MICHĆL GIACOBBI, JEAN-PIERRE ROUX: Initiation i la socjologie. Les grands themes, la methodc, les grands sodologues, Hatier Paris, 1990 s. 307.
„Initiation ä la socjologie” Giacobbiego i J. Roux'a jest najnowszą pozycją podręcznikową z socjologii autorów francuskich, jaką można było znaleźć latem tego roku na półkach renomowanej
„Librairie Univetrsitaire” nieopodal Place de Pantheon w Paryżu. Obowiązek recenzencki nakazuje ocenić zawartość merytoryczną publikacji oraz jej przydatność z punktu widzenia potrzeb nauczania socjologii. Ale warto także na tę pracę spojrzeć pod kątem wykładu jednej socjologii narodowej, różniącej się w predylekcjach badawczych i czerpiącej z odmiennych tradycji intelektualnych, aniżeli najbardziej wpływowa (także w Polsce) socjologia amerykańska. Socjologia francuska liczy się bardzo poważnie w świecie, biorąc chociażby pod uwagę liczbę ośrodków badawczych, katedr akademickich, zakres prowadzonych prac itp. Jej czołowi przedstawiciele, jak: Raymond Aron (zm. w 1983 roku), Raymond Boudon, Pierre Bourdieu, Michel Crozier, Henri Lefebvre, Alain Touraine są powszechnie znani i wnieśli znaczący wkład w dorobek europejskiej i światowej socjologii. W arto o tym wspomnieć przy okazji prezentacji książki francuskiej.
Konstrukcja podręcznika jest trzyczęściowa, jak to sygnalizuje podtytuł. Część pierwsza poświęcona jest omówieniu najważniejszych problemów współczesnej socjologii, a właściwie grup tematycznych stanowiących przedmiot wyspecjalizowanych badań. Autorzy formułują sześć takich podstawowych tematów: problematykę rodziny, stratyfikację społeczną, ruchliwość społeczną, kulturę i style życia, zagadnienia pracy oraz władzy. Część tę uzupełnia słowniczek najważniejszych terminów socjologicznych.
W części drugiej autorzy prezentują metody badawcze socjologii, zaś w trzeciej - najważniejsze nurty socjologiczne i ich przedstawicieli począwszy od „prekursorów” i „założycieli” socjologii. W tej części czytelnik znajdzie także informację nt. dorobku najpoważniejszych socjologów francuskich. Prezentację sylwetek poszczególnych socjologów uzupełnia wybór fragmentów ich niektórych prac.
Książka tak pomyślana ma dostarczać podstaw wiedzy z zakresu bardziej obszernej problematyki współczesnej socjologii oraz jej historii i jest we właściwym tego słowa znaczeniu „wprowadzeniem do socjologii” , stanowiącym przygotowanie dla bardziej gruntownych studiów tej dyscypliny. Myślę, że w naszych warunkach książka ta mogłaby z powodzeniem spełnić funkcję podręcznika dla studentów kierunków niesocjologicznych (zwłaszcza technicznych). Obszerne i niezbyt komunikatywne prace polskich autorów, jak np. wydana ostatnio Socjologia. Problemy podstawowe, pod red. Z. Krawczyka i W. Morawskiego (Warszawa PWN, 1991, s. 433), nie stanowią dla tej grupy dostatecznej zachęty do studiowania przedmiotu.
