1
SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI
X - A : M M . B 3 . 9 A v i ...
Ofef:.Q p.!ti.‘.. 'ŻJŹ:.
:i a V 5 S j - 6 I./l. Relacja
I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące r e l a t o r a --- I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora *— ■ II. Materiały uzupełniające relację 5 / - /I H III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora ___-
III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.
III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 ___
III./5. Inne .77 IV. Korespondencja
V. Nazwiskowe karty informacyjne pi/ . A (p
n ^ ^ . r .
VI. Fotografie Q\& J<2LZ ' Aj K a0 ^ 0
2
3
f / f
J e u t e S t a n i s ł a w Leon p s . £ ^ e z a r y " , " W i l k " , " S t a c h " , " S t a c h Za~
/ 191Q-1S'Al/ v
cho d n i " , / S z e f E k s p o z y t u r y " Z a c h ó d " , d c u g i z a s t ę p c - a S z e f a O d d z i a ł u TT~ S z t a b u Komendy Głównej _ , S z e f O d d z i a ł u I I I n s p e k t o r a t u Zie m Z a c h o d n i c h i O d d z i a ł u I I P o m o r s k i e g o O k r ę g u Z w i ą z k u J a s z c z u r
c z e g o .
11 <£
ur . 25 .ó 5» 191 o r . w W a r s z a w i e , s y n Gustawa / n a c z e l n i k ^ K o n s t y - t o r z a E w a n g e l i c k i e g o i k u r a t o r a S z p i t a l a E w a n g e l i c k i e g o / i E l e o -
/ ^* / 7
n o r y z d 0 K o s i ń s k i e j . |W f92 9 r . - ^ u k o ń c z y ł Gimnazjum im. M i k o ł a j a
-- Ar U / ,
^ e j a . Od p a ź d z i e r n i k a 193o r „ w S z k o l e P o d c h o r ą ż y c h I n ż y n i e r i i w W a rs z a w ie , s k ą d z o s t a ł u s u n i ę t y w s k u t e k k o n f l i k t u z p r z e ł o ż o nym. S t u d i o w a ł p o te m w Aka dem ii G ó r n i c z e j w K r a k o w i e . ©d 1936 r . p r a c o w a ł w t r a n s p o r c i e m o r sk im w G d y n i, g d z i e p r z y p u s z c z a l n i e z e t k n ą ł s i ę z Obozem ^ a r o d o w o - R a d y k a ln y m . ^ z ł o n ś k , A k a d e m i c k i e g o
^ w i ą z k u M o r s k i e g o i u c z e s t n i k ^ bo z ów l e t n i c h o r g a n i z o w a n y c h p r z e z AZM, g d z i e p o z n a ł M i e c z y s ł a w a D u k a l s k i e g o i J e r z e g o P a d l e w s k i e g o - - p ó ź n i e j s z y c h c z ło n k ó w Z J ^ P o s i a d a ł p r a w d o p o d o b n i e k o n t a k t y z Od
d z i a ł e m I I Wojska P o l s k i e g o / m . i n odbywał m o r s k i e p o d r ó ż e do TTie- miec i na t e r e n i e Gdyni p r o w a d z i ł o b s e r w a c j e m i e j s c o w y c h i p r z y j e ż d ż a j ą c y c h tam Niemców^. ,
/Vvn
P o d c z a s k a m p a n i i j e s i e n n e j l939-r-« w a l c z y ł o c h o t n i c z o na Oksy-
&
w i u , g d z i e 13.0-9.1939 r . z o s t a ł r a n n y . W s z p i t a l u na ^ a b i c h D ołach amputowano mu lewy g o l e ń a s t ę p n i e p r z e b y w a ł w n i e w o l i , s k ą d ze
XT
w z g l ę d u na z ł y s t a n z d r o w i a z o s t a ł z w o l n i o n y 1 5 . > 4 . 1 9 3 9 r , l e c z y ł
2^j?iv1
s i ę w S z p i t a l u U jazd ow s ki m w W a r s z a w i e . ^ e s i e n i ą 1939 r z w e r b o w a - ny do ZJ p r z e z ^ z e f a O d d z i a ł u I I Komendy Głów nej, M W i t o l d a Gostorn- s k i e g O j Używał pseudonimów: " C e z a r y " , " W i l k " , " S t a c h " , " S t a c h Za
c h o d n i " . Z o s t a ł mianowany SzejTem E k s p o z y t u r y "Z" i j e d n o c z e ś n i e ( N o m in a ln ie - p e ł n i ł f u n k c j ę d r u g i e g o z a s t ę p c y 3 z e f a O d ' z i a ł u I I
Z J , S z e f a O d ' z i a ł u I I I n s p e k t o r a t u Ziem ^ a c h o d n i c h i P o m o r s k i e g o
t
4
O k r ę g u ZJ z s i e d z i b ą w W a r s z a w i e . U t r z y m y w a ł k o n t a k t y z e m i s a r i u s z a mi i k u r i e r a m i o r a z ^ k i e r u j ą c y m i p o s z c z e g ó l n y m i p la c ó w k a m i ZJ na t e r e n a c h z a a n e k t o w a n y c h i w samej R z e s z y . M e l d u n k i p r z e k a z y w a ł Jt^TGostomskiemu p r z e z swego ł ą c z n i k a H e n r y k a K o r d i c z a . W s i e d z i b i e
E p i s k o p a t u E w a n g e l i c k o - A u g u s b u r s k i e g o odbywał s p o t k a n i a z M.Du- . k a l s k i m , Arn oldem N i e r z w i c k i m , Lechem Neymanem o r a z Komendantem
Głównym Z J p o r . r e z . Władysławem M a r c i n k o w s k im . W s p ó ł p r a c o w a ł ś c i ś l e z wywiadem ZWZ, z e s t r o n y k t ó r e g o o t r z y m y w a ł k a ż d o r a z o w o p o t w i e r d z e n i e p r z e k a z y w a n y c h meldunków wywiadowczych. Otrzymywał
X X
ś r o d k i f i n a n s o w e od M i e c z y s ł a w a R u t k o w s k i e g o / " G o s z c z y ń s k i " / - - S z e f a . - ^ e k c j i Z a c h o d n i e j wywiadu d a l e k o s i ę ż n e g o / " S t r a g a n " / KG
(_' ■ ■ b M w%A/> j \ /
ZWZ-AK* bę-dąo&go. ( j e d n o c z e ś n i e ł ą c z n i k i e m pomi ędzy ZWZ a ZJ/. Z Ik.Go- s to m s k i m , ^.KęDukalskim o r a z d r u g i m swoim z a s t ę p c ą Jan em Lechowskim
ć tw ? ; Wtf t-n/iLs
/ " E d w a r d " / omaw iał sprawy i n s t r u k c j i d l a a g e n t ó w pe-eUfeą^tem z b i e r a n i a i n f o r m a c j i o mor sk im p r z e m y ś l e wojennym i Ł a g a d n i e ń d a t y e z ą - -e^eh ,InarynarłC£ w o j e n n e j . S t a r a ł s i ę u s p a r a w n i ć p r a c ę wywiadu. Z
j e g o p o l e c e n i a J e r z y P a d l e w s k i / " J e r z y " , " J u r e w i c a " / , p e ł n i ą c y f u n k c j ę s e k r e t a r z a , wykon ał p o w i ę k s z e n i e s y l w e t e k o k r ę t ó w w o j e n n y c h
" B i s m a r c k a " , " G n e i s e n a u " , " P r i n z S u g e n " , f i g u r u j ą c y c h w b r o s z u r c e
" N i e m i e c k a m a r y n a r k a w o j e n n a " . f i e l d u n k i wywiadowcze p r z e p i s y w a ł a mu J a n i n a P l u c z y ń s k a , a s z y f r o w a ł j e p r o f . Zygmunt K o b r z y ń s k i ,
. . . --- --- ^/VVw*-» '
k t ó r y m - b y ł z a p r z y j a ź n i o n y . W s z e l k i e m a t e r i a ł y p r z e c h o w y w a ł u N iny l e i t h . #e g o ł ą c z n i c z k ą do B e r l i n a b y ł a M i r o s ł a w a Kocowa / " A -
■ X -
n a s t a z j a " / . M ię dz y 6 a 2 1 . © 1 . 1 9 4 2 r . s p o t k a ł s i ę co n a j m n i e j t r z y r a z y z p r z e b y w a j ą c y m w W a r s z a w i e S t e f a n e m H e n s le m k i e r u j ą c y m wy- wiadem "Z" w G d y n i . P r z e k a z a ł ma wówczas dodatk ow e p u n k t y k o n t a k t o we d l a k u r i e r ó w p r z y j e ż d ż a j ą c y c h z P o m o r z a . I n n ą ł ą c z n i c z k ą w r a mach A d i u t a n t u r y Z J b y ł a / f f i a ł g o r z a t a Gosto m sk a / " G o s i a " , " B i e d r o n k a " / p o s ł u g u j ą c a s i ę n a z w i s k i e m M a r g a r e ^ t e F i s c h e r , k t ó r a z j e g o r o z k a z u p r z y j e ż d ż a ł a na W yb rz eż e G d a ń s k i e do H e n s ló w i do /tTĆa nis-
5
-r .
