o w an ie 2 w ie ż 158. Podobnie ja k inni b isk u p i przem yscy zaraz po objęciu P rzem y śla 25 6 1719 r.
u d a ł się b p Szem bek 28 6 1719 r. do Brzozowa. N ocow ał w Ro
kietnicy, jec h a ł n astęp n ie przez P ru c h n ik , Dubiecko, D ynów i n a w ieczór p rz y b y ł do Brzozowa. P rzed b ra m ą p o w itał go m ag istrat. B iskup u d a ł się do kościoła, gdzie znow u pow itał go proboszcz. Po m odlitw ie bisk u p u d a ł się do swego pałacu.
Na prośbę m ieszczan brzóz, zatw ierd ził bp Szem bek 1 7 1719 r.
p rzy w ileje dane m iastu przez Sarnow skiego, D oenhoffa i Bo- k u m a 159. P ism em z 18 7 1720 r., w y d a n y m w Brzozowie, w ezw ał na 8 8 1720 r. do Bęzozowa w szystkich w ójtów , sołtysów i m ły-
15* ta m że, s. 375.
ł54 ADP, rkps, A kta konstyst. bpa Doenhoffa, s. 221; — S a r n a , o. c., cz. 2, s. 385.
155 ta m że, s. 394.
156 S yn odus dioecesana P rem isl. ab. Illm o etc., J. Chr. S zem b ek , Ep.
Prem . celebrata, Kraków 1723; — S a r n a , o. c., cz. 2, s. 402; — J. S a w i c k i , C oncilia Poloniae, t. VIII, s. 112—114.
157 A D P, rkps, K olegiata brzóz., ks. 488, s. 303—321: erekcja; — ADP, rkps, K olegiata brzóz., W izytacja kolegiaty 1745, ks. 489, s. 19—22;
S a r n a , o. c., cz. 2, s. 410.
158 S a r n a , o. c., cz. 2, s. 410.
15® ta m że, s. 397.
314 K s . J A N R Ą B [22]
n a rz y w kluczach: brzozow skim , jasielskim i rad y m iń sk im 16°.
Z Brzozowa w y słał bp Szem bek zarządzenia w sp raw ach die
cezjalnych pism am i: z 6 8 1720 r., z 16 8 1720 r., z 24 4 1721 r., z 22 1 1723 r., z 10 5 1723 r .161
Bp A lek san d er F r e d r o (1724— 1734) ozdobił dw ór bi
skupi w Brzozowie pięknym i m a lo w id ła m iI62. Jak o deleg at Sto
licy A postolskiej w y d ał w Brzozowie 17 1 1731 r. dok u m en t w sp raw ie probostw a w P iotraw inie, należącego do dóbr sto
łow ych biskupów k rak .163 K a p itu ła kolegiaty brzóz, uchw aliła na sw ej sesji 7 8 1726 r. w ysłać podziękow anie do bpa w a r
m ińskiego, J a n a K rzysztofa Szem beka, daw niej biskupa przem . i fu n d a to ra kolegiaty brzozow skiej oraz do biskupa F re d ry za ich tro sk ę i dobrodziejstw a w yśw iadczone ta k kolegiacie jak i m iastu 164.
Bp W acław S i e r a k o w s k i (1742— 1760) p rzeb y w ał jak i jego poprzednicy najczęściej w Brzozowie 185, zazw yczaj w ko
legiacie brzóz, od p raw iał cerem onie w ielkanocne 106, z pałacu brzóz, w y sy ła ł liczne pism a dotyczące sp raw k o ś c ie ln y c h 187.
N akazał też kan. przem ., ks. Tom aszowi M ałyszce, b y pozostał w Brzozowie i tu przygotow ał m a te ria ły praw nicze do p rz y szłego synodu ,88.
160 tam że, s. 399.
i ” ADP, rkps, Akta konsyst. z lat 1719—1723, s. 152—196; — S a r- n a, o. c., cz. 2, s. 399—402.
162 S a r n a , o. c., cz. 2, s. 415.
163 ADP, rkps, Akta bpa Fredry, s. 657—662; - S a r n a , o . c., cz. 2, s. 418.
164 ADP, rkps, K olegiata brzóz., ks. 488, s. 41—44: kapituła 7 VIII 1726 r.
165 A t a m a n , o. c., s. 40.
166 tam że, s. 312.
