Konstytucyjna ochrona życia ludzkiego a polityka karna wobec "wrogów demokracji' w Polsce w latach 1944-1952

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. LIV/LV SECTIO G 2007–2008

Wydzia³ Prawa, Uniwersytet Rzeszowski Zak³ad Komparatystyki i Informatyki Prawniczej

RADOS£AW GRABOWSKI

Konstytucyjna ochrona ¿ycia ludzkiego a polityka karna wobec „wrogów demokracji” w Polsce w latach 1944–1952

Constitutional protection of human life and penal policy towards “the enemies of democracy”

in Poland in 1944–1952

PROBLEM OBOWI¥ZYWANIA PRZEPISÓW KONSTYTUCJI MARCOWEJ W LATACH 1944–1947

Ustrój pañstwa polskiego w okresie od zakoñczenia II wojny œwiatowej do uchwalenia Konstytucji z 1952 roku cechowa³a – pocz¹wszy od Manifestu PKWN

– tymczasowoœæ, wyraŸnie widoczna w aktach prawnych reguluj¹cych funkcjo- nowanie pañstwa.¹ Znalaz³o to odzwierciedlenie w piœmiennictwie, w którym problematyka ustroju Polski w latach 1944–1947 pomimo up³ywu lat wci¹¿ bu- dzi liczne spory i kontrowersje. Próba wskazania obowi¹zuj¹cych wówczas praw- nych rozwi¹zañ ustrojowych oraz ich oceny jest o tyle trudna, ¿e od 1944 do 1947 roku pañstwo polskie nie mia³o jednolitych przepisów konstytucyjnych.

Powszechnie uwa¿a siê, ¿e ustrój Polski regulowa³ wówczas Manifest PKWN, lecz jego charakter prawny pozostaje w¹tpliwy. Zastrze¿enia budzi status praw- ny manifestu, w³aœciwie trudny do ustalenia. Jak s³usznie zauwa¿y³ M. Kallas:

„Manifest lipcowy by³ powszechnie uznawany za najwa¿niejszy dokument poli- tyczny Polski Ludowej. Okreœla³ polityczne przes³anki kszta³tuj¹cej siê wów- czas formy pañstwowoœci polskiej. [...] Manifest lipcowy uznawano zarówno za dokument polityczny, jak i prawny, co wywo³uje pewne zastrze¿enia. Manifest

1 Szerzej: W. S k r z y d ³ o , Ustrój konstytucyjny Polski Ludowej i jego ewolucja do roku 1989, [w:] Zarys dziejów polskiego konstytucjonalizmu, pod. red. A. Korobowicza, R. Mojaka, W. Skrzyd³y, Lublin 1996, s. 97–100.

PKWN nie by³ ustaw¹. Z pewnoœci¹ nale¿a³ do aktów proklamacyjnych w³adzy ludowej. Sformu³owania Manifestu niew¹tpliwie wyra¿a³y wolê organów nowej w³adzy. Dla wiêkszoœci autorów by³a to wystarczaj¹ca przes³anka do uznania Manifestu lipcowego za dokument prawny. [...] Nieprzekonuj¹ce s¹ argumenty,

¿e akt z 22 lipca 1944 r. zawiera normy prawne, okreœlaj¹ce podstawy ustroju spo³eczno-gospodarczego i politycznego pañstwa. W istocie dokument ten sta- nowi³ podstawê – jak siê okaza³o – o¿ywionej dzia³alnoœci prawotwórczej no- wych w³adz”.²

Niezale¿nie wiêc od prawnej oraz historycznej oceny Manifestu PKWN, nie sposób go pomin¹æ, gdy¿ to w³aœnie ten akt wskaza³ ramy prawne, w których funkcjonowa³o pañstwo polskie do czasu uchwalenia tzw. Ma³ej Konstytucji z 1947 roku. Autorzy Manifestu kwestiê ustroju pañstwa potraktowali skróto- wo, og³aszaj¹c:

Krajowa Rada Narodowa i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego dzia³aj¹ na podstawie konstytucji z 17 marca 1921 roku, jedynie obowi¹zuj¹cej konstytucji legalnej, uchwalonej praw- nie. Podstawowe za³o¿enia konstytucji z 17 marca 1921 roku obowi¹zywaæ bêd¹ a¿ do zwo³ania wybranego w g³osowaniu powszechnym, bezpoœrednim, równym, tajnym i stosunkowym Sejmu Ustawodawczego, który uchwali, jako wyraziciel woli narodu, now¹ konstytucjê. [...] Rodacy!

