S V C C I N C T A E E T B R E V E S
£ T E X T V A R I S T O T E L I S
D E S V M P T A E
Q.ViESTIONES
E T H I C A .
Ad faciliorem
iDecem librorum Ethicorum JSJcomoc cbiorum intelleHum coru
Jcriptrt
A
GVILIELMO HIL<DEKI0.
B E R L I N I Typis ac impenfis autoris
Anno falutiferi partus
M. D . L X X X y .
C um priuilegio S. C x ( ; M aieftatis ad decennium.
M A G N I F I C O »
O M N I S V I R T V T I S E T E R V -
d i t i o n i s l a v d e c v m v l a t o , i v- ris /cientia & rerum vfu clarifsimo nobilifsim o^j D o
mino S I G I S M V N D O V I E H E V S E R O , D om ino in O berlauterbach, I. V D o& ori,
S. C * f : M aieftatis Vicecancellario, D o m in o fuo debita anim i fub-
ie&ione coicndo.
S. D .
V M I N T ELLT- g erem , vir M agni
fice, in obtinendo a S„ Ca-farea M a - ieftate, qiiann com- modifsime edendo
rum quorumcunq;
in philofophia & ar
tibus librorum, pri- uilegio, ilioq; amplifsimo & honorificentifsi- mo, V e(lr$ M agnificentia autoritatern & be- neuolum de ftudijs meis iudicium plurimum mihi profuiffe, aliqua laltem rarionc grati animi fignificationem edendam efle cenfui, fi tale munufculum mififfem, quod quidem ftudiorum meorum fautori & patrono gra-
A z tifsi-
tifslmum acccptiislmumq; futurum effe vi
deretur. Etfivero libelli huius ea praedantia n o n eft, quae meritorum a V * M , in me col
latorum magnitudini quoquo modo re- fponderepoflet t tamen quod luris fk Legum cognitione & fcientia excelleret V . M agn ifi
centia , ijsq; ftudijs, animo promptifsimo,la
bore plane Herculeo, toti orbi Chriftianoin- feruiret, cognatum hoc quantulumcunq; opu- lculum amplifsima; illi luris icientise, Veftro nomini j cum nunc aliud maius opus nondum perfeftum eflet, inferiberenon dubitaui.Nam
& cum alia optimae politi* conftituend# me
lior ratio non fit, quam luris illius facrolandti quod ciuile appellamus, illius prima principia ijsdem e fontibus , e quibus & Politica & ipfa Ethica AriftotelicapromanafTenemo vnquam dubitauit* Hoc vero compendiolum ficom - perero V . Magnificentiae gratum fuifTe, ani
mus mihi addetur, & hac in parte aliquid ten- tandi, quod ad pleniorem do&rinse moralis cognitionem, & ad Ariftotelica melius intel- ligenda, non parum conducere pofle videa
tur. Neque enim alio loco eiufmodi feripta, quale & hoc eft, haberi pofllin t,quam quod ad integram folidamq; artium dodrinam,qu£e
nec me-
nec melioribus rationibus ncc ordine meliori 2 quoquam traditur, atque ab Ariftotele, adi
tum faciunt. Quem quidem huius opufculi finem ii confecutus fuero, & quamplurimis libeJiushicprofuerit5cau{fa: fatis erit cur me nec laboris nec fumptuum poenitere debeat.
Veftra autem M a g n if: erit * quod nunc offer
tur, boni contulere, & qualiacunq; mea ftu- dia apud S. Maieftatem commendare, cui fiimmo totius orbis Chriftiani M onar-
cha?, omnes nos obfequium , & reueren*^
tiam fecundum D eum maximam &
debemus & animis prtefta- mus cupidifsi-
mis#
V. Magnif;
Addi
Cuilidimi* Hilden„
A i S V M -
S V M M A D O C T R I N A E ' m o r a l i s e x t i-
r a s o L ocro P lato n is.
U E P I ¥ X X A £ K O S M 1 2
A {J)j) (plicns, olw o(r}cwt3\> aofjio^ciTi) t? oymvo?,
\JZrcLX9v6v TE (C C t O f /LlOVlOV TtijS T /3ICdV
: Ah j) tosv 'pvxcw gvQyJ^ec&zq ttztt raV oLvdhoyoog ttotz crtufigoim/jM!, otcv
OT77vytc-tcw T crcS/ua, ,m rn CPgovctcnv olovttsti
^cu&amciv , W37? jJ cd^HODj^ oiov mn gupow
Y£J\ 57372 ^KCftCCK/JJOLV 3 010V 5737?
*p tfwfJicL, Tanuv jj <a^>%c« ^ <puG7@^peate 7 n ^j(^ e£ dTnfxeAeicc;.
N atura quidem vt in ftrum entum ap ta u it anima»
co rp u s, vt oboediens eflet 8c confentiret vita? in ftituti$;
anim um verd oportet nos ad virtutes, qua: corporis bonis refpondeant, con fo rm are, ad Tem perantiam quidem v t corpus ad valetudinem , ad P rudentiam v t corpus ad fen- Tuum vigorem , ad Fortitudinem vt ad ro b u r & firmita»
tem c o rp u s, ad Iufticiam v t corpus adtpulcritU”»
dinem . H arum v irtutum principia qui
dem fiint d n a tu ra , m edium vero & perfe&io d ftu -
4io Sc exerci
tatione,
I N
IN E T H I C O S
N I C O M A C H I O S
E R O T E M A T I C A * I N - T R O D V C T I O ,
Quse eft librorum omnium Ariftoteli-
corum diuifio {
Iuiduntur hi libri primo quidem ad
dijferetiam omnis doSirhut atg: di/cu p l t n c u m illa au*
tore Platone &
lAriftotele duplex fit? alia rudis & prim£ rttati ac plebeijs au* ditorihus conueniens? alia liero exquijitior, explicationem continens caujarum} con*
trarid fententirf pleniorem refutationem. A tg hac ratione [cripta Arijlotelica omnia dm m m us dixit ejje l?el ^hoytvJk ? cjuct
itramfixd, appellata fu e r u n tc u jjv n tL
<roo7nc, qu<£ cocgoafjLebZtxa alias ju n t mminata.