ław a L e s i k o w s k i e g o o r a z M a r i i Roelt z P o l s k i e j A rm ii P o w s t a n i a . Raz u d a ł s i ę o s o b i ś c i e do G d y n i- O r ł o w a do p u n k t u m i e s z c z ą c e g o s i ę
u L e o k a d i i Ś l i w i ń s k i e j / " Ś l i w k o w a " / p r z y u l . W r o c ł a w s k i e j % 3«
A r e s z to w a n y 2 5 .q2".1942 r . w W a r s z a w i e . O sa d zo n y n a s t ę p n e g o dn ie na P a w i a k u , s k ą d z o s t a ł p r z e w i e z i o n y do w i ę z i e n i a p r z y A l e x a n d e r ~ p l a t z w B e r l i n i e # W l i s t o p a d z i e z a b r a n y do w i ę z i e n i a w A l t M o a b i t / n r 3 3 3 9 / . Zachowywał b o h a t e r s k ą p o s ta w ę s t a r a j ą c s i ę c a ł ą winą o b c i ą ż y ć w y ł ą c z n i e s i e b i e i p o d t r z y m u j ą c w s p ó ł t o w a r z y s z y na duchcćr
VH
W g r y p s i e z 2.cr?-. 1942 r . ł ą c z n i k Z J na l i n i i W a r s z a w a - P o m o r z e , Zen on N a r o j e k p i s a ł do s w o j e j n a r z e c z o n e j ^ a l i n y S k a r ż y ń s k i e j :
" / . . . / S t a c h t r z y m a s i ę p i e r w s z o r z ę d n i e , ma d o b r e i j a s n e m y ś l i na p r z y s z ł o ś ć , ż y j e n a d z i e j ą w Boga i d o t ą d j e s z c z e n i k t Go n i e w i d z i a ł z ł a m a n e g o ^ a n i Niemcy a n i P o l a c y * Pomimo , że ma n a j c i ę ż s z e
o s k a r ż e n i e i n a j t r u d n i e j s z y m j e s t p o ł o ż e n i u , innym pomaga, p o c i e s z a c z y t o m o r a l n i e c z y m a t e r i a l n i e 0 J e s t e m z Nim na b r a t e r s k i e j s t o p i e , t a k s o b i e p r z y p a d l i ś m y do s e r c a j a k b r a c i a , pomimo że j e s t e ś m y o s o b n o . Ale zawsz e s i ę z n a j d z i e s p o s o b n o ś ć s p o t k a n i a . By
ł o i c h j u ż d o b r y c h k i l k a i mogę t o w s z y s t k o o Nim p o w i e d z i e ć . T ę s k n i b a r d z o za synem. D oł ączam j e g o w i e r s z e - o r y g i n a ł y "»
— —
N ie c h c ą c opusWe-ać p r z y j a c i ó ł , n i e z g o d z i ł s i ę na i n t e r w e n c j ę Czerwonego K r z y ż a w s w o j e j s p r a w i e .
W l i s t a c h i g r y p s a c h p i s a n y c h do r o d z i n y p r z e b i j a ł a n a d z i e j a na ponowne s p o t k a n i e z n a j b l i ż s z y m i , do k t ó r y c h b a r d z o t ę s k n i ł ) / n p . 1 i ^ ty--g-H-TTr6vt^4^~r". , 6 . o 7 .1 9 4 2 r , 3 . 0 8 . 1 9 4 2 r . , l 5 . o 9 « J_942 r . / . Do j e d n e g o z l i s t ó w d o ł ą c z y ł w ł a s n o r ę c z n i e n a p i s a n e w i e r s z e : " S w i t " , " S ł o ń c e " , "G dyb y". L i s t z 8*1 o. 1942 r . p i s a n y w j ę zy k u n i e m i e c k i m z a w i e r a ł r e f l e k s j e n a d p r z y s z ł y m ż y c i e m .