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, przystêpuj¹c do odbudowy pañstwowoœci polskiej, de- klaruje uroczyœcie przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych, równoœci wszystkich oby- wateli bez ró¿nicy rasy, wyznania, narodowoœci, wolnoœci organizacji politycznych, zawodo- wych, prasy, sumienia. Demokratyczne swobody nie mog¹ jednak s³u¿yæ wrogom demokracji.

[...] Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Che³m, 22 VII 1944.³

W ten sposób jednoczeœnie uznano, ¿e jedyn¹ „konstytucj¹ legaln¹” jest Konstytucja marcowa oraz zakwestionowano moc obowi¹zuj¹c¹ Konstytucji kwietniowej. Wskazuj¹c na Konstytucjê marcow¹, ograniczono jednak jej stosowa- nie do „podstawowych zasad”⁴, co uniemo¿liwi³o powo³ywanie siê na konkretne jej postanowienia.⁵ Nie zapomniano tak¿e o ograniczeniu okresu funkcjonowa-

2 M. K a l l a s, A. L i t y ñ s k i, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 42.

3 Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Za³¹cznik do Dz.U. z 1944 r., nr 1), [w:] Konstytucja i podstawowe akty ustawodawcze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1964, s. 8–16.

4 „Przyznaæ trzeba, ¿e ten fragment Manifestu nie odznacza siê starannoœci¹ i jasnoœci¹ sprecyzowania intencji autorów. Raz mowa o obowi¹zywaniu konstytucji (w ca³oœci jakby), w dal- szym zdaniu – o obowi¹zywaniu tylko zasad naczelnych (podstawowych za³o¿eñ). [...] Brak precyzji sformu³owañ da³ asumpt do pojawienia siê kontrowersyjnych interpretacji i polemik”.

A. B u r d a, Konstytucja marcowa, Lublin 1983, s. 64.

5 „Konstytucja marcowa nie obowi¹zywa³a in extenso. Ani bowiem Manifest lipcowy, ani

¿aden akt prawny nie przywraca³y mocy prawnej ca³oœci jej przepisów. W poszczególnych ak- tach prawnych natomiast przywrócono moc obowi¹zuj¹c¹ niektórym, konkretnym przepisom konstytucji marcowej, a ponadto niektóre rozwi¹zania zawarte w tych aktach wzorowane by³y na

nia owych „podstawowych za³o¿eñ”, wskazuj¹c, ¿e bêd¹ one podstaw¹ ustroju jedynie do czasu zwo³ania nowego Sejmu. Autorzy Manifestu PKWN zapewnia- li tak¿e o przywróceniu podstawowych praw i wolnoœci, ale podkreœlali, ¿e nie dotyczy to „wrogów demokracji”. Tym samym, w dokumencie s³u¿¹cym okreœ- leniu ustroju powojennej Polski, pozbawiono grupê obywateli przys³uguj¹cych powszechnie praw i wolnoœci. Z uwagi na szczególny charakter dobra, jakim jest ¿ycie ludzkie, nale¿y odpowiedzieæ na dwa pytania. Po pierwsze, jaki by³ w analizowanym okresie formalnoprawny zakres ochrony ¿ycia ludzkiego. Po drugie, jak przedstawia³a siê praktyka ochrony ¿ycia ludzkiego na podstawie aktów prawnych o podstawowym znaczeniu ustrojowym lub za takie wówczas uznawanych, a tak¿e aktów prawnych wydawanych na ich podstawie.

PRAWO DO OCHRONY ¯YCIA W PRZEPISACH KONSTYTUCYJNYCH OKRESU 1947–1952

Typowa dla okresu 1944–1952 tymczasowoœæ ustroju wp³ywa³a tak¿e na sposób, w jaki regulowano poszczególne zagadnienia, w tym przepisy okreœlaj¹- ce katalog praw i wolnoœci cz³owieka. Uchwalaj¹c tzw. Ma³¹ Konstytucjê z 19 lutego 1947 roku, ustrojodawca wyra¿a³ pogl¹d, w myœl którego nadal mia³ obowi¹zywaæ rozdzia³ pi¹ty Konstytucji marcowej, st¹d nie ma potrzeby zajmo- wania siê w ustawie konstytucyjnej problematyk¹ ochrony praw i wolnoœci.