Qualefnam cen(endi funt h: decem
E thici Nicotwachij ?
TSLon dulium eU & in morum philofo*
pbia editos ah Arijlotele libros fuijfe Dia*
logicos, cumprafertim illifeculo halde ejjet familiaris hac in per fonte diftribuenii fer-
monis conjuetudo: hi loero acroamaticijunt, quanquam a Simplicio inter eos qui oratio*
ne copiojiore , magis perffiicuo dicendi genere fcripti /unt7 connumerati. Non ergo f i qua inhis libris non deprehenduntur, qu<e J>el ab.Augujlino Tvel a Cicerone ex Ethicis Ariflotelicis adducuntur, ftatim concludens dum, hos AriJlotelis non effe libros, cuius flumen aureum & neruofam copiam ix etiam in his ipfis libris confpicere quis poftit, cum eadem illa copia potius (Dialogicis quam Acroamaticis libris tribuenda ejfe rideatur.
A d quam ergo philofbphlae partem hjec
do& rina pertinet ?
Ad praFlicam, cuius finis non in cogni*
tionefola conjifiit, fed ad aftionem dirigi*
tur7 & bonumffieftat in omnibus conjilijs et aclionibuspublicum. Illi enim, lot in fexto horum librorum docebit philojophus ^Jubij*
ciuntur tres y eluti ali£ partes. Ethica, Oe*
co?iomica?& Tolitica > ncn tantum multu tudine eorum ad quos referuntur 7fe d praeceptis atg injliiutis diftinH<e.
Qualis eft librorum infcriptio ?
Ethicum ejje fcriptum hoc jpja quog, lu brorum decem ISUcomachiorum infcriptio ofiendtt ? cum quidem Ethicorum titulo itu Jcribantur? <&r h<ec doclrina ad Oeconomi*
cam & (Politicamgeneralis jit, et principia,
quemadmodum indicat Arijloteles y initio magnorum moralium, ad politicam faculta*
tem, cuius 1?elut initium efi & medius q u i* dam gradus Oeconomica}continet.
Quae eft horum librorum diftributio ?
Omnes artes & Jcientirt, quarum prhu cipia certa funt, a primis principijs pro ore f i
adipjam operis conjummationemprogre*
diuntur. 'Principium loerb omnium aElio*
num efi, Bonum, de quo, l)t ciuili, in prima Ethicorum Nicomachiorum a&um fuit , at catlejie ac &ternum (olig anim& conu petens Ionum fummuni, id eftPi/ 'elicitas con*
templans, in decimo 7 qui horum librorum 'bitimus efty explicatur. Cum Ivero tria fm t7 quibus omnes fere artes i? Jcienti# diuk duntur, fuhieFlum, circa quod ars occupatur, principia operationum feu aElionum arti pro*
pofit arum, & ipfa actiones, principium qui*
dem omnium humanarum actionum eft felu citas,fubieffumherd anima in homine irra*
tionalis, quatenm rationi obcedit, afliones propofne phiiojophi# morali non nifi honefla fu n t, & tales quarum norma fit re Ha ratio.
{De principio,jiquidem inEthick principium fim ul
fim ul is* finis eft aBionnm & principium quofaconjiliorum, reclede ftmmo bono &
felicitate tum in primo tum in Ivltimo libro agitur, intermixtaJlmul dofirina deJiibie=
fio philofophi# moralis & "virtutum. Qui Itero libri inter primum & ultimum inter tlj*
ciuntur? illi omnes aut virtutis ipfrn tum in genere cuiufcun% tum in JpecieJingula*
rum yirtutum, explicationem fufcipiuntraut ea qua cum virtute cognatafuntyqualianam fin t declarant. Simplici virtutis confidera*
tioni? quatuor libri priores? cognatis hirtu*
tum explicandis ypojleriores totidem infer*
uiunt.
L I B R I P R I M I
E>
T H I C O R : N I C O M A C H : c A P V T h
Quis eft fcopus horum librorum feu
philafophije m oralis?
Onum publicum politica facultati pro*
pojitum
pofitum eU > Tnide & reliqua artes ah hac gubernantur, ipfag num duitati? id eft yJo*
cietati certorum hominum profutura ftn tfs quatenus ac quo modo trahar i debeant artes ali# ? prcecipit ? tanquam cum quidem omnis ars et omnis doHnmjtidemg
aElio & eleElio ad bonum aliquod Z? dentg ad Deum yJummum omnium bonorum fon*
tem 7 referenda jint y ipfiimg bonum, ftue iDeum dic<ts, fm e etiam reliqua omnia O l
finvula, qu<£ ntji per propter Deum bona ejje pojjunty definierint TtetuUiflimi auto*
res id? ad quod omnia tendunt. I I . c a p v x .
E ftn e & alius quifpiam vfus huius do&rinae?
Ethicam doSirinam? qux in fine horum librorum peculiariter (pAomipiei && m cw9fu>~
definitur j fi
O4
ad l?ittf Ttfum hinc7 quam ex ahjfequitur,
quis diligenter cognojcat, transferat
,
majorem is 's artibus, utilitatem con=fequitur7 cum Virtutum pntcepta, ad quam*
cung fortunam illius res deuenerint , horni*
nem> quo modo is JeJe gerere debeat ? infor*
ment atg erudiant
III. c a p v t.
Q ua ratione docenda haec philoiophiae
p a r s , & quis au d ito r illius optim us ?