0, /1‘ '/saA
W d n i u 4 . 1 2 . 1 9 4 2 r . s k a z a n o go ' W a z z J . P a d ^ w s k i m , N 4 V e i th na k a r ę ś m i e r c i ą Na-toiarst B8F « S z c z e p a n i k a - D z i k o w s k i e g o i MtGostom- sk ą na p o b y t w o b o z i e k a rn y m o z a o s t r z o n y m r y g o r z e . Wyrok z a t w i e r -
6
4
T . £
dzono I8 .crr. 1943 r . i wykonano p r z e z z g i l o t y n o w a n i e 2 . 0 2 . 1 9 4 3 r . P r z e d ś m i e r c i ą * n a p i s a ł .listwo p o ż e g n a l n i do żony,' sy na i r o d z i c ó w . j~t)o żony s k i e r o w a ł n a s t ę p u j ą c e sło w a : " K o ch an ie moje ! A więc o s
t a t n i r a z t u l ę Cię do s e r c a , p o l e c a m B o s k i e j o p i e c e i b ła g a m Cię
C /
p a n u j n a d só b ą i a a ł ą swą m i ł o ś ć , j a k ą d l a mnie c z u ł a ś , d a j Ma - r e c z k o w i . J u ż , j e s t t a k d a l e k o . J e s t p r z y mnie m i e j s c o w y p a s t o r ,
co j e s t d l a mnie w i e l k ą p o c i e c h ą . Za c h w i l ę p r z y s t ą p i ę do Komu
n i i Sw. S i ł mam d o s y ć . Droga m o j a , c o ż mogę Ci n a p i s a ć p r ó c z t e g o , co w d o t y c h c z a s o w y c h l i s t a c h p i s a ł e m . Odchodzę s p o k o j n y o Ma- r u s i a , s p o k o j n y i o C i e b i e . Wiem , ż e obydwie r o d z i n y o t o c z ą Cię
specem i o p i e k ą i l e p s z ą p r z y s z ł o ś ć z g o t u j ą . W o s t a t n i c h t y c h c h w i l a c h c a ł y m s e r c e m j e s t e m p r z y l a s i p r a g n ą ł b y m , aby mój s p o k ó j i Wam s i ę u d z i e l i ł . Bóg t a k c h c i a ł . J e s z c z e r a z p o w t a r z a m , co j u ż r a z p i s a ł e m . W s p r a w i e d l i w o ś ć J e g o wyroków m u s i c i e w i e r z y ć ! " N a p i s a ł t e ż k i l k a s ł ó w do s y n a : " Synku mój mały ! Bądź prawym ! Gdy po l a t a c h Mat ka Twoja s ł o w a Ci p o w t ó r z y i może naw wet k a r t k i p o k a ż e , p a m i ę t a j s y n k u , że t o j e s t t e s t a m e n t d l a C i e b i e . Bądź prawym ! W t y c h s ł o w a c h zamykam c a ł ą moją m i ł o ś ć j a k ą od p i e r w s z y c h Twych d n i d l a C i e b i e m ia łe m i k t ó r ą z e so bą z a b i e r a m . Twoja Matka opowie Ci dużo o t e j m i ł o ś c i . Synku ! Bądź p r a wym ! Twój O j c i e c P o ż e g n a ł s i ę t a k ż e z r o d z i c a m i : " Ma teńko k o c h a n a ! O j c z e mój d r o g i ! P r o s z ę Boga, aby l a m d a ł s i ł i o p i e k ą swą w t e j c i ę ż k i e j c h w i l i i na p r z y s z ł o ś ć o t o c z y ł . M a t u i p a - m i ę t a j j na s ło w a swe w3/asne. Bądź t a k d z i e l n a i s p o k o j n a , t a k j a k
ri l i i
j a j e s t e m w t e j c h w i l i / « . . . / ^ / » P a s t o r d r P o e l c h a u z w i ę z i e n i a w P 1 5 t z e n s e e , g d z i e wykonano w y r o k }p o d k r e ś l a ł b o h a t e r s k ą p o s t a wę, w z b u d z a j ą c ą p o d z iw n a w e t u Niemców*
---Symboliczny g r ó b z n a j d u j e s i ę na C m e n t a r z u E w a n g e l i c k o - A u g s u r - skiki w W a r s z a w i e .
Odznaczony p o ś m i e r t n i e : t r z y k r o t n i e Medalem Wojska / 1 9 4 8 / , Z ł o t y m Krzyżem Z a s ł u g i z M i e c z a m i / 1 9 4 9 / 9 Krzyżem A rm i i K r a jó w
7
we j / 1 9 8 4 / « W dokume ncie Komendy Głównej NSZ z n a j d u j e s i ę r ę c z n a a n d o t a c j a : " S . p . S ta n * Jeut e-VM "«
syo{ d j 5 ■ ^
% ona t y ^ r lS ła d y sławą E k i e r t o b e c n i e W o l s k ą , m i a ł syn a Marka / u r « l 9 3 8 r . / » B r a t S t e f a n - p o d c h o r ą ż y s ł u ż b y s a n i t a r n e j WP , z m a r ł 5 * 1 2 . 1 9 4 4 r . z r a n o d n i e s i o n y c h na Mokotowie p o d c z a s P o w s t a n i a w a r s z a w s k i e g o .
Ap-chiwwa ■ Akt Ucuayeh-, Akta Komendy G łó w nej NSZ, m i k r o f i l m 1 8 6 6 / 3 5
Ar-cJoi-wim Głównej Ko-mis-ji ^ a d a n i a Z b r o d n i Pelłosiwko - P o r o d o w i PCTls- k-iemu-, Akta S ą d u 'Wojennego R z e s z y , s y g n . : M-6; Ar o h i w u m M u g ^ a sr Stiit .t.hnf j Dokumenty ^ w i ą z k u J a s z c z u r c z e g o , s y g n . : Z - I I - 3 - 1 1 , r e l a - c j e ; Arxiiivrtłm Pojao^-sk-ie A rm i i Kr^-jowe-j-, T e c z k a Ma-łg-o-r&aty Gostom- s k i e j ; hxi^Jo±mm. Okr^-go-we j Ko.»i«4i B a d a n i a Z b r o d n i P r z e c i w k o Hiaro-
p c / ^
dnwi__Pn1 jak iemu w Gd ań sk u, Akta Ds 7 8 / 6 9 j ^ezitiŁałne Arjihiwum Wo-j-s*- ke»we, T e c z k a osobowa, s y g n . : l 8 o j ^ e l a c j a W ła d y s ł a w y J e u t e - W o l s k i e j /w z b i o r a c h a u t o r a / ; C h r z a n o w s k i B , , Z w i ą z e k J a s z c z u r c z y i N a r o
dowe S i ł y Z b r o j n e aa-P & me rzu w l a t a c h 1939 -1 947 / w d r u k u / ; Domańs
ka R . , P a w i a k 0Wię-aie-ftie g e s t a p o ^ K r o n i k a 19.39- 1944-^.Warszawa 1978, s . 2 o 4 / t u t a j d a t a p r z y b y c i a na P a w i a k : 2 5 . o ^ o 1942 r . / j K u n e r t A.K», S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y k o n s p i r a c j i V i w a r s z a w s k i e j X9J9—1-94 4 , t .3 ,War-
1 ig
szawa 1 9 9 1 , s « 9 4 - 9 5 j S i e m a s z k o Z . , Narodowe S i ł y Z b r d j n e , Londyn 1 9 8 2 , s 03 6 ,199 / t u t a j b ł ę d n a p i s o w n i a : J o y t e i b ł ę d n a d a t a a r e s z t o w a n i a : g r u d z i e ń 1 9 4 1 / ; 1 ' e r e s i u s k i L . , 0 d z i a ł a l n o ś c i S ą d u Wojenne
go R z e s z y w, okrasi©, d r u g i e j wojny ś w i a t o w e j , " B i u l e t y n Gł ó w n e j Ke-
•—^ \ć. R
mie j i B a d a n i a Z b r a d n i H i - t l e r o w s k i e f t " 1972, t „XXIV , s . 1 71 ,1 9 o - 192 5
W c i e n i u ś m i e r c i c P r a c a z b i o r o w a , W a r s z a w a 19 7 o , p a s s i m / t u t a j b ł ę d n a i n f o r m a c j a p p r z y n a l e ż n o ś c i do ZWZ-AK/ ; " Z e s z y t y do h i s t o r i i N a r o dowych S i ł Z b r o j n y c h , C h i c a g o 1 9 6 1 , z . 1 , s . 3 1 , 3 3 , 4 5 - 4 7 ; ' W w i e l u p u b l i k a c j a c h n a z w i s k o p i s a n e b ł ę d n i e : J e u t h e l u b J o y t e »
8
9
J e u te S ta n isła w L eon ps. „Cezary”, „Wilk”,
„Stach”, „Stach Zachodni”, (1920-1943), szef
E k s p o z y t u r y „Zachód”, s z e f Oddziału II Inspe
ktoratu Ziem Zachodnich i Oddziału II Pom or
skiego Okręgu Związku Jaszczurczego.
Urodzony 25 V 1910 r. w Warszawie; syn Gustawa (naczelnika Konsystorza Ewangelickiego 1 kuratora Szpitala Ewangelickiego) i Eleonory z d- Kosińskiej. W 1929 r. Jeute ukończył Gim na
zjum im. Mikołaja Reja w Warszawie. Od paź
dziernika 1930 r. był w Szkole Podchorążych In
żynierii w Warszawie, skąd został usunięty wsku
tek konfliktu z przełożonym. Studiował potem w
"Akademii Górniczej w Krakowie. Od 1936 r.