Wspomniany rozdzia³ pi¹ty konstytucji, zatytu³owany Powszechne obowi¹zki i prawa obywatelskie, dotyczy³, wbrew tytu³owi, nie tylko obowi¹zków i praw obywatelskich, ale zawiera³ tak¿e obszerny zbiór praw i wolnoœci cz³owieka.

Wœród nich znalaz³a siê pierwsza polska norma konstytucyjna gwarantuj¹ca praw- n¹ ochronê ¿ycia ludzkiego – art. 95. Dominacja obowi¹zków obywatela wzglê- dem pañstwa nad jego uprawnieniami zosta³a jednak wyraŸnie podkreœlona nie tylko w tytule rozdzia³u, ale tak¿e w jego treœci, poprzez umieszczenie listy powinnoœci na czele rozdzia³u pi¹tego.⁶ Dopiero w drugiej czêœci rozdzia³u zna- laz³ siê katalog praw, który otwiera art. 95 w nastêpuj¹cym brzmieniu:

konstrukcjach wziêtych z konstytucji marcowej. Wreszcie niektóre przepisy konstytucji marco- wej zosta³y uznane za wi¹¿¹ce w drodze praktyki bez przywracania im mocy prawnej w aktach okresu KRN. [...] Ponadto obowi¹zywa³y podstawowe za³o¿enia konstytucji marcowej. [...] Nie ma zgodnoœci co do czasu obowi¹zywania podstawowych za³o¿eñ. Wed³ug jednych autorów obo- wi¹zywa³y one tyko do czasu zwo³ania Sejmu Ustawodawczego, wed³ug innych tak¿e w okresie Sejmu Ustawodawczego”. K. D z i a ³ o c h a, J. T r z c i ñ s k i, Zagadnienie obowi¹zywania kon- stytucji marcowej w Polsce Ludowej 1944–1952, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–Gdañsk 1977, s. 3–14.

6 Przyczyny, dla których zastosowano tak¹ w³aœnie systematykê, wyjaœni³ W. Komarnicki:

„Rozdzia³ V Konstytucji poœwiêcony jest sformu³owaniu praw indywidualnych. Rozdzia³ ten ma na celu okreœlenie stosunku pañstwa do jednostki. Stosunek ten jest dwustronnym stosunkiem

Rzeczpospolita Polska zapewnia na swoim obszarze zupe³n¹ ochronê ¿ycia, wolnoœci i mie- nia wszystkich bez ró¿nicy pochodzenia, narodowoœci, jêzyka, rasy lub religii. Cudzoziemcy u¿y- waj¹ pod warunkiem wzajemnoœci równych praw z obywatelami Pañstwa Polskiego, oraz maj¹ równe z nimi obowi¹zki, o ile ustawy wyraŸnie nie wymagaj¹ obywatelstwa polskiego.⁷

Efektem przyjêtego za³o¿enia, wed³ug którego obowi¹zywa³y postanowie- nia rozdzia³u pi¹tego Konstytucji marcowej, w tym tak¿e art. 95, by³o uchwale- nie jedynie Deklaracji Sejmu Ustawodawczego z dnia 22 lutego 1947 r. w przed- miocie realizacji praw i wolnoœci obywatelskich.⁸ Dokument ten, niebêd¹cy – formalnie rzecz bior¹c – aktem prawnym, nie mia³ nawet formy ustawy i mimo wagi poruszanych w nim kwestii nigdy nie zosta³ opublikowany w Dzienniku Ustaw. Jednak jego znaczenie by³o du¿e, z uwagi na to, ¿e dotyczy³ spraw zastrze¿onych zazwyczaj dla ustawy zasadniczej. Zdaniem A. Burdy: „Ograni- czenie siê do uchwalenia deklaracji zamiast wyczerpuj¹cego uregulowania praw i wolnoœci obywatelskich – a tak¿e podstawowych ich obowi¹zków – t³umaczyæ mo¿na czêœciowo faktem, ¿e ustawodawca sta³ na stanowisku dalszego obowi¹- zywania podstawowych za³o¿eñ Konstytucji marcowej [...], zatem miarodajn¹ by³a tak¿e deklaracja zawarta w Manifeœcie PKWN, i¿ nadal pozostaje w mocy przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych; nale¿a³o wiêc tylko sformu-