In reliquis difciplinis Mathematicis certat funt rationes & principia immota 7 &Jim*
pliciter Itera, quibus fidem derogare nemo poftit niji plane demens haberi Velit: at po*
litica praecepta & leges multiplicem habent circumftantiarum Varietatem i? differ en*
tiam, ac iamdudum qucefitum eU} num au litrio hominum an natura Valeret lex} &
reliqua Vero bona? Vt robur & audacia7 nec non diuitiA & opum abundantia ? talia fere funt, plures Vt h#cperdiderint quam ferua*
uerint. Auditor proinde politicus demonjtra*
tiones Mathematicas non requiret y fed ita quidem leges & doctrinam de Virtutibus o*
ptime percipiet, f i moribus ipfe non fu erh peruerfis aut iuucmhbus*
1 1 1 r. c a p v T.
Quo ordine hxc do&nna ab AriftG*
tele p ro p o n itu r?
Eo ordine res 1?naqutradenda esl? qui ordo illi ipji rei qux in dubium locatur aut de qua ratione agitur7 conuenientior futurus ejje uideatur.Ac de ordine quidem &docen*
di ratione ? fecundum \Vlatonem, eadem esi?
qux de athletarum concertatione}quctUio,cft Jfela carceribus egrefii ad metam7h)ela me*
ta ad carcet es curju hi certare/oleant7 & in omni\ qu<e ratione fujcipitury institutione>
hei a principijs adconclufionem aliqua 7^ e l a conclufione7faHa refolutione7 ad principia progrediamur. Trior dicitur czwJztimi p o jlerio r etvcthJUjtvj, es ia. ordo ille aetati rudu
ori i? auditori pleheio aptior 7poJlerior Toerd caujjarum inueftigationem adbibens 7 etiam accuratior didetur ? quam pro hac doffrina,
cui non tam cognitio quam aBio propofita est Ordo l)ero in hts libris} cum ahjs analy*
ticusejje rideatur,feparatoprimo libro, qui reliquorum loelut prooemium quodpiam eft, Jjmtheticus apparet, generationis ordini in
natum rerum rejpondens.
Quse eft methodus huius do&rinse?
' Omnis difciplina omnis^ docirma a cauf Jis progreditur, ipfumg principium aftionum
humanari eli fe lic ita d e qua diuerfum effe
%demus plebis & doElorum ac politior ii ho*
minum indicium, cum a conpnju hominum prima bihacphilofophia argumentaJiiman*
tur. E t certe quia propter felicitatem, &
l?t beate linant, hommes nihil non faciunt\
accidit 7>t quod ad felicitatem folum feffi*
are *egr-oti aut pauperes aut infetj & re*
: m imperiti dixerunt,idem Jani & medio*
rihm diuitijs affluentes ac rerum cognitione mhuti deinceps tanti non faciant. TSLeque
'b quid rtgroti aut afjeclu quopiam, pr pediti bonum indicent didendum, fed cum
omnes felicitatem fiimmam '<L$<uy,Qncui>ho*
cent, in aftione aliqua bona conJlituant?
qua in re fi t a fitfnmma beatitudo humanay conjidemre, diligent erg attendere debemus omne ^memoresfimperJententU Hefiode<£
Zpherfuum, quos cumfuo exemplo "heros ejfe didicijfet, ita reddidit apud Liuium MU nutius: Sape ego , inquit , audiui, milites, eum primum ejje Toirum, qui ipje confulat quid in rem fit, fecundum eum, qui bene mo*
nenti oboediat: qui nec ipje confidere, nec alteri parere Jcit,enm extremi ingenij ejfe.
Quocirca tum de felicitate, tum de illa, in qua maxima exparte Toerfatur h<ec do*
cirina , virtute reflius iudicabit ac Jla*
tuet, qui hei ipje indicio inftruEius fuerit, hei aliorum confdiaZsfi admonitiones ferre potuerit, ac findere debent, f i quibus prima animi ingenij % negata fors eft, fecundam ac mediam ht teneant. H # c ergo methodus eU O 1 optima ratio docendi dijcendig , illa omnia
omnia qua ad Virtutem & fuim m m felici*
tatem pertinent, cum qui audit non audien*
dum modo fedoboediendum effe fla tu it, qui Vero docet,,mathematica* demonjlrationes negligens, f i qua fapientifiimis V im Vifa funt 7 propofuerit, tyhonefle Vixerit7 arli*
tretur officiofe fuofatisfeciffe.
v. c a p v t .
Quot funt principales de fclicitatc opiniones ?
Varro Vitra oBingentas collegit? Verum infinita illa funt ? longe plures de fiim- mo bonofententia. A V ita autem inflituto diuerftftimarum de felicitate fententiarum differentia certa facile fumuntur. Sunt er*
go Vita humana differentia tres7 cum ahj plebei/ jin t Voluptuanj\ laboribus quidem maximis additli7fe d qui V ita finem Volu* ptatem conflituant, fohti etiam qua pluribus diehus acquifiuerunt7 Vnius diei paucifiimis horis confutuere7 aly Vero cum rempublicam
& admu
adminifirent &r conjthjs Juis alios iuuent y honori dr glori# findent ? ahj deniq, coiu temptationi dediti y comem eris fu o 'mjlituto bonum fummum ludieant7fapientiam aut L deam aut fimile quid.