Pracował w transporcie morskim w Gdyni, gdzie
Przypuszczalnie zetknął się z Obozem Narodowo-Radykalnym. Był członkiem Aka
demickiego Związku M orskiego i uczestnikiem obozów letnich organizowanych
przez AZM , gdzie poznał Mieczysława Dukalskiego i Jerzego Padlewskiego — późniejszych członków ZJ. Posiadał prawdopodobnie kontakty z O ddziałem II Wojska Polskiego, m.in. odbywał morskie podróże do Niemiec, a na terenie Gdyni prowadził obserwacje miejscowych i przyjeżdżających tam Niemców.
Podczas kampanii wrześniowej walczył ochotniczo na Oksywiu, gdzie 13 IX 1939 r. został ranny. W szpitalu na Babich Dołach amputowano mu lewy goleń.
Następnie przebywał w niewoli, skąd ze względu na zły stan zdrowia został zwolnio
ny 15 XI 1939 r. Leczył się w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie. Jesienią 1939 r.
został zwerbowany do ZJ przez W itolda Gostomskiego, szefa Oddziału II Komendy Głównej. Używał pseudonimów: „Cezary”, „Wilk”, „Stach”, „Stach Zachodni”.
Został mianowany szefem Ekspozytury „Z ” i jednocześnie pełnił funkcję drugiego zastępcy szefa Oddziału II KG ZJ, szefa Oddziału II Inspektoratu Ziem Zachod
nich i Pomorskiego Okręgu ZJ z siedzibą w Warszawie. Utrzymywał kontakty z emisariuszami i kurieram i oraz kierującymi poszczególnymi placówkami Z J na terenach zaanektowanych i w samej Rzeszy. Meldunki przekazywał Gostom skiem u przez swego łącznika Henryka Kordicza. W siedzibie Episkopatu Ewangelicko- -Augsburskiego odbywał spotkania z Dukalskim, Arnoldem Nierzwickim, Lechem Neymanem oraz Kom endantem Głównym ZJ por. rez. Władysławem Marcinkow
skim. W spółpracował ściśle z wywiadem ZW Z, ze strony którego otrzymywał każdorazowo potwierdzenie przekazywanych meldunków wywiadowczych. Otrzy
mywał środki finansowe od Mieczysława Rutkowskiego ps. „Goszczyński” — szefa Sekcji Zachodniej wywiadu dalekosiężnego krypt. „Stragan” KG ZW Z-A K . (R u t
kowski był jednocześnie łącznikiem pomiędzy Z W Z a ZJ). Z Gostomskim, D ukal
skim oraz drugim swoim zastępcą Janem Lechowskim ps. „Edward” om awiał spra
wy instrukcji dla agentów, dotyczących zbierania informacji o morskim przemyśle wojennym i o marynarce wojennej. Starał się usprawnić pracę wywiadu. Z jego po
lecenia Padlewski ps. „Jerzy”, „Jurewicz”, pełniący funkcję sekretarza wykonał powiększenie sylwetek okrętów wojennych „Bismarcka”, „G neisenau”, „Prinz Eugen”, figurujących w broszurce „Niemiecka marynarka wojenna”. M eldunki wywiadowcze przepisywała mu Janina Pluczyńska, a szyfrował je zaprzyjaźniony z nim prof. Zygmunt Kobrzyński. Wszelkie materiały przechowywał u Niny Veith.
Jego łączniczką do Berlina była Mirosława Kocowa ps. „Anastazja”. Między 6 a 21 I 1942 r. spotkał się co najmniej trzy razy z przebywającym w Warszawie Stefanem Henslem, kierującym wywiadem „Z” w Gdyni. Przekazał mu wówczas dodatkowe punkty kontaktowe dla kurierów przyjeżdżających z Pomorza. Inną łączniczką w ra
mach A diutantury ZJ była M ałgorzata Gostomska ps. „G osia”, „B iedronka” posłu
gująca się nazwiskiem „M argarete Fischer”, która z jego rozkazu przyjeżdżała na Wybrzeże Gdańskie do Henslów i do Stanisława Lesikowskiego oraz do M arii Rost z Polskiej Armii Powstania. Raz udał się osobiście do Gdyni-Orłowa do punktu mieszczącego się u Leokadii Śliwińskiej ps. „Śliwkowa” przy ul. Wrocławskiej nr 3.
Aresztowany 25 II 1942 r. w Warszawie. Osadzony następnego dnia na Pawiaku, skąd został przewieziony do więzienia przy Alexanderplatz w Berlinie. W listopa
dzie zabrany do więzienia w Alt M oabit (pod nr 3339). Zachowywał bohaterską postawę starając się całą winą obciążyć wyłącznie siebie i podtrzymując współto
warzyszy na duchu. W grypsie z 2 VII 1942 r. łącznik ZJ na linii W arszaw a-Pom o- rze, Zenon N arojek pisał do swojej narzeczonej Haliny Skarżyńskiej: „[...] Stach trzyma się pierwszorzędnie, ma dobre i jasne myśli na przyszłość, żyje nadzieją
86 10
w Boga i dotąd jeszcze nikt Go nie widział złamanego, ani Niemcy, ani Polacy. Po
mimo, że ma najcięższe oskarżenie i najtrudniejszym jest położeniu, innym pomaga,
p o c i e s z a czy to moralnie, materialnie. Jestem z Nim na braterskiej stopie, tak sobie przypadliśmy do serca jak bracia, pomimo że jesteśmy osobno. Ale zawsze znajdzie się sposobność spotkania. Było ich już dobrych kilka i mogę to wszystko o Nim
p o w i e d z i e ć . Tęskni bardzo za synem. Dołączam jeszcze wiersze — oryginały”. Nie chcąc opuścić przyjaciół, nie zgodził się na interwencję Czerwonego Krzyża w swojej sprawie.
W listach i grypsach pisanych do rodziny przebijała nadzieja na ponowne spotkanie z najbliższymi, do których bardzo tęsknił. Do jednego z listów dołączył własnoręcznie napisane wiersze: „Świt”, „Słońce”, „Gdyby”. List z 8 X 1942 r.
pisany w języku niemieckim zawierał refleksje nad przyszłym życiem.
W dniu 4 XII 1942 r. skazano Jeutego wraz z Jerzym Padlewskim i N iną Veith na karę śmierci. (B. F. Szczepanika-Dzikowskiego i M ałgorzatę Gostom ską na pobyt w obozie karnym o zaostrzonym rygorze). Wyrok śmierci zatwierdzono 18 I 1943 r. i wykonano przez zgilotynowanie 2 II 1943 r. Przed śmiercią Jeute napisał listy pożegnalne tchnące miłością i godnością do żony, syna i rodziców.
Pastor dr Poelchau z więzienia w Plótzensee, gdzie wykonano wyrok, podkreślał bohaterską postawę, wzbudzającą podziw nawet u Niemców. Symboliczny grób znajduje się na Cm entarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie.
Odznaczony pośmiertnie: trzykrotnie M edalem Wojska (1948), Złotym Krzy
żem Zasługi z Mieczami (1949), Krzyżem Armii Krajowej (1984). W dokum encie Komendy Głównej NSZ znajduje się ręczna adnotacja: „Ś.p. Stan. Jeu te-V M ”.
Był żonaty od 1935 r. z Władysławą Ekiert — obecnie Wolską, miał syna M arka (ur. 1938 r.). Brat Stefan — podchorąży służby sanitarnej WP, zm arł 5 X II 1944 r. z ran odniesionych na Mokotowie podczas Powstania Warszawskiego.