187 ADP, rkps, A cta O fficii Episcopalis z lat 1740— 1751, s. 19—75, 267—273, 567—568, 591—607; ADP, rkps, A kta Offi Eppalis z lat 1742— 1750, ks. 73, s. 33—39, 71— 73, 112— 115, 276—283, 367, 559— 562, 660—665; ADP, rkps, A cta Offi Eppalis z lat 1752— 1757, ks. 75, s. 125—
141, 147— 153, 185— 193, 155— 161, 161—167, 221—235, 345— 347; ADP, rkps, Acta Offi Eppalis z lat 1757—1760, ks. 76, s. 102— 105, 147, 221—228, 247—
259, 324, 337—342.
los ADP, rkps, Acta Offi Eppalis z lat 1757—1760, ks. 76, s. 217—221.
[23] K O Ś C IE L N E D Z I E J E B R Z O Z O W A 315
Za Sierakow skiego odbyw ały się w Brzozowie zjazdy dzie
kanów : 9 5 1746 r .189, 19 8 1748 r.170, 9 9 1749 r .171, 19 7 1752 r .172, 10 7 1759 r 173. Z Brzozowa w y sy łał bp Sierakow ski sw oje k u re n d y oraz O rd in a tio n e s174, ta m pisał list postny 11 2 1760 r., dru k iem ogłoszony; już jako no m in at-arcy b isk u p lw ow ski opisał historię i s ta n B ractw a K apł. w diecezji przem . i n ad ał m u jed n o lity s ta tu t ł7\
Troszczył się bp S ierakow ski o k a p itu łę kolegiaty brzozow skiej: erygow ał archidiakonie 26 3 1751 r .175, zatw ierdził 2 no
we kanonie przy kolegiacie 11 4 1753 r .177, erygow ał 30 3 1759 r. kanonię z fu n d ac ji ks. N aw rotow skiego 178. W Brzozowie otw orzył dom K sięży M isjonarzy, zam ierzał też osiedlić w Brzozowie S iostry M iłosierdzia, by przyjść z pom ocą bied
ny m i c h o r y m 179. W łasnym kosztem u trz y m y w a ł ta m k ap ła
nów sta ry c h , chorych i słabych 18#. Nie szczędził grosza dla ko
legiaty brzozow skiej, czynił zapisy n a potrzeby zakrystii: na
168 Kurendy II, 1742—1760, Ordinationes 14 III 1746; — ADP, rkps, D ekanat sanocki 1746—1758, ks. 345, s. 7—24; — ADP, rkps, ks. 241, s. 8—9.
no ADP, rkps, ks. 241, s. 20—21.
m K urendy II, 1742— 1760, Ordinationes 18 VIII 1749; — ADP, rkps, Dek. sanocki 1746—1758, ks. 345, s. 41—51; — ADP, rkps, ks. 241, s. 54; — A t a m a n , o. c., s. 77.
Kurendy II, 1742— 1760, Ordinationes 8 VI 1752; — ADP, rkps, Dek. san. 1746— 1758, ks. 345, s. 52—77; — ADP, rkps, ks. 241, s. 138.
i 7* Kurendy II, 1742— 1760 — kongregacja duszpasterska dziekanów w Brzozowie 10 VII 1758. Przew odniczył bp Sierakow ski. Obecni byli dziekani: Dzianott i Urbański, kan. k olegiaty brzóz.; Maciej K aryłow icz, archidiakon jarosław ski; W ojciech Cwynarski, kan. jarosł.; D utkiew icz, kan. brz.; Józef N apiórkowski, kustosz k olegiaty opatow skiej i inni; — ADP, rkps, Dek. sanocki 1746— 1758, ks. 345, s. 96—105.
n* Kurendy II, 1742— 1760; — ADP, rkps, ks. 241, s. 136—138.
»7* K urendy II, 1742— 1760 pod dniem 1 V 1760, tek st ADP, ks. 75, 345 bis — 541; — vide P a w ł o w s k i , o. c., s. 592.
178 ADP, rkps, Acta O ffi Eppalis 1740— 1751, ks. 73, s. 567—568.
177 ADP, rkps, Acta O ffi Eppalis 1752— 1757, ks. 75, s. 147— 153.
178 ADP, rkps, K olegiata brzóz. Erekcja..., ks. 488, s. 118; — ADP, rkps, C ollegiata 1757—1787, ks. 494, s. 84; — S a r n a , o. c., cz. 2, s. 446.
no Zobacz w yżej — K ościelne d zie je B rzozow a — przypisy nr 51—63.
i8o ADP, rkps, Acta O ffi Eppalis 1757— 1760, ks. 76, s. 303—304.