Q uid de prioribus duabus opinioni
btis ftatuendum ?
Vmco Tverlo (^oincYjfxoCloov cevJ^cL^^do^iss (Zfa prima opinionem refutat philofophus, dicens,
beftiarum "bitam eos eligere<&r feruilem # illorum conditionem, l)t ipfa turpitudine Zjp indignitate rei aliena fit ab hominis hita h*ec de'Jtmmo bono fent entia. ^Alteram o*
pinionem, nimirum politicam, cum triplex fit, tripliciter refutat^primam quidem qurt honorem fummum bonum jla tu it dicens ShmAouo^ov, inconfiantw incertius bo*
num jlatuijfe} quam T)t fummi boni titulum ac nomen pofiideat: alteram autem eorum qui virtutis habitum Jimimum bonum dixe*
ruat, eiTiAesigav locans ? id eU7 imperfeElio= rem
rem quam requirat 'conditio ftimmi boni >
cum hac ratione dormientes felices re&e di*
cerentur, rescit: tertiam qua diuitias funu mum bonum ffatuit, quia in eo collocatur it jummum bonum quod ultimum non Jit fe d ad aliud referatur, quodg aut virtuti aut l>o*
luptati inferuiant opes ? ineptam ejfe pro* nuntiat»
Vh c a p v r.
Ert ne ergo fummum bonum in IJeapo/itum ?
Tnotum opinionum autorcmnon nomi*
nauit hilum, at huius opinionis aut ore quam*
nis 'Tlatonem non nominet > ita tamen de*
pingit, 7>t cum ahds plurimis in locis repre<
hendent pr^ceptorem Ariftoteles, nullibi y nifi hoc in loco , excufationem fim ul addat, amicit ne dicens proferendam effe Iverit a*
tem. E t fiderofatis magnifice Tlato defe*
licitate locutus eftjtamm nnm prxterDeum, quem nec Tlato ncc Ariftoteles philojophicis adducii rationibus inquam ita Ionum flatu*
S z ere
ere p o fju n t^t tres diSluri Jint in Ima effen*
tia perJondSy Idea effentialis in ipfo (£)eo quapiam ejje pofiitffiue filiu s T>ei dicatur Jiue quocunq, modo aliter? philojopho philo*
fophicis? td est homini humanis & naturali*
buSy feu elementaribus, Tot ita loquar} rati*
onibus indicandum relinquo. QuodJi ex fa*
eris literis quarum femper autoritas integra ejlo, de felicitate pronunt iandum f i t } recte confntientibus etiam ratione humana & A*
rijloteley illiusg interprete Alexandro (sr A*
uerroe 1?trog commentari/s in primam phi*
lo/ophiam, hoc Ivero etiam in difjnitatione tertia contra Alga^elem? D eus prima na omnis boni in natura cauffa eft> pritnus CP ultimus adeoq, fummus fin is, fummum bonum, a quo omnia & quod funt & quod bonum quid fu n t; dependenty eog tendunt. Ac mifiis quidem Ileis ac,n§m<r^cmTla*
tonis? humanti ad modum? non de diurna &
tterna felicitate Jed de mundana? quxg ad confer»
tonferuationem generis humani tn hac J>ita referatur, fecundum Ari/lotelem pronuncie*
mus, honum tale quale Tlato conjlituit, nec ejje Ivllum nec J iJ it, politicum ejje Isr eiujZ modi quod ad humana focietatis falutem (Sphanc Titani pertineat.
v i r . C A P V T . Quid eft ergo feli citas ?
[Duplicem propojuit Arifioteles feliatd*
tis definitionem, Imam rudiorem & genera*
lior em, qua non tam qua m re Jita Jit funu ma hominis felicitas, quam quid fit ipja, ex communi omnium opinione, declaratur.H^c definitio trihus conjlat particulis, ejlq? talis:
Felicitas cft bonum ad qUod reliqua omnia lona diriguntur, quod^per fe expetendum eH,&perfeStum cumjit, ipjum Jibi Jiifficiu
Quasnam efl:perfe&ior illa defini
tio felicitatis ?
Hac ah operatione hominis propria de fu*
£ j mitur,
mitur, eflcJ talis: Felicitas eU aclio anlrrnt fecundum hir tutem, f i hero plures hirtutes, fecundum optimam perfeffi/simam}pr<£*
terea hero in hita perfefta.
v n r . c a p v t.
Quom odo probatur haec definitio ?
TSLon tantum rationibus in qtuefiione de felicitate agendum efl,fed & quid de feli*
citate ahj fenferint, hidendum, & ex conu muni confenfii indicandum. Id autem du«
plici ratione fieri potejl, primum quidem,fi
ad hocabula refriciamus, deinde hero f i etu am opiniones ah'as?& id quo opiniones de fe*
licitate conueniunt ac confentifrJfceElemus.
Quomodo ex vocabulis & communi vfu
loquendi deprehenditur veritas h uius definitionis?
iT)iuifa funt bona, in externa corporis is*
animi. E x his communi loquendi confuetu-
dineprincipaliter is' maxime bona dicuntur, qu^ animi fu n t: h t ita re&e in animo pona*
tur
tur felicitas. Quoniam Vero animusautcon*
templatur aut agit, ex eadem communi 'voca bulorum acceptione facile concludipotefi, fe * hcitatemeffe aBionem. Omnes etiam feli*
citatem apud Gracos locant djfyiUv & <£’-
v felicem effe w eag ratio*
ne falutandi, f u felicitatem fumma faliu tem precandi , maxime Viato vfus eH. lia*
Benus ergo conflat felicitatem effe aBionem anima ea ratione qua anima conucnit, feu fe*
cundu bonum animi. Qjtod, f i Vir tus jit, iam felicitas aBio fuerit anima fecundu Virtute*
Quomodo ex communi confenfu
concluditur h x c definitio i
Quicung; in virtute, prudentia aut f u pientia Jimimum bonum collocarunt, fi modo ad aBiones refpexifjent, bene ) enfiffent: Vir*
tuti certo omnes felicitatem tribuunt. Esi Vero & in Virtutis aBione fumma iucuiu ditas & Voluptas Vera ex confcientia reBe fattorum, quam animi Voluptatem cum coiu
<B ^ (equi
fequi non poflint plebeij, corporis holuptd*
tem jummum in yita bonum cenfent
An'non vero bonis etiam externis opus eft?
