Żydzi w Biłgoraju
Tekst poniższy, wyktorzy- stujący m.in. publikację Je- rzego Markiewicza z mono- grafii " B i ł g o r a j " wygłoszony
został przez dyrektora Wy- działu do Spraw Wyznań U- rzędu Wojewódzkiego Jana Tura podczas uroczystości odsłonięcia pamnika za ży- dowskim cmentarzu w Bił- goraju. W uroczystości ucze-
stniczyła 20 osobowa grupa Żydów z Izraela i Stanów
Zjednoczonych. Tekst ten wzbudził ich ogromne zain- teresowanie ze względu na jego wartość dokumentacyj-
ną i "bedzie dokładnie stu- diowany" — jak powiedział przedstawiciel rodziny Lu-
mermanów, fundatorów pom- nika.
ŻYDZI POLSCY. Określe- nia tego używają Żydzi na całym świecie jako wyznacz- nika osobliwej społeczności, która wywarta, wpływ na mentalność Żydów omal ca- łego świata. Na świecie żyje około 15 min Żydów, a przy- najmniej połowę bicza więzi
« żydostwem polskim.
Przecież polscy sa niemal wszyscy najwięksi klasvcv literatury żydowskie i. a z Zamościem lub z Zamojsz- czyzną związani byli: Icchak Lejb Perec. Bolesław Les- man. Róża Luksemburg, czv Iaaak Baszevis Singer — lau- reat literackie i Nagroda No- bla.
Osadnictwo Żydów w Bił- goraju zapisane jest w an- nałach I połowy XVII wie- ku. Wielu z nich było już arendarzami majątków ordy- nackich. W 1778 roku było
ich już 418 czyli 19.2 proc.
ogółu ludności Biłgoraja. W 1867 zbudowali oni kamien- ną synagogę w miejscu drewnianej, która spłonęła w
1875 roku.
Żydzi żyli spokojnie, ni- komu nie wadzili. Zajmowali się szczególnie kupiectwem i bankierstwem oraz różnymi rzemiosłami. Do najsławniej- szych postaci tamtych cza- sów zaliczono: Szmula Elie
Sewerdszarfa i Józefa Gold- mana z Tarnogrodu. którv w
latach 1864—1866 dzierżawił Biłgoraj.
Szybko zwiększała ste w tym mieście liczba Żydów:
1860 r. — 2070 osób t j . 38.2 proc. ogółu mieszkańców.
1888 — 3810 osób (42.5 proc.) 1913 — 5595 osób (50.1 proc.).
Sławnymi obywatelami tam- tych czasów byli: Szloma Zychman, Szmul Szimra, Be-
rek Kleimniz i Baruch Ac- kerman.
W mieście w latach dwu- dziestych działała żydowska
szkoła kahalna.
OGÓLNA BIEDA W II RZECZYPOSPOLITEJ MO- BILIZOWAŁA WSZYST- KICH DO WALKI O WY
ZWOLENIE SPOŁECZNE.
Najbardziej radykalni oby- watele Polski narodowości żydowskiej byli wśród nich.
Jedni, jak: Lipa Wakszul, Jo- zef Rapaport. Chaskiel Kan- dek. Chaskiel Albersfeld. Ja- ku Grynapel Bencion Rozen- baum. Judka Szarf, Hersz Szeinwald, Szloma Szul
Sztul, Ichaskiel Reich. Mati Szarfman, Icchak Gutwein.
Jankiel Berksztein. Mortko Hudes. Leusor Kandet. Letba Kaliksztein. Torys Laoc, Szmul Leichter. Szmul Ro- fer, Amekker Uryś Zybel- berg, Judka Szarf. Maks i
Lejzor Kaminerowie działali na niwie gospodarczej i cha- rytatywnej. Oni to doprowa- dzili w 1925 roku do powsta- nia Banku Spółdzielczego (I prezes Josef Waisman). w
1928 r. Banku Udziałowego (I prezes Icek Wirener). w roku 1929 Banku Kupieckie- go.
Inni natomiast przejawiali działalność polityczną. Jesz- cze w roku 1905 w Bundzie działali Szymon Zelikow Goldman. Chaim Hochman.
J a k u b Bekelman oraz Feliks Fabrykant deputowany do I i II Dumy.
W latach 1922—27 w K P R P i K P P oraz KZMP działali: Abram Bromberg.
Icek Bromberg. Nuta Ho- oigbaum. Ahram Siereta.
Nuta Szwerdszaft. Josef Bala. Faja Bin. Szyja Hirscman. Wigdor U H e r . Chamija Lane. Izer Kandel.
Rubin Kesselschmidt. Hersz -
ko Szmul. K o m vel Koren.
Josef Miener. Icek Pech.
Chaim Rochenberg, Icek Szpinajen. Sznaidl Sztrai- cher. J a k u b Ta jer. Icek Wi- zenblit.
21 października odbyło K za- branie organizacyjne Ogółnoży -
¿owakiej Partii Pracy, na czele której stali? Chaim Szloma Ste- mpel. Masse Korenolit i Sucher Glanc. Lewicowa Orzaniaacje Stjsuiiljr mą ar latach IW—99 reprezentowali następujący oby- watele Bileoraja: Aron Berman.