Przyjrzyjmy się bliżej zawartości prezentowanej publikacji. W części pierwszej autorzy dokonują selekcji „wielkich” i niejako wiodących w socjologii tematów badawczych. Taka selekcja jest zawsze sprawą dyskusyjną i można by tutaj zastanowić się, jakie kryterium powinno porządkować tego typu pracę. W grę mogą wchodzić - jak się wydaje - podstawowe sprawy: dobór tematów pod kątem konstruowania pewnego spójnego i względnie komplementarnego obszaru wiedzy jednej dziedziny oraz po wtóre - dobór problemów badawczych, tworzących specyfikę danej dyscypliny i rozważanych głównie na jej terenie. Z całą pewnością takimi „socjologicznymi” tematami, które znalazły się w podręczniku M. Giacobbiego i J. Roux'a, będą: problematyka rodziny, najważniejszej z grup społecznych, stanowiąca przedmiot klasycznych zainteresowań socjologów; zagadnienie uwarstwienia społeczeństwa (w makroskali), ruchliwość społeczna i kultura. Natomiast można by spierać się z autorami czy takimi „czysto” socjologicznymi tematami są zagadnienia pracy i władzy. Tutaj z socjologią konkurują inne dyscypliny: grupa nauk o pracy z ergonomią czy nauka o polityce - to odnośnie problematyki władzy. Autorom Wprowadzenia do socjologii można by zaproponować w tym miejscu także inne ważne kwestie, tworzące specyfikę tej dyscypliny jak np.: socjologiczna koncepcja człowieka (socjologowie mają tutaj wiele interesującego do powiedzenia), problematyka więzi społecznej i różnych spontanicznych form życia zbiorowego (grupy pierwotne), zagadnienie instytucji i instytucjonalizacji społeczeństwa, różnych form świadomości społecznej i towarzyszących im manifestacji (np. zjawiska religii i religijności, moralności), kwestia narodowa (wciąż odradzająca się na świecie), obszar planowania inżynierii społecznej itp. Takich ważnych społecznie kwestii jest oczywiście znacznie, więcej i ich nadmiar może rozsadzić konstrukcję przystępnego kompendium podstaw wiedzy socjologicznej. Przykładowo, Jean-Pierre D urand i Robert Weń, redaktorzy encyklopedycznego w zamierzeniu opracowania Sociologie contemporaine (wyd. w 1989 roku), ograniczyli się do wyboru jedynie trzech takich wiodących i rozcinających zainteresowania współczesnych socjologów kwestii: problematyki jednostki i społeczeństwa, stratyfikacji i klas społecznych oraz zmiany społecznej (por. Sociologie contemporaine, sous la direction de: Jean-Pierre Durand, Robert Weil, Editions Vigot Paris 1990, s. 239-288).
Wybór tematyki jest do pewnego stopnia sprawą umowną (mając oczywiście na uwadze wspomniane wcześniej ograniczenie), warunkowaną także preferencjami indywidualnymi badaczy, czynnikiem specyfiki narodowej i zapewne wymogami praktyki społecznej w danym kraju. Uwaga ta odnosi się zwłaszcza do socjologii francuskiej, która najwcześniej usamodzielniła się na kon
tynencie (i nie tylko) i ten odrębny status zachowuje do dnia dzisiejszego (szerzej na ten temat:
E. Tarkowska, Ciągłość i zmiana socjologii francuskiej: Dürkheim, Mauss. Levi-Strauss, Warszawa 1974).
Jak powiedziano praca M. Giacobbiego i J. P. Roux'a składa się z trzech części mery
torycznego wykładu. Autorzy zrezygnowali - zapewne dla celów dydaktycznych - z typowego w podręcznikach akademickich wstępu, w którym szczegółowo określa się status dyscypliny, jej dystynkcje, relacje do innych nauk itp. We „Wprowadzeniu” markowany jest jedynie problem specyfiki podejścia socjologicznego do rzeczywistości i uwarunkowań zjawisk indywidualnych (ujęty słowami R. Arona): „Formułuje się często wątpliwość odnośnie społecznego charakteru zjawisk [...] świata ludzkiego. Kwestia osobliwa, w gruncie rzeczy źle postawiona. Wszystkie zjawiska ludzkie, bądź to sfery materialnej bądź niematerialnej mają w istocie charakter społeczny.
Stanowią produkt życia społecznego bądź też w różnym stopniu warunkowane są przez zbio- rowości”( Introduction a la Philosophie de L'Histoire, Gallimard 1948, za: M. Giacobbi, J. P.
Roux, s. 6).
Oczywiście teza o społecznym uwarunkowaniu zjawisk świata ludzkiego (indywidualnego) jest dzisiaj truizmem i nikt poważnie myślący nie będzie obecnie usiłował wyodrębnić np. czystych faktów psychologicznych, tj. uwolnionych spod wpływu stosunków społecznych bądź pierwotnych wobec tych wpływów, co np. czynili psychologisch XIX w. Jest natomiast kwestią otwartą, jak dalece sięga ten wpływ w przypadku różnych zjawisk życia osobniczego i indywidualnego definiowania rzeczywistości.