E ft omninoy cum rerum gerendarum ner*
ni fin t pecunia & amicorum ^ero etiam bo*
norum copia ad virtutem facere rideatur promptiorem aditum. Hinc l>erd est quod
& 'djfrcupovta Grficis <L? Wjivx^pro felicu tate Jumitur.
I X . C A P V T.
Quae nam ergo caufla eft felicitatis ?
Si yllum esi a Deo Optimo Maximo ho*
mini conceffum bonum? id quod fummum esi,non aliunde quam ab eode autore omnis loni7 hominibus contingere omnino
debemus. V t autem humana quog requiro*
tur indujiria, tamen pium eft & iuftum hoc tpfum tantum bonum diuinum J>ocare, cum
& conditionem eam obtineat, qtut (Deo O t
diumis trihuitur J it^ , & 7 h>t lo*
quuntur, commumcatiuum, congregatiuum7 conjeruatiuumg Jid i? omnium bonorum.
N on ergo a fortuna'aut temerario quopiam caju conflans est felicitas, cum & temporis requiratur diuturnitas, & quod optimum eft quodg a ratione pendet refla, id fortuno ne*
quaquamfit ajfcribendum. Hinc hero nec reliquorum animalium proter hominem hU lum fe lix dicitur, nec inter homines ,feupu*
ert,feu qui fub extremum h ito tempus in orauiftima* incidunt calamitates, felices beati communiter dicuntur.
X c a p v t.
Aiin'on ergo vera eft fententia Solonis»
qui vt beatus quis d icatur, finem vita:
expe&andum efle dicebat ?
Non boc tantum, pojito illo, fortuno b&*
na multum felicitati conferre, dubium hide*
ttir,fed& aliud, num quorum liberi i? ne*
potes tngrauifs'ima infortunia incidunt y fe*
lices <5r beatijint dicendi f Verum ad htrU
usg huius dubtjJolutioneni Imo et eodem tno*
do refyonderi potest, f i huius J>ita non aU tenus a philojopho felicitatem inquiri dica*
mus, Js, ht ilkfirior fiat felicitas fortuna accedentibus bonis, incommodis autem pluri*
misgrauifimis g obfcurtor reddatur, hoc ta*
men tenendum ejfe, Virum bonum (beatus 'berc felix niji bonus, nemo) animo ejfe conflanti quodgrace elegantius dicitur, nzfebyuw cuidj \poyx,perg ipfa pericula grauifeima infortunia r nati» dpmv
conjpici Jy illuftriorem fieri virtutem, cuius aHione felicitas, non autem bonis fortuna definita fu it.
X I . C A P V T .
N ih irn e ergo profperitas aut calamitas
pofterorum ad m o rtu o s pertinet \
Videtur hoc quidem natura legibus reptu gnare, qua fummum inter parentes & libe*
ros prafertim, amorem effe Coluit,cum altas amici- calamitatibus amicorum condoleant,
projfre.
profyem illorum fortunadele Flenturtsfgau*
deant: at non junt illa talia aut tanta, qu# e beato qui fuit dum lineret, mortuum mife• rumaut contra facere queant, cum de "bitet hominis non de morte qu<ejlio f u quando de felicitate agitur.
X I I . c AP VT »
Q uot funtomnium bonorum differentiae
Sc cjiio Joco habenda felicitas?
Omnia bona, cum non niji humana, bona dicantur, hei ratione illius partis, qu*e in no*
bis diutna est, bona quidem Graecis di*
cuntur^>el9cum corporis bonis et bonis fortu=
me tum bene tum male htipofimus, Swj&pets Gr&cis, id est facultates, quarum in J>tran£
partem hjusfit, appellantur, hei denig media bona cenfentur obtemperate rationi appetitu, et bonis corporis ac forturi# rationi refLe fer utentibus, ipfa bona tTrcuvsTu nominatu tur. Virtus bonum ejl mcuu-nv, robur, diuu tm buucbp&ts Junt dicuntur, hisg bene
is m d e
r
iS male J>ti poffumusy virtutis non efl ni/i bonus I ju s : mensy intelligentia y fapientia 7 bona funt 7t/Lua> eag T)eo accepta referre ne*
cejfe esly i s l)t felicitas virtute maxime ni-
tatur y tamen a T)eo illam expetere &1mic
accepta referre debemus 7 ac proinde bonum riy.iov focare.
X I I I , C A P V T .
Qusenaro funt interiores cauflfae felicitatis
& circa quid occupatur doctrina politica potifsim um ?