AGKBZpNP, Akta Sądu Wojennego Rzeszy, AOKBZpNP w Gdańsku, Akta Ds 78/69;
AMSt., Dokumenty Związku Jaszczurczego, sygn.: Z-II-3-11, relacje; CA W, sygn.:
M-6; AAN, Akta Komendy Głównej NSZ, mikrofilm 1866/3, Teczka osobowa, sygn.:
180; AP AK, T.: Gostomską M.; Relacja Władysławy Jeute-Wolskiej (w zbiorach auto
ra); C h r z a n o w s k i B„ Związek Jaszczurczy i Narodowe Siły Zbrojne [w:] Pom. org.
konsp. poza AK..-, D o m a ń s k a R., Pawiak, Warszawa 1978, s. 204 (tu data przyjęcia na Pawiak: 25 II 1942 r.); K u n e r t A. K., Słownik biogr..., t. 3, Warszawa 1991; S i e- m a s z k o Z., Narodowe Siły Zbrojne, Londyn 1982, s. 36, 199 (tu błędna pisownia:
Joyte i błędna data aresztowania: grudzień 1941); T e r e s i ń s k i L., O działalności Sądu Wojennego Rzeszy, Biuletyn GKBZ 1972, t. XXIV, s. 171, 190-192; W cieniu śmierci. Praca zbiór, pod red. W o j a k a T.,Warszawa 1970, s. 243-267, 278, 280, 303 (tu błędna informacja o przynależności do ZWZ-AK); Zeszyty do historii Narodowych Sił Zbrojnych, Chicago 1961, z. 1, s. 31, 33, 45-47; W wielu publikacjach nazwisko podane błędnie: Jente, Jeuthe lub Joyte.
Bogdan Chrzanowski
11
PRZESZŁOŚĆ I PAMIĘĆ Nr 3/4 * l 0 0 2 v .
( O n u J U J k Y x & ą/ I u Ó c f c o A a w Q a u ^ c
u y oM /s di-' 1 j fl\[ u -^
GINĘLI ZA POLSKĘ,,,
Represje niemieckie wobec pomorskiej Ekspozytury
„Zachód” Oddziału II Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy w latach 1942-1943
Mieczysław Dukalski (fot. ze zbiorów autora) Organizacja Wojsko
wa Związek Jaszczurczy (OW ZJ) powstała w Warszawie w połowie października 1939 r. Jej głównymi założycielami byli członkowie przed
wojennego Obozu Na- ro d o w o -R a d y k a ln e g o
„ABC” (ONR „ABC”), a zaplecze polityczne sta
nowili działacze O N R i Grupa „Szańca”. Później dołączyły do nich nie
które środowiska Obozu Narodowego, jak rów
nież osoby reprezentu
jące poglądy odmienne lub politycznie obojętne,
pragnące jednak podjąć walkę z okupantem. 20 września 1942 r. w wyniku połączenia ÓW Z J z częścią Narodowej Organizacji Wojskowej oraz innymi mniejszymi ugrupo
waniami, które nie podporządkowały się Armii Krajowej, utworzono Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). W kwietniu - maju 1944 r. doszło do rozłamu w łonie NSZ. Powstały wówczas Narodowe Siły Zbrojne popierające akcję scale
niową z AK i wywodzące się z Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW), określanej jako NSZ-NOW lub NSZ- AK oraz przeciwne unifikacji - o orientacji „jaszczurko- wej”, nazywane z kolei NSZ-ZJ lub NSZ-ONR.
Struktury pomorskie OW ZJ zaczęto tworzyć w War
szawie jesienią 1939 r. Przebywało tam dużo uciekinierów i wysiedleńców z ziem zachodnich, w tym również z Pomorza. Wśród nich byli także ONR-owcy ze Szkoły Morskiej w Gdyni. Z rozkazu Kom endanta Głównego ZJ Władysława Marcinkowskiego („Jaxa”), oficer M arynar
ki Handlowej - Mieczysław Dukalski („Plam ka”, „M ie
czysław Pomorski”) rozpoczął w listopadzie 1939 r. na
wiązywanie kontaktów z Pomorzanami, którzy znaleźli się w Generalnym Gubernatorstwie (G G ), również w Warszawie. Warunki okupacyjne panujące na Pomorzu
Stanisław Leon Jeute (fot. Archiwum Muzeum Stutthof)
zmusiły powstające kie
rownictwo pomorskiego Związku Jaszczurczego do prowadzenia niektó
rych działań na terenie GG, stąd też Okręg Po
morski w początkowym okresie (1939-1940) ist
niał w Warszawie jako tzw. G rupa Pomorska, a p.o. jego Kom endanta był M. Dukalski. Skupił on wokół siebie przedwo
jennych członków ONR, uczniów Szkoły Morskiej w liczbie około 30 osób.
Tworzyli oni kadrę „G ru
py Pomorskiej” ZJ.
W ramach Oddziału II Komendy Głównej Związku Jaszczurczego utworzono Ekspozyturę „Zachód” („Z”) nazywaną Podcentralą „Za
chód” lub Wydziałem Zachodnim. Ekspozytura „Z ” po
siadała sporą autonom ię w strukturach wywiadu Z J i objęła swoim zasięgiem tereny Rzeszy i Pomorza, docie
rając aż do Królewca. Ekspozyturą „Zachód” kierował Stanisław Leon Jeute („Wilk”, „Cezary”, „Stach Zachod
ni”) nom inalnie pełniący jednocześnie funkcję Szefa Oddziału II Komendy Ziem Zachodnich i Oddziału II Pomorskiego Okręgu ZJ (faktycznie sprawy wywiadu ziem zachodnich i Rzeszy przejęła całkowicie Ekspozytu
ra „Z ”). Był on również drugim zastępcą Szefa Oddziału II Komendy Głównej Związku Jaszczurczego - Witolda Gostomskiego („H ubert”). Kierownictwo Wydziału „Z ” mieściło się w Warszawie i grupowało wielu przedwojen
nych mieszkańców ziem zachodnich i Pomorza.
Wywiad Związku Jaszczurczego współpracował ściśle z ofensywnym wywiadem dalekiego zasięgu „Stragan”
Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej. O ficerem łącznikowym między wywiadem ZW Z-AK, a wywiadem OW ZJ, był Szef Referatu Z a
chodniego wywiadu dalekosiężnego - Mieczysław R ut
44
12
Bogusław Świętopełk Wojciechowski Edmund Konieczny (fot. Archiwum Muzeum Stutthof)
kowski („Goszczyński”, „Mieczysław Bernatowicz”), a po jego aresztowaniu - Karol Trojanowski („Radwan”). Z kolei wywiad Z J oddelegował do Oddziału II ZW Z-AK m.in. Wandę Węgierską, Ludwika W ekera i Bogdana Nawrota. Wiele szczegółów nt. współpracy obu wywia
dów zawierają niemieckie dokumenty policyjne i sądowe.
Na terenie Rzeszy z ramienia Związku Jaszczurczego działali: Bogusław Świętopełk Wojciechowski („Zenon Nowak”, „Kurt Schulz” - w przyszłości miał pełnić funk
cję Szefa wywiadu na Pomorzu), Edm und (Edward) Konieczny („G eograf”, „G enerał”), Janusz Konieczny („Józef Wagner”, „Hans W erner”), Witold Wilhelm Dy- czyński, Józef Barański, Mirosława Kocowa (,A n a sta zja”, „Sławka”) , Halina M arion Konieczna i Wanda Węgierska.