Otóż pamiętając o uproszczeniach psychologizmu warto także przestrzec przed pułapką socjologizmu, tj. operowania przesocjalizowanym obrazem motywów i zachowań indywidualnych, wątek skądinąd silnie osadzony we francuskiej tradycji socjologicznej (durkheimizm). W tym przedmiocie nurt humanistyczny bardziej eksponował sferę autonomii jednostkowej oraz istnienia różnorodnych form indywidualnej ekspresji, n a co cytowany R. Aron sam zresztą wskazywał (por. R. Aron, Main Currents in Sociological Thought, vol. 2. Durkheim, Pareto, Weber, Harmondsworth, Middlesex 1980, s. 210-225).
Największą objętościowo częścią książki jest fragment poświęcony „wiodącym tematom” w socjologii (s. 13-147). M. Giacobbi i J. P. Roux prowadzą swój wykład w sposób nieodbiegający od powszechnie przyjętego i właściwie unikają poruszania kwestii, mogących wzbudzić głębszy spór. W arto natomiast zwrócić uwagę czytelnika na kilka momentów charakterystycznych w tej prezentacji.
Tak np. interesujący rozdział nt. rodziny obok klarowności ujęcia posiada także walory poznawcze (zwłaszcza dla obcego czytelnika) i przynosi szereg informacji o rodzinie francuskiej. Autorzy nie ograniczają się wyłącznie do zaprezentowania rodziny jako instytucji życia publicznego, pełniącej funkcje socjalizująco-wychowujące, konsumenckie itp., ale sięgają także do sfery prywatności i intymności rodziny. Korzystają przy tym głównie z materiału empirycznego o charakterze jakościowym (dokumentów osobistych, przekazów historycznych i literackich), co w tym przypadku jest bardzo efektywną metodą postępowania badawczego. Znajdzie zatem w tym fragmencie czytelnik wiedzę nt. podstawowych sytuacji inicjacji związku małżeńskiego (aranżacja rodzicielska, strategia wspólnoty majątkowej, wybór z rozsądku, związek miłości) i dokonującej się ewolucji obyczajowej w tym względzie, występujących różnych form związków damsko-męskich (małżeństwo, konkubinat, pochodne), sfery życia rodzinnego (ustalania i zakresu podziału pracy pomiędzy małżonkami, relacji dzieci-rodzice), roli i wpływu na rodzinę innych instytucji socjalizacyjnych (kościoła, państwa, szkoły).
W tej ostatniej kwestii, odnośnie wpływu Kościoła katolickiego na życie małżeńskie według badań z 1983 roku 12 proc. Francuzów uznało ingerencję Kościoła w sprawy seksu i pożycia małżeńskiego za dopuszczalną; 33 proc. stwierdziło, że Kościół nie powinien udzielać w tym względzie rad, zaś większość - 51 proc. badanych uznała, iż Kościół katolicki nie ma w tych sprawach do spełnienia żadnej roli (patrz: Histoire de la vie privee, Tome V, editions du Seuil 1987; za: M. Giacobbi, J. P.
Roux, s. 30). Ten rozkład odpowiedzi jest jednym z symptomów postępującego procesu zeświecczenia tradycyjnie katolickiego społeczeństwa francuskiego oraz redukowania wpływu religii na sferę moralności publicznej w nowoczesnym, otwartym społeczeństwie, podkreślają autorzy (s. 30).
W rozdziale poświęconym problematyce uwarstwienia (stratyfikacji) społecznej autorzy omawiają trzy podstawowe nurty interpretacyjne w światowej literaturze: Marksowską teorię klas społeczno- ekonomicznych, trójwymiarową koncepcję Weberowską (klasy społeczne, stany kulturowe i partie
polityczne) oraz funkcjonalną teorię uwarstwienia, rozwijaną głównie przez socjologów amerykańskich - autorzy prezentują tutaj sześciopoziomowy model L. Warnera, zbudowany wedle kryteriów prestiżu i obiektywizowanych cech położenia społecznego (klasa „wyższa-wyższa”, „wyższa-niższa” itd.). W tym ostatnim przedmiocie autorzy jedynie sygnalizują nurt krytyczny wobec teorii funkcjonalistycznej w literaturze amerykańskiej (prace Ch. W. Millsa). Pomijają natomiast wpływowy, także w obrębie szeroko pojętej teorii stratyfikacyjnej, nurt elitystyczny. Należy również pamiętać, iż badania L. Warnera i jego zespołu, prowadzone w latach 1930-1935, dotyczyły wyłącznie sfery stosunków lokalnych (w małych i średnich miasteczkach).