!De Virtute fere omnis esi is in his lu bris is* in tota dottrina, politica y quxjlio, quod ad felicitatem conflantem plurimum ipfa faciat^ i s cognita natura virtutis y eo reElius de felicitatepronuncietur. Comofcu tur autem naturaloirtutis optime yfi caujfk illius inquirantur y is* tanquam accidentis>
materia in qua er fatur yfiquidem acciden=
tium natura h^c eU is ejjentia quod in alu quo JubieHo fu n t y perueftigeuur. E U ergo
l>ir*
%rtutis obietlum anima, cuius in homine diu plex his eft atg facultas^ lona hruta &irra*
tionahs,altera rationalis? quarum neutra finu plex omnino ejje & lonam rationem habere Toidetur. TSLam & irrationalis illa partim etiam cum plantis,partim cum brutis anima*
libus tantum communis homini eH? cum qui*
dem foliis homo ratione lotatur, idg loelad cognitionem nudam rerum, W adaHionem
& l)itce humana conferuationem. Tartis ir-
rationalis illa "bis, quce cum plantis commu*
nis nobis eU & in nutriendo & augendo cor pore confiftit, v Bfi-fltwj Cnecis dici*
tur, nec yllo modo ad virtutem aut felici*
tat em refertur: qu& Ivero & in ahjsanu malibus praeter hominem>non autem plaiu tis conffiicitur, n cuo%tik^ , coniunHam habet rtjv cfkdvfj.Yjny^v, qua, qu<e lona fu n t aut loi*
dentur, animalia appetunt. Omnes h c t facuU
tates aXoyoi funt; id eft, inationales, <jr fit tamenht certa ratione ac modo n
l)irtu*
hirtutihus ac hicijs in Jolo tamen homine fub yciatur ? quod fo!us homo ratione proditus fit7 quo cum legitimum fm m & reBum im*
fertum in appetitum exercet, i? huic oloedit
% oQnJvpijTiKTi, illa ipfa oboedientia aflioje* eundum re fiam ratione hirtus est et dicitur, cum Jihelut Jlatu fuo ratio de yciatur fub appetitu fuccumbaty incontinentes ac hitiojl homines reddantur. Virtutis autem non hna ratio eft,herum duplex differentia qua alio quidem j^ vov\t^ alia? nSity) dicuntur ,h t initio Jlatim fequentis libri apparebit.
L I B R I SECVNDI
I* C A P V T.
Quotuplex eft virtus & quae virtutis
caufla efficiens ?
{Duplex e ft hirtus, alia ty&vctjTtM] quo a doElrina infkitutione originem & incre* mentum fu m it, alia > quo a conjuetu*
dine , a qua Zsr apud Grocos ipjum hocabu*
tum y9*s > 6iov V e fo f, deducitur. Hinc Ivero i ? id m m feftum est, quod nulla Iviu tus moralis natura nobis ineft, quod qu<£ na•
turalia funt, confuetudine mutari no poJ3inty nec lapis affuefieri lot in altum confcendat.
Confuetudo ergo caujja est Virtutum mo*
mliu et faipe infla agendo iufie agere dijcunty
&: ex JtmtUbus aBionibus crebro repetitis habitus tandem acquiritur.
i i* c a p v t.
Cum & virtus & vicia ex a&ionibus paulatim
o rian tu r, eardemne a&iones virtutem 3c vicium gignunt ?
Minime\ fed j i t? V t, quemadmodum &
in medicina & in arte gubernandi ? ita hic quo<£ excejjus i? defectus VitandiJint, cum quidem Vitiofa Jint extrema ? Virtus autem in medio conjijlat.
I I I . C A P V T ,
Circa qusenam & in quibus rebus medi
ocritatem icruat virtus ?
Orca Voluptatem t? dolorem l? Virtutes
<&Vi*
OrVitia occupantur. Voluptatis enim illece*
Iris adduclipeccat et dolore moti ab honeftis aSlionibus abjlinent. Hinc Tlato diuerjis in libris, de repub: & de legibus, plurimum du cit inter effe, V t ab ineunte atate quis j?au*
deat ys quibus decet , & doleat oh qua Vir bonus dolore merito affici debet. Quod f i Vero hirtus & ars circa difficiliora Verfan*
tur, fecundum Heraclitum difficilius ejl Voluptatibus quam ira repugnare , circa Voluptates & dolores Virtus Verfari reBe concluditur.
m r . g a p v t.
Quomodo intelligendum, quod Ariftoteles
dicit lu fta agendo iuftos fieri ?
Videntur, qui iujla agunt, iam iufti effe?
non aliter atg y qui Grammatica edunt feru pta, Grammatici ? Verum non ita fe res ba•
bet, fed fieri poteft, Vt infla quis agat, anu mus autem illius faElo non confentiat, cum, quo animo quts dixerit feceritne quippiam,
inar*
in arte non queratur. Tria enim in hir tute queruntur <1? hitio 7 primum quidem num Jciens ? alterum num eligens & propter hoc ipfum fecerit ? tertium num conjlanter &
immota holuntate egerit. H<ec hero tria in artibus non JpeElantur omnia 7fe d fola re*
qmritur fcientia. Si quis hero nuda con*
templatione in hirum bonum euafurum fe putat 7 is eodem modo decipitur quo illi qui medicis aujcultant quidem diligenter? at mu perata non faciunty quales aegroti ?neliorem
haletudmem nunquam Jperare debent
V . C A P V T.
Quod eft virtutis genus ?
Anima operationem quandam ejfe hir*
tutem 7 non quidem folius rationalis nec Jb*
lius appetentis facultatis^fed huius quatenus illi tanquam digniori meliori obotdit ? iri fine libri primi diBum erat. Triahero haec
cum in animo Jint}hm m quidem ^
C illius
illius facultatem maxime rsjlnciens SUva/ulis facultas naturalis, alterum t$v cu&ifUtctiv t»
affeHus, & tertium rijv Aoytxyv, ^ tfys halitus y neg facultatem quampiam natura*
lemy neg ajJeHum ejje hbi ojlendit philofo*
phusy habitum ejje concludit, quod in priori*
bus duobus y in ajfeHibus et naturali potentia atg facultate his fitpertoris ac nobilioris ani•
nutpartis non ita conjjiciatur.
vi. c a p v r.