³owaæ podstawowy katalog tych praw i swobód demokratycznych. Przyczyn¹ pominiêcia tej materii w tekœcie Ma³ej Konstytucji mog³o byæ i to, ¿e nie za-

prawnym, tj. ustanawiaj¹cym prawa i obowi¹zki obu stron, a wiêc pañstwa i jednostki. Jednostka zatem wystêpuje tu jako podmiot prawny. Prawa tego podmiotu stanowi¹ ograniczenie dla w³a- dzy pañstwowej, b¹dŸ przez to, ¿e sprowadzaj¹ siê do ustalenia sfery swobodnej dzia³alnoœci indywidualnej, czyli ¿e w pewnej sferze wy³¹czaj¹ ingerencjê pañstwow¹, b¹dŸ i¿ okreœlaj¹ treœæ dzia³alnoœci pañstwowej, nak³adaj¹c na pañstwo obowi¹zek dzia³ania w interesie przede wszyst- kiem indywidualnym, aczkolwiek uznanym za posiadaj¹cy te¿ znaczenie ogólne, spo³eczne. Pra- wa pierwszego rodzaju przyjêto nazywaæ prawami wolnoœciowymi, gdy¿ ustalaj¹ one wolnoœæ obywateli, okreœlaj¹c formy dzia³alnoœci uznanej za swobodnie wykonywan¹. Prawa drugiego rodzaju, w których rola pañstwa posiada ju¿ treœæ pozytywn¹, nazywamy prawami obywatelski- mi w œcis³ym znaczeniu. Nie zawsze jednak, gdy Konstytucja wymaga pozytywnej dzia³alnoœci pañstwowej, mo¿emy mówiæ o prawach obywatelskich w œcis³ym znaczeniu. Przeciwnie, mo¿e byæ w Konstytucji ustalony obowi¹zek Pañstwa do dzia³ania, przyczem korzyœci z tego dzia³ania mog¹ otrzymywaæ jednostki, korzyœci te jednak bêd¹ tylko refleksem prawnym przepisów, usta- laj¹cych obowi¹zek pañstwowy, niedaj¹cych wszelako jednostkom prawa roszczenia indywidual- nego, zwróconego do pañstwa. W takich razach Konstytucja nasza ucieka siê do konstrukcji obowi¹zku Pañstwa”. W. K o m a r n i c k i, Zarys ustroju pañstwowego Rzeczypospolitej Pol- skiej, Warszawa 1923, s. 82–83.

7 Ustawa z 17 marca 1921 roku Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. RP z 1 czerwca 1921 r. (Dz.U. 21.44.667).

8 Deklaracja Sejmu Ustawodawczego z dnia 22 lutego 1947 r. w przedmiocie realizacji praw i wolnoœci obywatelskich, sprawozdanie stenograficzne Sejmu Ustawodawczego 8/45.

M. A d a m c z y k, S. P a s t u s z k a, Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791–1982, War- szawa 1985.

mieszczano tam tak¿e postanowieñ maj¹cych za przedmiot ustrój spo³eczno-go- spodarczy pañstwa, co w konsekwencji nie dawa³o podstawy do konstytucyjne- go ustatuowania praw obywatelskich w dziedzinie spo³eczno-ekonomicznej”.⁹ Fakt, i¿ Sejm wypowiedzia³ siê na temat regulacji praw i wolnoœci cz³owieka poprzez uchwalenie deklaracji przeczy³ jednak tezie o dalszym obowi¹zywaniu podstawowych za³o¿eñ (czyli zasad naczelnych) Konstytucji marcowej.¹⁰ Jedno- czeœnie deklaracja, bêd¹c jedynie uchwa³¹ Sejmu, pomimo i¿ realnie mog³a od- dzia³ywaæ na praktykê realizacji praw i wolnoœci w Polsce, gdyby zamierzano ich przestrzegaæ, nie bêd¹c aktem prawnym, nie dawa³a mo¿liwoœci wykorzy- stania drogi s¹dowej w razie naruszenia przys³uguj¹cych obywatelowi praw lub wolnoœci.¹¹ Wywodz¹ca siê z Konstytucji RP z 1921 roku zasada deklaracji sze- rokich praw i wolnoœci obywateli w latach 1944–1952 nie by³a zatem realizowa- na w praktyce.