Rozdział nt. ruchliwości społecznej M. Giacobbi i J. P. Roux poświęcają głównie ruchliwości międzypokoleniowej (patrz poniższy schemat), której skutki społeczne są niezwykle doniosłe.
Ruchliwość międzypokoleniowa ( s c h e m a t a n a l i t y c z n y )
ZAWÓD OJCA
dystans społeczno- -zawodowy pokonywany przez syna
ZAWÓD SYNA
w momencie ukończenia szkoły przez syna
w momencie wykonywania badań
WSKAŹNIK pochodzenia społecznego
badanego
WSKAŹNIK RUCHLIWOŚCI MIĘDZYPOKOLENIOWEJ
WSKAŹNIK obecnej pozycji społecznej badanego
Ź r ó d ł o : M. Giacobbi, J.P. Roux, wyd. cyt., s. 64.
Przeprowadzone w 1985 roku badania zagadnienia ruchliwości międzypokoleniowej w społeczeństwie francuskim dostarczają wedle autorów dwóch podstawowych wniosków (patrz tabela 1):
Tabela 1. Ruchliwość międzypokoleniowa w wyodrębnionych kategoriach społeczno-zawodowych Kategorie społeczno-zawodowe synów
i*.aiegorie spoieczno-zawouowe
ojców Klasy
panujące
Klasy średnie
Klasy
pracujące Ogółem
Klasy panujące 60,7% 32,2% 7,1% 100%
Klasy średnie 25,0% 52,2% 22,8% 100%
Klasy pracujące 7,2% 35,8% 57,0% 100%
Ź r ó d ł o : M. Giaoobbi, J.P. Roux, wyd. cyt., s. 65.
a) istnieje ograniczona ruchliwość społeczeństwa francuskiego, jako że większość dzieci (synów) zachowuje pozycję społeczno-zawodową ojca; w przypadku klas panujących (dominantes) - pozycję ojca dziedziczy 60,7 proc. badanych, zaś w przypadku klas pracujących (populaires) - 57 proc.;
b) relatywnie bardziej mobilne są klasy średnie (moyennes); tutaj aż 1/4 badanych zmienia „w górę” swój status społeczny i przechodzi do klas panujących, zaś połowa (52,2 proc.) zachowuje status społeczno-zawodowy ojca (s. 65-66).
Autorzy prezentują także wyniki badań nt. roli szkoły w zakresie wyrównywania szans życiowych młodych Francuzów. Szkoła bardziej sprzyja w tym zakresie ograniczeniu, aniżeli pobudzeniu ruchliwości międzypokoleniowej, podkreślają M. Giacobbi i J. P. Roux. Prowadzono przykładowo badania panelowe nt. osiągania klas maturalnych przez uczniów według pochodzenia społeczno-zawodowego (w 1973 i 1980 roku) (por. schemat).
N a każdych 100 uczniów rozpoczynających naukę klasę maturalną osiągało w 1973 roku - 34, zaś w 1980 roku - 42. Wskaźnik ten wszakże rozkładał sie bardzo nierównomiernie w poszczególnych grupach społeczno-zawodowych. Był kilkakrotnie wyższy wśród grup o wyższym statusie.
Schemat:
Osiąganie klas maturalnych przez uczniów wg grup społeczno-zawodowych (w 1973 i 1980 roku)
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90%
RAZEM
Robotnicy niewykwalifikowani Panel’ 73
Nieczynni - różni
Robotnicy wykwalifikowani Panel’ 80
Rolnicy indywidualni Rzemieślnicy - kupcy Średnia kadra, armia, policja Przedsiębiorcy
Wyższe kadry, wolne zawody Nauczyciele
Ź r ó d ł o : M. Giacobbi, J.P. Roux, wyd. cyt. s. 79.
Tak np. na 100 dzieci z rodzin robotników niewykwalifikowanych rozpoczynających naukę w szkole średniej jedynie 24 osiągało klasę m aturalną (w 1980 roku), natomiast w przypadku dzieci z rodzin nauczycielskich ten wskaźnik wynosił 84 (w tym samym roku).