Na Pomorzu Ekspozytura „Z” miała ścisłe powiązania z grupą wywiadu ofensywnego W O 3 „Wybrzeże” R efera
tu Zachód Komendy Głównej ZWZ-AK. Jedną z sieci grupy „Wybrzeże”, oznaczoną literą „A”, tworzyli pra
cownicy wywiadu Związku Jaszczurczego, w tym „Grupy Pomorskiej’.
W początkach sierpnia 1940 r. do Gdyni przyjechał, wysłany przez M. Dukalskiego - Andrzej Eliaszewicz („Ala”) i rozpoczął tam organizowanie wywiadu. Eliasze
wicz mianowany został następnie kierownikiem wywiadu na Gdynię, a kierownictwo grupy gdyńskiej przejął Stefan Hensel („Gustaw II”). Jego współpracownikami byli m.in.:
matka - H elena Hensel, narzeczona - H elena Barczak, Halina i Stanisław Strzeleccy, Jan Tomanek („G unter 5”), Marian Sauer, Czesław Kalek („Mały”), Leon Schulz, Stanisław Czerwik, B runon Niedens („Giedymin”, wła
ściwe nazwisko: Brunon Nierzwicki, brat A rnolda Nie- rzwickiego [„Krzysztof”] organizatora wywiadu Z J na ziemiach zaanektowanych i Rzeszy, późniejszego Szefa Ekspozytury „Z”) i inni. Sieć wywiadowcza Z J prowadziła
intensywną obserwację obiektów m ilitar
nych przemysłu pracującego na potrzeby wojenne, w tym przemysłu morskiego (por
ty, stocznie) oraz niemieckiej floty wojen
nej (ruch okrętów, uzbrojenie, straty itp.).
Rozpoznanie prowadzono w myśl instrukcji nadsyłanych z Warszawy. Poszczególne punkty wywiadowcze powstały także w Byd
goszczy, Toruniu (gdzie działała m.in. M o
nika Dymska „Miki”, „Nika”), Grudziądzu, Chojnicach, Włocławku i innych m iastach Pomorza oraz Wielkopolski, gdzie aktyw
nymi członkami wywiadu byli m.in.: przed
wojenny uczeń Gimnazjum Klasycznego w Bydgoszczy-Włodzimierz Stepczyński, kie
rujący przy pomocy Bogusława Jakubow
skiego Ekspozyturą „Z” w Poznaniu, jak również Czesław Marciniak, wraz z Janem i Czesławem Pieczyńskimi, zwerbowanymi przez swoich kuzynów Janusza i Edw arda (Edm unda) Koniecznych.
Łączność z Warszawą utrzymywali łącz
nicy, a wśród nich Zenon Narojek („Zenon Nawrocki”). J. i E. Konieczni odpowiadali natomiast za kontakty na linii Warszawa, Poznań, Gniezno, Włocławek, Toruń i Bydgoszcz. Meldunki wywiadowcze przekazywane do Warszawy odbierał S. L. Jeute, Helena Dobrzycka (pracująca równocześnie dla wywiadu ZJ i KG ZW Z-AK) i inni pracownicy Ekspozytury „Z”. Szyfrował je prof. Zbi
gniew Kobrzyński, a pomagała mu w tym Nina Veith.
Niemcy zdawali sobie sprawę z działalności wywia
dowczej Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy.
Do jej wykrycia i zwalczania utworzono „Sonderkom - m ando Z J ”, które podlegało zarówno gestapo, jak i bezpośrednio kierownictwu Głównego U rzędu Bezpie
czeństwa Rzeszy. Z J uważano za jedn ą z bardziej aktyw
nych polskich organizacji podziemnych i przywiązywano dużą wagę do jego zwalczania. Niemal wszystkie placów
ki gestapo, tak na terenach inkorporowanych, jak i w Generalnym Gubernatorstwie oraz Rzeszy, skupiały swo
ją uwagę na śledzeniu struktur organizacyjnych ZJ.
Akcja rozbicia sieci wywiadowczych Ekspozytury „Z a
chód” rozpoczęła się w grudniu 1941 r. A resztow ania objęły tak ie część wywiadu ZW Z-AK powiązanego z Ekspozyturą. Placówki policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa zlikwidowały siatki wywiadowcze Związ
ku Jaszczurczego na Pomorzu, w Wielkopolsce, Łódz- kiem, na Śląsku, w Rzeszy i w Warszawie. D o końca m aja 1943 r. aresztowano ponad 90 osób. W toku śledztwa i przewodu sądowego ustalono co najmniej 156 nazwisk pracowników wywiadu OW Z J i ZW Z-AK. Przy wszystkich nazwiskach dokonano wpisu „E idechse”
(„Jaszczurka”) 1.
Falę represji zapoczątkowały aresztowania w Gnieź
nie. U jęto wówczas Jana Pieczyńskiego i jego siostrę Pelagię Pieczyńską (12 grudnia 1941 r.), a także Czesława M arciniaka (8 lu bl2 stycznia 1942 r.) i Czesława Pieczyń
skiego (17 stycznia 1942 r.). 27 lutego 1942 r. zostali
13
I
6”
PRZESZŁOŚCI PAMIĘĆ Nr 3/4
XHeichakriagagaricht 1. Senat StPL(HLS) I 99/42 s t g u m l i n 1Z3/42.
0 1 7 1 7
29-Abdruck*■
frfc i-S r.0 0 0 3 28. Jan. 1943
?3 Wj#*1
s D c u t f
Tlamen
S OT. gefc. 1943 rit. £/■
D e u t f d j e n D o l k e s !
5łtmiiral
In der 1. den 2. den 3. den 4. den 5. den 6. den 7. die 8. den 9. die
F e l d u r t e l l
ótrafsache gegen ,
kaufm. Angaatalltan Stefan H e n a e 1 aus Gotenhafaa, Maschinenbauer Leo S c h u l z aus Gotenbafea, Jiatroaen Johann ' T o m a a e k aus Gotenhafen, Uuaikar Czesław K a l e k aus Gotenhafen,
Seamannaschiiler Zenon N a r o j e k aus tfarschau, Musiklehrer Marian S a u e r aus Gotenhafen, Shefrau Helene H e n a e l geb; Paul aus Gotenhafen, Musiker Stanialaua C z e r w i k aus Gotenhafen, Stenotypistin Halina S k a r ż y ń s k a aus flaraobau wegan Spionage u,a.
hat daa Keichskriegagericht, 1. Senat, auf Grund der Hauptverhand- lung tob 19. und 20. November 1942, an der teilgenonunen haben
al3 Richter:
Heichakriegsgerichtarat Lueben, Verhandlungaleiter, Genarallautnant fiitter. von Mann, Edler von Tiechler, Heichakriegsgerichtarat Dr. Lorenzen,
Oenaralmajor Schroth, Obarat Rbhr3,
jls '/ertratar der Anklagei
Oberkriagagerichtarat Dr. Speckhardt, aia Urkundsbeamteri
Aatarat MUske,
in der Sitzung vom 20. November 1942 fiir Hecht erkannti
Ule Angeklagtar Stefan d e n a e l , T o m a n a k und
Fragment wyroku Sądu Wojennego Rzeszy na jaszczurkowców (fot. Archiwum Muzeum Stutthof)
aresztowani Włodzimierz Stepczyński i Bogusław Jaku
bowski. Placówkę poznańską Ekspozytury „Zachód” zli
kwidowano ostatecznie w sierpniu 1942 r.
18 lutego 1942 r. w Berlinie aresztowano Edm unda (Edwarda) Koniecznego, Bogusława Świętopełka Woj
ciechowskiego oraz Mirosławę Kocową, 23 kwietnia 1942 r.
zaś Wandę Węgierską.