Quae'nam funt differentia qua; ad plenam vir
tutis definitionem pertinent 6c q uid eft virtus l
Virtus omnis id quod ea proditum dici*
tur, perficit. Quoniam ergo nihilperfeElum eft quod deficiat aliqua ex parte aut redun*
dety mediocritas quadam erit omnis hirtus.
Tsiea hero itafimpliciter nudi hxc acci*
pienda fm t\ herum quando mediocritatem cjfe dicimus hirtutem? medium intelligen*
dum est> non rei & /impliciter ? Jed quoad nos ? Cjr quod objeruatis circumftantijs no*
fircti?alterius perfonxftemg loci & tenu parisy in proportione quadam conjiftat.Illam proportionem quia nihil aliud melius defi*
ni erit quam refla ratio £ r hir prudens >
hirtus recle definitur habitus pro creticus in mediocritate confiflens?ea,quct eft ad no s? definitus ratione (srht hir prudens de» ^
finierit.
Quomodo virtus medium eft?
Virtus ratione hitiorum medium dicitur7 at qua ratione bonum quid est y ea ratione extremum /eu excellenti fimum quid' cuius non Jit excejfus nec defeHus quifpiam, di*
citur} non aliter atg Tutiorum mediocritas hila ejfe negatur.
V I I . C A P V T .
Eft ne lingularum virtutum vtmed/j
exceiTus quidam & defe&us ?
Hoc quidem vis f u deline- ttiom omnium hirtutum manifejlum ejfe C z dicit
dicit pbilofophus. E si autem delineatio illa talis: Virtutes omnes aut affeflionibus hi*
cinec funt? aut arca bos herfantur fimplici*
terj aut quatenus appetitus in nolis ad bona externa refertur. In appetitu fu n t y holu*
ptas et dolory e quibus circa holuptatem tem perantia, circa dolorem fortitudo magisfoe*
flatur. Temperantia hero mediocritas qu<z*
dam esi inter avcu&yjcncbv fordes, ac clw
Aacnav, quam luxum feu intemperantiam di*
cimus? conjijtens: fortitudini hero exceffus opponitur audacia ? deficit ab hac mafcula hirtute animus imbellis timidus. Circa externa qu^e hirtutes occupantur? ad exter*
norum diuijionem diflnhut# funt} cum for*
tuita quidem bona numerentur diuitue feu mobiles feu immobiles, honori autem iuru vatur nobilitas, & inter amicos cum tres
o '
hir tutes illuflres fmt> circa honorem qua*
lemcung Modefiia^circa magnum,qualis no*
bilifimo cuicj, comeniat-fMagnanimitas her*
fatur}
fatury circa moliles diuittas UbemlitM, circa, immobiles Magnificentia. E x bis Virtuti* bus liberalitatis modum excedit Trodigali*
tiU} Virtutem non affequitur, Verum ab illa deficit Auaritia? Magnificentia Vt exceffus opponitur faflusy defeHus est inhis? qui cum magni quid tentent7parua admodum re de*
jlituantur. Modejlta ambitionem i? hono• ris contemptum^Magnanimitas tumiditatem itT pufdlanimitatem oppofita Vitia habet.
Virtutes qua inter amicos eminent tres funt diffa? quarum Vna Verae itas inter nugacitatem & elgavHav difiu mulationem conjiflity Vrbanitas Vero inter jcurrilitatem & u^oiyJav rufii•
citat em, Affabilitas deniq, inter hoKcluUv f u a^crv/iav adulationem et morofitatem.Omnes ergo Virtutes in mediocritate quadam confi*
fiunt, & ha quidem enumerata inter duo extrema, cum quomodo Iuflicia> itemg Tru*
dentia mediocritatesfint} in quinto & fexto
C 3 harum
horum librorum j i t explicandum, AffeRu lus Vero Viciniores Virtutes ? Verecundia >
CrauitaSy & TSLemejis, ipfe mediocritates JuntyVerecundia quidem Impudenti<£ et ftu*
piditatiSy Grctuitds Vero Iracundifeu E x- candefcentUy^srfatuitatisyTSLemefis inuiditC peflimi Vitij omnium Vitiorum ?ns Sfor
%ougex,ct,x,iccs,
V I I I . C A P V T .
Quomodo virtutes & viti^ inter £e
op p o n u n tu r ?
Virtutes inter fe non opponuntur Vt oppo*
f t u quadam Videantur: Vitia autem non modo Virtutibus fed & Vitijs opponuntur, atq, Vnum quidem Vitium alteri Vehemen*
tius opponitur quam Virtuti, Quod V u tium inter duo} quorum alterum excejjus habeat rationem? alterum de fe tiu s; Virtuti magis opponatur7primum inde notum est, f i conjideremus Vtrum a Virtute abjit lonoiusy cum id quidem magis opponatur. Magis op~
poniturfortitudini defeHusjttmiditdominus opponitur illi excejfus audacia: at contra temperanti# magis opponitur taii^ excejfus intemperantia quam defeEius avcut&fjaiA.
iDeinde Ivero id yitium yirtuti magis oppo*
nitur, ad quod yitium natura potius ducun*
tur homines r? (pva-a xA-nepcLp/jltyot. Sic timi*
diores omnes natura, auari natura, intempc*
rates & yoluptuartj natura, quce quidem for-
titudiniy libemlitati £7* temperanti# maximi}
opponuntur. Nomen yero etiam yiri fortis, nuriq timidus,focpe audax temerarius for*
titur, nomen liberalisprodigus, nunquam a*
, uarus, temperantis aieu&rql®*, nuiiq luxuru ofus accepit. A tg ita quidem de Jmgulis iu- dicandum.