Jakub Braufman. Irhałriri Erbe- sield. Berek KarmineL Leon Ka- mmer. Maks Kaseiner Anna Pa-
toker. Icbaskiel Reich.
Do Partii Mizrach: aałeżeli"
Jojna Akerman Icek Oliwa.
Szloma Rubinsziein. Dawid Szla- frok. A bram SdnL Jaoef Wajs- man.
Frakcje rewolucyjną Zwiąjfcu Syjonistów, a potem Nawa Or-
ganizacje Syjonistyczna repre- zentowali: Szymon BuchWader, Eiia Grassman. Eden Hudes.
Szyja Hul Torys Lane. Szmul t a k r . Wogdor Szyjer Moue Tajtman. Icek Wirener Pvnia Zylberzweię. Icek Winter | Szy- mon Buch binder.
Bezpośrednio przed II wojną światowa na 8270 mieszkańcom Biłgoraja 5010 osob było narodo- wości żydowskiej. Gminą żydow- ska kierował prezes Gersaon Gutwein. rabin Bokach i podrą- bin Mosze Zylberman. Aktywi- stami byli- Hersz GoJdbrener.
Icbaskie) Reich. Sza ma Adler.
Dawid Furer. Jankiel Goldbart Berek Kaminer. Icek Majer War-
saawiak.
Matką Isaaca Baszevisa Singe- ra — laureata literackiej Nagro- dy Nobla z 1978 raku była Betsa- be Zylberman. córka rabina Bił- goraja. On sam był tu wielo- krotnie w okresie I wojny i la- tach dwudziestych pisząc ..Szata- na z Goraja". „Sztukmistrza z Lublina" ..Magiczna noc"", ftp. *
KALENDARIUM EKSTERMINACJI
— getto w części ul. 3 Ma - ja, Nadstawnej i Ogrodowej
(1939)
— grudzień 1939 r. powo- łanie Rady Żydowskiej (Ju-
d e n r a t u ) — pierwszy prezes Szymon Bin.
— w lutym 1941 roku Ju- denrat otrzymał zgodę na o- twarcie jednego skleou «spo- żywczego dla ponad 5-tys.
rzeszv żydowskie i.
— w styczniu 1942 r. na 1 Żyda przypadało: 1.25 kg chleba. 20 dkg cukru. 6 dkg mydła oraz 1 l nafty na ro- dzinę.
Ludność żydowska nie miała prawa korzystać z u- slug poczty i nauczania dzie- ci w jakimkolwiek zakresie, nie miała prawa do ż y d a . Mimo to powołano Komi- tet Opieki Żydowskie i Samo- pomocy Społeczne i dla celów charytatywnych i to nie tyl- ko dla Żydów. Zapiski wsoo- minaja takich działaczy ko- mitetu iak: Bronisław Fabry- kant. Eugenia Fabrykanto-
wa. Jakub Kantor. Bernard Lang.
Wiosną 1941 roku organi- zacja Todta rozebrała zabyt- kowy cmentarz żydowski.
Pomniki posłużyły do budo-
wy dróg i chodników. a wie- kowe dęby z cmentarza wy-
cięto i wywieziono do Rze-
szy, (A może wiosna przy- szłego roku zbierzemy się tu- taj i każdy zasadzi na tym cmentarzu swój nowy dąb?
Może jako symbol trwałego życia i pokoju dla całego świata!). Zniszczono bożnice, zakazano ceremonii religij- nych.
W Y S I E D L E N I A
— w sierpniu 1940 roku najeźdźcy hitlerowscy za- mordowali członków Juden- ratu z Szymonem Binem i Hilelem Janowerem na czt»- le. .
— pierwsze wysiedlenie ludności żydowskiej z Biłgo- raja do Goraia miało mieisce C kwietnia 1941 roku. Prze- siedlono tam i zamordowano ponad 600 osób.
— drugie wysiedlenie było 22 kwietnia 1942 roku — 220 o-:ób przesiedlono do Tarno- grodu i tam zamordowano D E P O R T A C J E
— pierwsza de por tac ta miała miejsce 16 sierpnia 1940 roku i dotknęła 202 Ży- dów wywiezionych do Bełż- ca.
— druga deportacja odby- ła się w dniach 8—0 sierp- nia 1942 roku i dotyczyła
1500 osób z Biłgoraja i o- koltc (do Bełżca),
— trzecia deportacia doty- czyła reszty Żydów biłgoraj- skich. których w dniach 2—3 listopada 1942 r. wraz z ży- dami Tarnogrodu i Krzeszo- wa wystano do Zwierzyńca, a stamtąd do Bełżca. Około 300 osób rozstrzelano i po- chowana na tutejszym cmen-
tarzu.
— 15 stycznia 1943 r. o- stałecznie zlikwidowano get- to biłgorajskie Ogólnie zgi- nęło ponad 4 tys. biłgoraj-
akich Żydów
JAN TUR