Deklaracja z 22 lutego 1947 roku zawiera³a katalog praw zbli¿ony treœci¹ do rozdzia³u pi¹tego Konstytucji marcowej, a ponadto: prawo do pracy, prawo do ochrony zdrowia, prawo do opieki pañstwa nad rodzin¹, matk¹ i dzieckiem oraz prawo wnoszenia skarg, petycji i podañ do w³aœciwych organów w³adzy pañstwowej. Wœród praw obywateli wymienionych w deklaracji znalaz³ siê tak-

¿e przepis o ochronie ¿ycia:

Sejm ustawodawczy [...] deklaruje uroczyœcie, i¿ [...] bêdzie kontynuowaæ realizacjê pod- stawowych praw i wolnoœci obywatelskich, jak: [...] b) nietykalnoœæ osobist¹, ochronê ¿ycia i mienia obywateli.¹²

W ten sposób Sejm zapewni³ o przywi¹zaniu do idei praw cz³owieka, w tym do prawnej ochrony ¿ycia, równoczeœnie nie stanowi¹c ¿adnych praw w tym zakresie.¹³ Tym samym pañstwo nie na³o¿y³o na siebie ¿adnych zobowi¹zañ.

Postanowiono natomiast, ¿e „wyzyskiwaniu praw i wolnoœci obywatelskich do

19 A. B u r d a, Polskie prawo pañstwowe, Warszawa 1977, s. 134.

10 „Charakter Deklaracji, ma³o precyzyjnie sformu³owany zakres wyliczonych w niej praw nowych, a z up³ywem czasu tak¿e malej¹ce przekonanie o obowi¹zywaniu Konstytucji marcowej w zakresie praw obywatelskich, stwarza³y du¿¹ swobodê kszta³towania praw obywatelskich w dro- dze ustawodawstwa zwyk³ego. W zakresie praw politycznych i wolnoœci obywatelskich ustawo- dawstwo to uwarunkowane by³o nie tylko koncepcj¹ demokracji ludowej jako klasowo zdetermi- nowanej, lecz w latach póŸniejszych tak¿e doktryn¹ o zaostrzaniu siê walki klasowej”. K. D z i a -

³ o c h a, Ma³a Konstytucja z 1947 r., [w:] Konstytucje polskie. Z dziejów..., s. 303.

11 Por.: W. S k r z y d ³ o , Ustrój konstytucyjny Polski Ludowej i jego ewolucja do roku 1989, [w:] Zarys dziejów polskiego konstytucjonalizmu..., s. 100.

12 Deklaracja Sejmu Ustawodawczego z 22 lutego 1947 roku w przedmiocie realizacji praw i wolnoœci obywatelskich (op. cit.).

13 Zdaniem K. Grzybowskiego, postanowienia te traktowaæ nale¿y raczej jako regu³y inter- pretacyjne ni¿ bezpoœrednio obowi¹zuj¹ce normy porz¹dku konstytucyjnego. K. G r z y b o w - s k i, Ustrój Polski wspó³czesnej 1944–1948, Kraków 1948, s. 114.

walki z demokratycznym ustrojem Rzeczypospolitej Polskiej winny zapobiegaæ ustawy”.¹⁴ Stworzono w ten sposób podstawy do realizacji praw i wolnoœci oby- watelskich w drodze ustawodawstwa zwyk³ego, czego skutkiem by³o póŸniejsze ograniczanie praw i wolnoœci w ten sam sposób. Jak to bardzo trafnie uj¹³ A. Aj- nenkiel: „Formu³a ta odzwierciedla³a fakt, i¿ o zakresie praw i swobód obywa- telskich decydowa³ w ostatniej instancji aparat w³adzy, zainteresowany w nie- kontrolowanym przez spo³eczeñstwo sprawowaniu swych funkcji. Takie posta- wienie sprawy, niezale¿nie od jej teoretycznych uzasadnieñ, stwarza³o mo¿li- woœæ, formalnie zgodnego z norm¹ prawn¹, postêpowania okreœlanego jako tzw.

b³êdy i wypaczenia. Na podkreœlenie zas³uguje równie¿ fakt, ¿e deklaracja Sej- mu stanowi³a wewnêtrzny dokument izby, rodzaj wytycznych w dzia³aniach le- gislacyjnych na przysz³oœæ. Nadawa³o to jej, w praktyce, mniejsze znaczenie, ni¿ gdyby dokument ten wszed³ jako czêœæ integralna do Ma³ej Konstytucji”.¹⁵