I X . C A P V T.
Quomodo fiquidetn nobis naturalia fiint
vitia, ad virtutem progrediem ur S
Medium obferuando , ad quod a yitio illo quod yirtuti maxime oppofitum esi ad quod naturaliter omnes ducimur Z? inclu
C 4 nati
nati fumus, ad id quod maximi oppofitum esi ditium contendamus oportetybt ita medi*
tim facilius affequamur. Id 1?ero etiam ex admonitione Calipsus ad Vtyjfem facile in*
teHigiturycum iuhet nauim agere extra fu*
mum i? intempejli maris fluftus y ne W in Scyllam Ttel in Charibdin incidat i? aut in fa xa latentia impingat, aut freto maris ah*
ripiatur abJorbeatur^EH autem alter altero locus periculofior> cuius l)t periculum deui*
tetur? in oppofitam partem magis deflcclen*
dum ylot inde in medium mare facilior fiat tran/itus.
L I B R I
TERTII.
I* C A P V T .
Cum vthonefte aut turpiter quisegiflfc dica
tu r , num idem {eu Sponte fua & {ciens volens fecerit, cjua;ri foleat, quid eftra ix.x<rtoi Sc
re eizintv i
Id ht recie definiatur,primum omnium quid fi t cMxmv, confiderandum, ac Jlquidem
animum
animum potius quam faBum nudum rejpi*
cere conuenit, eos, qui fecundum legem pr<e*
mia & poenas difirihuere holunt ? diligenti*
am hac in parte magnam adhibere oportetr htyCum nullum ji t faBum /eu honejlum feti turpe7cjuod no aliquo modo cwxnov aut iaxaiop dici pojje hideatur7de aBionibus humanis et earum prxmijs ac poenis reBeJlatuant. EU ergo ctxiiaiQv, quod h i aut per ignorantiamge+
Jlum eU: hiolentum autem faB um cuius principium esi externum tale ad quod qui egit paflusue eU} nihil contulerit, ac fihento quis feratur heh ementior e. Sunt autem in*
ter kxxnov & €x.8jiqv a&ionesqttcC dicuntur mixte.
Qual es nam funt ili* a&iones ?
Qu&cung metu maioris mali aut/pe ma*
gni alicuius boni fiu n ty h t qu<e maritum li*
beratum c arcere periculo capitis 7 cum illo quipoteflatem hita in maritum habet, tur*
piter confuefit7 quine tempeflate maris coa*
C 5 Bus
flus bona enaui Velpreciojifiimd in mare contjcit. H ac qui facit} iancnag & fponte ftta facit ? cum principium illius aBionis in ipfb fitum fit, perfe Vero hac nemo Vir prudens
honejlus elegerit probaueritue.
Quom odo vero ad hoc alij homines
afre&i (Unt ?
Si quid egit quifpiam fumma adaBus ne*
cefiitate fieu Vi aut leui ignorantia, Venia illi danda , f i paffus graue quid aut patitur}
quia Vi aut fumma necefiitate coaBus, aut ignorantia &rincogitantia quadam aliorum Verbis perfuafus deliquerit; mi fericor dia en ga illum affici folent.
N um vero qui voluptate aut libidine du&us,
quippiam fecit, coaftus fecifle videri debet ?
Minime , cum quidem hac ratione nihil non Violentum dicendum fit, fedfunt ad qua nulla Vi adigi debemus y mortem oppetituri potius quam Vt tale quid committamus,
TSlon ergo audiendus Alcmctton apud Effli*
pidem qui coaBumJe dicit matrem inter*
ficeret, Tvt nec is, cuius exemplum diuerjis in locis adducit jfrijloteles, qui parentemjenio confeBum cum crinibus ad limen Ivsg adi*
um paternarum protraxiffet, non alia ratio*
ne fcelus excufauerit, quam quia eousg auum fuum hic protraxiffet, neg fe aliud d filio, quem ad iudicem adduBum digito mon Jlrauerat,pramium expeFlare dixit,
Eftne vero quod per ignorantiam committitur inxuiov an vero ctxxcnov ?
Non esi ignorantia Tonu mgenus ,fed alia quidem esi ignorantia faEli feu particula*
ris,aha iuris feu l)niuerjalis qua et ajfeBata dicitur, cum nemo ius ju a duitatis omnino ignorare debeat, ac quod per ignorantiam faBi & circumftantiarum committitur,
mxviqv eft, quodfecnsgefluni eSl,ixvaw cen fert delet.
Qualia
Qualia cenfenda /unt quas ab eV ijs
com mittuntur^?
'Ea&tna,,non cutxaia,, cum nc<g hi externa neg per ignorantiam excufari poflint. yfc de hi quidem res manifeft a est ? at de igno*
rantia dubium hidetur 7 cum qui non ad fa - tietatem aut adholuptatem bibtjje contenti, furoris poculum hauriunty his neg mens neg
corporis membrorum quicquam fatis fuum officium factat: at h t ignorantes & non de*
liberantes quid agant tfdemjamen nemo illos recte dicet per ignorantiam egijje. TSlamtsr principium in illis fu itjts cuicung hitio alias m igis obnoxius quijpiam ad id ehrius helut impetu quopiam ruere foleat.
Q uo figno fa&um anxcnov agnofcitur?
S i iam commiffo fatlo quis poenitentia ducatur ? non quia poena Jufltnenda jit, aut malum aliquod jeu incommodum fequatur>
fedquia fecerit\