W lutym i marcu 1942 r. gestapo zatrzymało w War
szawie: Stanisława Jeute (25 lutego), Ninę Veith (25 lutego), Jerzego Padlewskiego (6 marca), Bogusława Szczepanika-Dzikowskiego i w Krakowie - M arię G o
stomską (10 marca), pracującą na linii Warszawa - K ra
ków i Pomorze oraz Z enona Na- rojka (w kwietniu 1942 r.) a póź
niej jego narzeczoną - Halinę Skarżyńską.
W kwietniu 1942 r. uległ li
kwidacji ośrodek wywiadu Z J we Włocławku. Aresztowano wów
czas m.in. Janusza Koniecznego (18 kwietnia). W tym samym m ie
siącu gestapo dokonało areszto
wań wśród Ekspozytury „Z ” na terenie Gdyni. W m arcu lub na początku kwietnia 1942 r. przyby
ły z Warszawy Andrzej Eliasze - wicz został zatrzymany na dworcu kolejowym w Gdyni, zdołał jed nak zmylić pilnującego go Niem ca i przez G dańsk oraz Bydgoszcz przedostać się do Warszawy. Po
zostali członkowie grupy byli aresztowani wiosną 1942 r. Kolej
no: Stefan Hensel, H alina Strze
lecka wraz z m atką - Ludwiką Staeven, M arian Sauer, Czesław Kałek (11 kwietnia), H elena H en
sel, Jan Tomanek (17 kwietnia), Leon Schulz (20 kwietnia), na
rzeczona Stefana H ensla - H ele
na Barczak (21 kwietnia) i Stani
sław Czerwik (10 czerwca).
23 sierpnia 1942 r. ujęta zosta
ła M onika Dymska z Torunia. Do więzienia w Moabicie przetrans
portowano j ą wraz z innymi człon
kami Związku Jaszczurczego, m.in. Ireną Miłodrowską.
Aresztowani pracownicy Eks
pozytury „Zachód” Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy zostali przewiezieni do Berlina.
Przebywali tam w więzieniu poli
cyjnym przy A lexanderplatz, a później w więzieniach w Charlot- tenburgu, A lt-M oabit, Tegel, Zuchthaus Brandenburg (Havel) i Plótzensee. Sądzeni byli przed Sądem Wojennym Rzeszy (Reichskriegsgericht) w dwóch grupach, niektórzy pojedynczo. Działalność Ekspozytury
„Z ” Sąd Wojenny Rzeszy zakwalifikował następująco:
a) zdrada stanu (§ 80-84 niemieckiego kodeksu kar
nego),
b) zdrada kraju (§ 89-92 nkk),
c) nie powiadomienie o zamierzonym przestępstwie zdrady kraju, zdrady stanu i poważnego uszkodzenia urządzeń wojskowych (§ 139 ustawy §2 nkk),
d) szpiegostwo (§ 2 rozporządzenia o specjalnym prawie karnym w czasie wojny i w czasie specjalnych akcji).
46
14
Lipiec—Grudzień 2003
Z a „przestępstwo” przewidziane w § 80 nkk i w § 2 rozporządzenia o specjalnym prawie karnym groziła wy
łącznie kara śmierci. Najwyższy wy
miar kary lub ciężkie więzienie, nie mniej jednak niż dwa lata, przewidy
wano za przestępstwa ścigane z § 83 i 91 oraz 139 nkk. Część oskarżonych kwalifikowano jako Polaków podlega
jących rozporządzeniu o prawie kar
nym dla Polaków i Żydów z 4 grudnia 1941 r., obowiązującym na terenach zaanektowanych (stąd m.in. oskarże
nie niektórych o „zdradę stanu” i
„zdradę kraju”). W niektórych przy
padkach sprawy skierowano do Try
bunału Narodowego (Volksgerichts- hof). Trybunał ten rozpatrywał je lub kierował do Sądu Wojennego Rzeszy.
Materiał dowodowy dla sądu sta
nowiły zeznania oskarżonych, najczę
ściej zresztą wymuszane torturami. Me
tody śledcze stosowane przez gestapo sprawiały, iż aresztowani przyznawali się niemal do wszystkich zarzucanych
im czynów. W przypadku, gdy usiłowali następnie zmienić swoje zeznania przed sądem, ten powoływał na świadków gestapowców. Podczas rozpraw sędziowie wojskowi wyra
żali niekiedy krytykę wobec merytorycznej strony przygo
towywania materiałów dowodowych przez policję. Według niektórych relacji Sąd -Wojenny Rzeszy miał pretensje do gdańskiego gestapo za złe przygotowanie sprawy. Niemiec
kim władzom wojskowym i sądowym nie chodziło tu bynajmniej o stronę humanitarną śledztwa, lecz o uzyska
nie faktycznego stanu wiedzy o pracy Ekspozytury „Z ” Związku Jaszczurczego. Śledztwo w tej sprawie prowadziły bowiem dwa piony: wywiad wojskowy i gestapo. Uwidocz
niły się tutaj pewne spory kompetencyjne, a także wzajem
ne antagonizmy, których podłożem była np. kwestia sku
teczności działania gestapo i Abwehry. W toku przewodu sądowego ustalono, że Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy utworzona została przez oficerów w głównej mierze pozostających w opozycji do Związku Walki Zbroj
nej i prowadziła akcję wojskową oraz propagandową przy pomocy rozbudowanej sieci wywiadowczej na obszarach Generalnego Gubernatorstwa i ziem inkorporowanych, a także w samej Rzeszy. Jak stwierdzono w dokumentach sądowych Związek z biegiem czasu nabrał dużego znaczenia.
Sąd Wojenny był zdania, iż zarówno Związek Jaszczurczy jak i Związek Walki Zbrojnej, zamierzały przygotować powstanie przeciwko niemieckim władzom okupacyjnym.
Jego celem miało być nie tylko oderwanie terenów zaanek
towanych od Rzeszy, ale także odbudowa Państwa Polskie
go. Powyższe zamiary realizowano rozbudowując sieć or
ganizacyjną, zwłaszcza wywiadu i uzyskując szereg infor
macji o znaczeniu militarno-gospodarczym. Dane te prze
syłano do Londynu i udostępniano władzom brytyjskim. W niemieckich dokumentach policyjnych i sądowych mocno
H
również akcentowano współpracę po
między wywiadem ZJ a wywiadem ZWZ: obie organizacje pracowały ręka w rękę. Według ówczesnej oceny władz okupacyjnych wywiad Związku Jasz
czurczego stanowił: (...) najlepszą or
ganizację szpiegowską wywiadu brytyj
skiego. Oskarżeni mieli być świadomi, iż informacje zdobywane przez wy
wiad Z J przekazywane były do Anglii.
Staranniejsze przygotowanie sprawy pod względem merytorycznym przez wywiad wojskowy nie miało oczywi
ście wpływu na traktowanie oskarżo
nych podczas śledztwa i na wyrok skazujący2.
Rozprawy sądowe przeciwko pra
cownikom Ekspozytury „Z achód”
rozpoczęły się jesienią 1942 r. 27 października 1942 r. na karę śmierci został skazany Tomasz Koperski. W tym samym dniu wyrok śmierci otrzy
mał też Stanisław Jagodzki. W trzy dni później zapadły wyroki śmierci na grupę „Z ” z Włocławka i okolicy.