PRAWNA OCHRONA ¯YCIA W ŒWIETLE POLITYKI KARNEJ W LATACH 1944–1952

Jak wynika z przedstawionej powy¿ej analizy prawodawstwa lat 1944–1952, nie by³o wówczas przepisów chroni¹cych podstawowe dobra jednostki. Brak gwarancji przestrzegania podstawowych praw i wolnoœci spowodowa³, ¿e orga- ny w³adzy nie czu³y siê niczym skrêpowane w swoich dzia³aniach. Znane s¹ liczne przypadki jaskrawych naruszeñ praw i wolnoœci cz³owieka, do jakich dosz³o w tym okresie, w tym tak¿e przy udziale organów wymiaru sprawiedliwoœ- ci. Zjawiska te, opisywane w licznych po 1989 roku monografiach¹⁶, by³y znane ju¿ wczeœniej, aczkolwiek wspominano o nich niechêtnie, niejako przy okazji, a wnioski, jakie formu³owano, by³y zdecydowanie zbyt ³agodne.¹⁷

Wobec braku w latach 1944–1952 przepisów o ochronie ¿ycia, konieczne sta³o siê wskazanie oraz analiza innych aspektów funkcjonowania pañstwa, pomoc- nych dla oceny stosunku pañstwa do ¿ycia jednostki. Stosunek w³adzy pañstwo- wej do ¿ycia ludzkiego w latach powojennych by³ najlepiej widoczny w katalogu kar przewidzianych przez ró¿nego rodzaju przepisy karne. Analiza tych aktów pozwala stwierdziæ, ¿e niewspó³miernie du¿a liczba czynów przestêpnych za-

14 Deklaracja Sejmu Ustawodawczego z 22 lutego 1947 roku w przedmiocie realizacji praw i wolnoœci obywatelskich (op. cit.).

15 A. A j n e n k i e l, Polskie konstytucje, Warszawa 1982, s. 364–365.

16 Z. A. Z i e m b a, Prawo przeciwko spo³eczeñstwu, Warszawa 1997; A. L i t y ñ s k i, O pra- wie i s¹dach pocz¹tków Polski Ludowej, Bia³ystok 1999.

17 „Negatywne nastêpstwa zjawiska kultu jednostki najdotkliwiej da³y o sobie znaæ w sferze realizacji praw i wolnoœci obywatelskich o charakterze osobistym. Wyrazi³o siê to w praktyce naruszania prawa w stosunkach pañstwo–obywatel, w szczególnoœci w dziedzinie dzia³alnoœci organów represyjnych, które nie zosta³y poddane nale¿ytej kontroli”. K. D z i a ³ o c h a, Ma³a Konstytucja z 1947 r., [w:] Konstytucje polskie. Z dziejów..., s. 309.

gro¿ona by³a kar¹ œmierci. Kara ta, w za³o¿eniu, jest najwy¿sz¹ sankcj¹, jak¹ pañstwo dysponuje dla ukarania jednostki, jest te¿ powszechnie uznawana za

œrodek nadzwyczajny i ostateczny. Regu³¹ zatem jest, ¿e czyny zagro¿one t¹ w³aœnie kar¹ naruszaj¹ dobra uznawane za najwy¿sze w wyznawanym w pañ- stwie systemie wartoœci. „Tak wiêc katalog czynów zabronionych zagro¿onych kar¹ œmierci zale¿ny jest przede wszystkim od systemu pañstwowego i kryte- riów, jakimi siê pos³uguje pañstwo przy tworzeniu systemu wartoœci. Stanowi on równie¿ odzwierciedlenie tej¿e hierarchii wartoœci, na podstawie którego mo¿na próbowaæ j¹ odtworzyæ, odczytuj¹c w ten sposób przynajmniej niektóre (ale nie te najmniej wa¿ne) elementy polityki represji. Ciekawe wydaje siê zatem przy- pomnienie, w jaki sposób t¹ sankcj¹ karn¹ pos³ugiwa³o siê pañstwo komuni- styczne, gdy¿ mo¿e to naprowadziæ na trop wyznawanego przez nie (czasami nie wprost werbalizowanego) kanonu dóbr. Musimy mieæ jednak œwiadomoœæ, ¿e to kryterium dochodzenia do hierarchii wartoœci pañstwa, jakim jest wysokoœæ sankcji karnej, nie musi byæ jedynym. Wydaje siê wszak¿e ono kryterium stosunkowo ma³o zafa³szowanym w porównaniu z dokumentami o charakterze deklaratyw- nym, wydawanymi przez w³adzê, np. w porównaniu z ró¿nymi programami, planami gospodarczymi lub nawet aktami rangi konstytucyjnej”.¹⁸