Autorzy sygnalizują także problem migracji cudzoziemców do Francji (na podłożu ekonomicznym) nabierającym tam w ostatnich latach cech kwestii politycznej i społecznej. Jest on wszakże potraktowany w książce M. Giacobbiego i J. P. Roux'a marginalnie
Rozdział nt. kultury poświęcony jest rozważaniom definicyjnym - autorzy prezentują tutaj różne rozumienia terminu „kultura” na gruncie socjologii. Omawiają również problematykę „stylów żyda”
- wiejskiego, miejskiego, różnych wariancji tych stylów. Trzy wyodrębnione przez autorów rozumienia zjaw iska „ k u ltu ry ” to:
a) kultura jako autonomiczna rzeczywistość wewnątrzgrupowa bądź wewnątrzlokalna; tym rozu
mieniem posługują się zwłaszcza antropolodzy i etnolodzy (np. kultury pierwotne, subkultury młodzieżowe itp.);
b) kultura jako czynnik hierarchizujący życie różnych klas i grup społecznych (np. kultura klas posiadających);
c) kultura jako system z jego 'zmiennymi' i 'niezmiennymi' (s. 87-88).
Brak wszakże w książce M. Giacobbiego i J. P. Roux'a jednej definicji kultury jako koherentnego i odrębnego zjawiska życia społecznego. Tutaj najbliższe socjologom wydaje się podejśde antropologów i oni też wskazali trafny kierunek poszukiwań i badań - kultura człowieka jako jego kultura materialna, z jej wytworami, manifestacjami itp. Takie jednolite, spójne podejście potrzebne jest zwłaszcza w opracowaniu typu podręcznikowego.
Zagadnienia pracy i władzy stanowią wyspecjalizowane subdyscypliny socjologiczne i pomieszczenie ich w wykładzie wprowadzającym w problematykę socjologii ogólnej można uznać - o czym wspomniano - za sprawę do pewnego stopnia dyskusyjną. Można tutaj jedynie dodać, iż w polskich uczelniach niehumanistycznych socjologiczna problematyka pracy (niewątpliwie potrzebna w profilu wykształcenia) wykładana jest w ramach odrębnych przedmiotów: socjologii pracy i ergonomii.
Kolejny fragment to „Słownik terminów socjologicznych” (s. 150-157). Autorzy użyli tutaj określenia „pierwszy”, chodzi zatem o czytelnika najsłabiej wprowadzonego w zagadnienia socjologii.
„Słownik” obejmuje określenia 81 wybranych terminów socjologicznych, podanych w możliwie zwięzłej i lakonicznej formie; przykładowo - „autorytet” - władza uprawniona; „konflikt” - sytuacji opozycji otwartej bądź utajonej; „konserwatyzm” - postawa obrony tradycji; „elita” - mniejszość posiadająca władzę; „holizm” - doktryna wyjaśniająca części na tle całości itd. Określenia te mogą się wydać trywialne, ale mogą też spełnić użyteczną funkcję w procesie przekazywania wiedzy socjologicznej początkującym studentom różnych kierunków studiów.
D ruga część pracy M. Giacobbiego i J. P. Roux'a stanowi omówienie metod i niektórych elementów metodologii badawczej socjologii (s. 161-211). Początkujący adept socjologii znajdzie w tym fragmencie wiedzę nt.: etapów postępowania badawczego (począwszy od sformułowania problemu badawczego), informację o narzędziach badawczych socjologii i sposobach przygotowania tych narzędzi; wiedzę 0 technikach badawczych ilościowych i jakościowych, sposobach interpretacji danych, a również informację nt. głównych ośrodków dokumentacyjnych i wydawniczych, wyspecjalizowanych w prob
lematyce socjologicznej. Jest to bardzo przystępne opracowanie tej partii materiału i zapewne pomocne w praktyce dydaktycznej, prowadzonej w ramach zajęć, jak i poza nimi (np. przy angażowaniu studentów do prac terenowych). Postulat zwięzłego ujęcia podstaw wiedzy w zakresie metodologii 1 metodyki warsztatu terenowego socjologa warto w tym miejscu zgłosić także pod adresem polskich autorów. Umiejętność prowadzenia badań empirycznych i samodzielnej interpretacji wyników badawczych może się okazać bardzo przydatna w przyszłej pracy zawodowej nie tylko studiujących nauki społeczne.