S. Jagodzki został stracony 5 grudnia 1943 r. W liście do kolegi napisał: Drogi Mietku! Zegnaj! Umieram, trudno taka wola Boża, a moje przeznaczenie. Jak tylko zostałem aresztowany, to wiedziałem zaraz, że dla mnie nie ma ratunku. Będąc oskarżonym o szpiegostwo, miałem rozpra
wę przed 1 senatem sądu wojennego i zostałem skazany na karę śmierci (27 X). Ten sam los co mój dzieli piętnastu kolegów, byliśmy wszyscy oskarżeni o należenie do drugiego oddziału na wschodnie tereny zajęte, do tajnego związku Jaszczurki. Trudno, nie tyle m i żal młodego życia, ile Rodziny, umieram nie wiedząc nawet, czy Ojciec żyje, biedna Matka z dzieciakami. Musi jednak pogodzić się z losem. Proszę Cię pozdrów ode mnie wszystkich znajomych i wszystkie dziewczynki. Zegnajcie! P.S. Wybacz pismo, ale piszę mając ręce związane. Myślę, że czasem wspominali
ście mnie jako dobrego kolegę. Jeżeli kiedyś, któremu z Was coś złego zrobiłem to proszę Was o przebaczenie. Raz jeszcze żegnajcie. Wyrok będzie 5 X I I rano o godz. 5.06.
(...). Do ostatniej chwili w śmierć nie wierzyłem, a teraz za parę godzin... koniec3.
Na mocy wyroku z 6 listopada 1942 r. na najwyższy wymiar kary skazano: Bogusława Świętopełka Wojcie
chowskiego, Witolda Wilhelma Dyczyńskiego4, Mirosła
wę Kocową i Halinę M arion Konieczną. Troje pierwszych ścięto 22 grudnia 1942 r. Współpracownik Wojciechow
skiego - E. Konieczny został stracony 20 lipca 1943 r. o godzinie 16.06. Listy pożegnalne obu „jaszczurkowców”
uległy spaleniu podczas Powstania Warszawskiego. Nie wiadomo, co miał na myśli B. Ś. Wojciechowski prosząc, aby rodzina nie zmieniała miejsca zamieszkania, gdyż po wielu latach może nadejść od niego wiadomość. Prosił o modlitwę, gdyż umierał za Ojczyznę.
Sąd Wojenny Rzeszy rozprawił się też z grupą gnieź- Stefan Hensel
(fot. Archiwum Muzeum Stutthof)
15
^ ' ł
PRZESZŁOŚCI PAMIĘĆ Nr 3/4
Czesław Kałek (fot. Archiwum Muzeum Stutthof)
mojego aresztowania 8 1 43 r. Czeka mnie śmierć zdrajcy kraju, tak ja k się to mówi po prostu „kula w łeb”, no mówi się trudno, ale umierać jest bardzo ciężko w taki sposób.
Zegnajcie kochani rodzice i siostry i ty m ój kochany siostrzeńcze, którego widziałem tylko na fotografii i ty drogi Władku (...). Zresztą ze śmiercią liczyłem się ju ż od początku, tylko myślałem i miałem nadzieję, że nie docze
kam się rozprawy, no stało się inaczej. Moi Kochani nie martwcie się tak mocno - jest jeszcze inny świat lepszy i szczęśliwszy, w którym mamy jeszcze żyć. Jedynie za moją duszę zmówcie od czasu do czasu modlitwę, bo każdy z nas jej potrzebuje. Księdza tu w Moabicie nie dostanę, może przed egzekucją (...). A ch ja k ja Was Kocham wszystkich i ja k strasznie jest m i żal Was opuścić. Tak bym chciał jeszcze z Wami żyć i być szczęśliwym, ale taki ju ż m ój los tu na ziemi. Dużo szczęścia życzę Wam w lepszych i weselszych czasach, niech Wam Bóg pomaga i opiekuje się Wami5.
23 października 1942 r. Sąd Wojenny Rzeszy rozpatry
wał sprawę przeciwko gdyńskiej grupie Związku Jaszczur
czego: Stefanowi Henslowi, Brunonowi Niedensowi, L e
onowi Schulzowi, Janowi Tomankowi, Czesławowi Kal
kowi, Zenonowi Narojkowi, M arianowi Sauerowi, H ele
nie Hensel, Stanisławowi Czerwikowi i Halinie Skarżyń
skiej. Z niewiadomych przyczyn B. Niedens został wyłą
czony ze sprawy, ale z zachowanej karty meldunkowej z G dańska wynika, że zmarł w więzieniu Halle/Salle 1 września 1944 r. Nie wiadomo też, które osoby, poza L.
Schulzem, aresztowane wraz z S. Henslem, znalazły się początkowo w gestii Trybunału Narodowego, a następnie zostały przekazane Sądowi W ojennemu Rzeszy. Z zacho
wanych listów i grypsów podsądnych przebija ogrom na tęsknota za najbliższymi. K orespondencja w ięzienna wskazuje, że wielkim problem em było dla nich niedożywienie, które rodziny starały się neutralizować po
przez dostarczanie paczek żywno
ściowych. W grypsie z 10 sierpnia 1942 r. Z. N arojek pisał do swojej narzeczonej Haliny Skarżyńskiej (są
dził, że została zwolniona, ponieważ zasadniczo nie była w konspiracji, zob. niżej): W sobotę 8.YIII dostałem trzy paczki, podobnie ja k cztery tygo
dnie temu. W przeciągu tego czasu dostałem 12 p aczek Ostatnio były z pomidorami, cebulą i chlebem. Ma- tuś na pewno nie m a pojęcia co za radość dla mnie zrobić sobie sałatkę z pomidorów. Pogorszyło się jedzenie przez k a lif aktora, który nie lubi Pola
ków. Dowiedział się o mnie i szykanu
je. Obiad 1 chochla zupy, czyli % miski. W kolejnym grypsie z 18 sierp
nia 1942 r. napisał: (...) kalifakt[oi\
to polakożerca. Szpieguje Polaków rozmawiających przez okno (...). By
dlę!!! (...). O tego wszystkiego, to dzię
ki Matusi tak wszystko (chodzi o pacz- Tablice upamiętniające straconych więźniów na cmentarzu
w Brandenburgu. U góry, po lewej stronie wymieniony Stefan Hensel (fot. Rada OPWiM)
nieńską Związku Jaszczurczego, skazując 13 listopada 1942 r. na karę śmierci Czesława M arciniaka oraz Jan a i Czesława Pieczyńskich. Pelagię Pieczyńską sąd uniewin
nił. Wyrok zatwierdzono 5 stycznia 1943 r. (względnie 21 stycznia). Pieczyńscy zostali straceni 8
kwietnia 1943 r., natomiast Cz. Marci
niaka ułaskawiono, zmarł jednak w więzieniu 1 stycznia 1945 r. W grypsie z 30 grudnia 1942 r. pisał: Minęły Święta Bożego Narodzenia, może naj
weselsze święta w roku, dla mnie pełne łez i goryczy. W czasie przedświątecz
nym myślałem bardzo często o mojej Matce, o jej przygotowaniach na święta i tak m im o woli widziałem siebie mię
dzy blachami pierników i innych słody
czy. Na wigilię, gdy zacząłem sobie śpie
wać „W żłobie leży”- n i e mogłem głosu wydobyć, tak mnie ścisnęło za gardło.
Płakałem ja k dziecko, właściwie nie ja k dziecko, bo dziecko wypłacze się łatwo i jest wszystko dobrze. A le my w tym wieku, to tylko potrafimy szlochać i trochę lez wylać, a szloch ten jest tak z głębi, że człowiek czuje ból fizyczny.
Głód i zimne święta (...). Pojutrze Nowy Rok, może dostanę wyrok na piśmie, bo to piątek, a oni mają zwyczaj jakoś wszystko w piątki robić, a może dopiero za tydzień to będzie akurat rocznica
48
16