Maj¹c na uwadze fakt, ¿e problematyka polityki karnej wykracza poza za- kreœlone w tytule ramy tego artyku³u, ograniczê siê do podania najwa¿niejszych danych, obrazuj¹cych – moim zdaniem – poziom ochrony ¿ycia ludzkiego w pra- wodawstwie polskim lat 1944–1952. Orzeczenie kary œmierci w analizowanym okresie by³o mo¿liwe w oparciu o przepisy dwudziestu trzech aktów prawnych:

1. art. 1 i 4 dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zbrodni i znêcania siê nad lud- noœci¹ cywiln¹ i jeñcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego¹⁹;

2. art. 85, 86, 89, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 102 i 103 dekretu PKWN z 23 wrzeœnia 1944 r. Kodeks karny Wojska Polskiego²⁰;

3. art. 14 dekretu PKWN z 25 paŸdziernika 1944 r. o zwalczaniu spekulacji wojennej²¹;

4. art. 1–12 dekretu PKWN z 30 paŸdziernika 1944 r. o ochronie pañstwa²²; 5. art. 7 dekretu PKWN z dnia 4 listopada 1944 r. o œrodkach zabezpiecza- j¹cych w stosunku do zdrajców Narodu²³;

18 P. K ³ a d o c z n y, Kara œmierci jako wyk³adnik polityki karnej pañstwa w latach 1944–

1956, [w:] Przestêpstwa sêdziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, pod red. A. G³owac- kiego, Warszawa 2001, s. 67.

19 Dz.U. 1944, nr 4, poz. 16.

20 Dz.U. 1944, nr 6, poz. 27.

21 Dz.U. 1944, nr 9, poz. 49.

22 Dz.U. 1944, nr 10, poz. 50.

23 Dz.U. 1944, nr 11, poz. 54.

6. art. 6 dekretu PKWN z 4 listopada 1944 r. o militaryzacji Polskich Kolei Pañstwowych²⁴;

7. art. 7 dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. o przejêciu niektórych lasów na w³asnoœæ Skarbu Pañstwa²⁵;

8. § 14 rozporz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów z 9 lutego 1945 r. o obo- wi¹zkowych dostawach zbó¿, gryki, prosa, ziemniaków, siana, s³omy, nasion oleistych, str¹czkowych i str¹czkowych pastewnych²⁶;

9. § 4 rozporz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów z 9 lutego 1945 r. o obo- wi¹zkowych dostawach mleka dla Pañstwa²⁷;

10. § 9 rozporz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów z 9 lutego 1945 r. o warun- kach przemia³u zbó¿ i o maksymalnych op³atach przemia³owych²⁸;

11. § 12 rozporz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów z 9 lutego 1945 r. o obo- wi¹zkowych dostawach miês na rzecz Pañstwa²⁹;

12. art. 1 dekretu z 16 lutego 1945 r. o zmianie dekretu PKWN o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zbrodni i znêcania siê nad ludnoœci¹ cywiln¹ i jeñcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego³⁰;

13. art. 25 i 26 dekretu z 28 lutego 1945 r. o wy³¹czeniu ze spo³eczeñstwa polskiego wrogich elementów³¹;

14. § 5 rozporz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów z 16 lutego 1945 r. o obo- wi¹zkowych dostawach jaj kurzych³²;

15. § 13 rozporz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów z 30 marca 1945 r. o obo- wi¹zku œwiadczeñ rzeczowych na rok gospodarczy 1945/46³³;

16. art. 28 i 29 ustawy z 6 maja 1945 r. o wy³¹czeniu ze spo³eczeñstwa polskiego wrogich elementów³⁴;

17. § 9 rozporz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów z 8 lipca 1945 r. o obo- wi¹zku œwiadczeñ rzeczowych siana ³¹kowego na rok gospodarczy 1945/46³⁵;

18. art. 1–4, 7–9 oraz 22 dekretu z 16 listopada 1945 r. o przestêpstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pañstwa³⁶;