Trzecia i ostatnia część książki poświęcona jest - jak wspomniano - prezentacji najnowszych nurtów i wielkich postaci myśli socjologicznej (s. 215-299). Wśród prekursorów socjologii autorzy sytuują A. de Tocqueville'a i K . Marksa. W dorobku socjologicznym tego ostatniego podkreśla się:
opracowanie teorii klas społecznych (choć jak wiadomo M arks nie zdążył postawić w tym przedmiocie
„kropki nad i” , nie dając definicji pojęcia), krytyczne analizy państwa oraz studia nad ideologią.
Autorzy pominęli ważną u M arksa problematykę konfliktu, na którą powołuje się współczesna teoria konfliktowa. Wśród „założycieli” socjologii M. Giacobbi i J. P. Roux wymieniają E. Durkheima (z obszernym wyborem fragmentów jego podstawowych prac), M. Webera, G.Simmela, V. Pareto.
W odrębnym fragmencie prezentowany jest dorobek socjologii amerykańskiej, z przedstawicielami Szkoły Chichagowskiej (z R. Parkiem), T. Parsonsem, R. K. Mertonem, Ch. W. Millsem, E. Goffmanem i etnometodologami. Wreszcie we fragmencie zamykającym przedstawieni są wspomniani wcześniej socjologowie francuscy (autorzy wszakże pominęli dwa bardzo znane i charakterystyczne dla badań francuskich nazwiska: G. Gurvitcha i C. Levi-Straussa). Całość opatrzona jest nadto indeksem oraz informacjami wydawcy.
Niełatwo jest napisać dobry podręcznik, który by spełniał jednocześnie dwa warunki - stanowił komunikatywną a zarazem zwięzłą, względnie pełną prezentację podstaw jednej dyscypliny. Myślę, że praca M. Giacobbiego i J. P. Roux'a, mimo wspomnianych punktów spornych i uchybień, warunki te w dużym stopniu spełnia. Szereg elementów ich ujęcia warto wykorzystać w przyszłych redakcjach polskich opracowań tego typu.
Andrzej W. Lipiński
ZYGM UNT BAUMAN: Nowoczesność i zagłada (tłum. Franciszek Jaszuński), Biblioteka Kw ar
talnika Masada, Warszawa 1992, s. 283.
Zapewne już pierwsze pobieżne przejrzenie książki Zygmunta Baumana Nowoczesność i zagłada zachęciło do jej lektury wielu czytelników o skłonnościach do filozoficznego pesymizmu czy katastrofizmu różnych odmian. O ile wolno mi sądzić po sobie, nie mieli oni zapewne powodów do rozczarowania - przynajmniej przeważającą jej częścią. Praca ta przynosi rzetelną analizę zjawiska antysemityzmu, a także organizacji i przebiegu operacji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” . Dobre udokumentowanie danymi historycznymi jest jedną z ważniejszych zalet książki Baumana, która staje się dzięki temu znakomitym narzędziem obalania wielu obiegowych, a jawnie fałszywych stereotypów dotyczących holocaustu, w tym zaś podstawowego: że hitlerowskie ludobójstwo można złożyć na .karb
„odwiecznego niemieckiego antysemityzmu” oraz nagromadzenia się na szczytach władzy III Rzeszy osobników psychicznie zdegenerowanych. Odrzucenie tego rodzaju wyobrażeń i skonstatowanie, że
„Endlósung” była sprawnie przygotowaną i wykonaną przez aparat biurokratyczny akcją, skłoniło autora do poszukiwania głębszych przyczyn holocaustu. Znalazł je on w pewnych istotnych aspektach rozwoju nowoczesnych społeczeństw, w tym przede wszystkim w wytwarzającemu coraz większy dystans międzyludzki wzroście podziału pracy oraz w rosnącej - nazwijmy to tak - instrumentalizacji rozumu, tj. w znikaniu z pola widzenia moralnych aspektów działania. Najkrócej mówiąc, autor Nowoczesności i zagłady uważa, że współczesna cywilizacja była koniecznym (choć oczywiście nie wystarczającym) warunkiem hitlerowskiego ludobójstwa.
Powyżej skrótowo przedstawiona generalna teza Baumana wydaje mi się słuszna. Zatem chociaż można by polemizować z pewnymi konkretnymi sformułowaniami tego badacza, a także żądać bardziej