24 Dz.U. 1944, nr 11, poz. 55.

25 Dz.U. 1944, nr 15, poz. 82.

26 Dz.U. 1945, nr 6, poz. 23.

27 Dz.U. 1945, nr 6, poz. 24.

28 Dz.U. 1945, nr 6, poz. 25.

29 Dz.U. 1945, nr 6, poz. 26.

30 Dz.U. 1945, nr 7, poz. 29.

31 Dz.U. 1945, nr 7, poz. 30.

32 Dz.U. 1945, nr 7, poz. 31.

33 Dz.U. 1945, nr 14, poz. 78.

34 Dz.U. 1945, nr 17, poz. 96.

35 Dz.U. 1945, nr 25, poz. 155.

36 Dz.U. 1945, nr 53, poz. 300.

37 Dz.U. 1945, nr 53, poz. 301.

38 Dz.U. 1946, nr 5, poz. 46.

39 Dz.U. 1946, nr 30, poz. 192.

40 Dz.U. 1946, nr 45, poz. 334.

41 Dz.U. 1950, nr 6, poz. 46.

42 Dz.U. 1950, nr 50, poz. 460.

43 Dekret z 16 listopada 1945 r. o postêpowaniu doraŸnym (Dz.U. RP 1945, nr 53, poz. 301).

44 Szczegó³owej analizy wszystkich wymienianych aktów prawnych dokona³ P. K ³ a d o c z - n y, op. cit., s. 69–80.

45 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 23 wrzeœnia 1944 r. Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz.U. 1944, nr 6, poz. 27).

46 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 30 paŸdziernika 1944 r. o ochro- nie Pañstwa (Dz.U. 1944, nr 10, poz. 50).

19. art. 2 dekretu z 16 listopada 1945 r. o postêpowaniu doraŸnym³⁷; 20. art. 1 dekretu z 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialnoœci za klêskê wrzeœ- niow¹ i faszyzacjê ¿ycia pañstwowego³⁸;

21. art. 1, 3, 4, 6–8, 12–16 oraz 32 dekretu z 13 czerwca 1946 r. o prze- stêpstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pañstwa³⁹;

22. art. 7 dekretu z 5 sierpnia 1946 r. o ochronie wolnoœci sumienia i wyzna- nia⁴⁰;

23. art. 91 i 92 ustawy z 4 lutego 1950 r. o powszechnym obowi¹zku wojs- kowym⁴¹;

24. art. 9 ustawy z dnia 28 paŸdziernika 1950 r. o zakazie posiadania walut obcych, monet z³otych, z³ota i platyny oraz zaostrzeniu kar za niektóre przestêp- stwa dewizowe.⁴²

Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e wœród wymienionych aktów prawnych znalaz³y siê jedynie trzy ustawy, siedem rozporz¹dzeñ oraz a¿ czternaœcie dekre- tów. Wszystkie te akty prawne przewidywa³y karê œmierci w razie pope³nienia przestêpstwa przeciwko pañstwu. Ponadto, na mocy dekretu o postêpowaniu doraŸnym⁴³, karê œmierci mo¿na by³o orzec w przypadku ka¿dego przestêpstwa podlegaj¹cego postêpowaniu doraŸnemu, w tym za kradzie¿ i przyw³aszczenie.⁴⁴ Fakt objêcia najwy¿szym wymiarem kary nie tylko przestêpstw przeciwko pañ- stwu, lecz tak¿e przestêpstw pospolitych, najlepiej œwiadczy o stosunku do ¿ycia ludzkiego jako dobra podlegaj¹cego – w myœl wskazanych na pocz¹tku niniej- szego artyku³u przepisów reguluj¹cych ustrój pañstwa – szczególnej opiece ze strony pañstwa.

Dodatkowe pogorszenie sytuacji prawnej jednostki oraz zwiêkszenie zagro-

¿enia ¿ycia obywatela polskiego w latach 1944–1952 by³o wynikiem objêcia niektórymi przepisami kodeksu karnego Wojska Polskiego⁴⁵, a co za tym idzie, jurysdykcj¹ s¹dów wojskowych osób podlegaj¹cych orzecznictwu s¹dów po- wszechnych. Sta³o siê to na mocy dekretu o ochronie Pañstwa⁴⁶ oraz dekretów

47 Wydano dwa akty prawne o tej samej nazwie: Dekret z 16 listopada 1945 roku o przestêp- stwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pañstwa (Dz.U. 1945, nr 53, poz. 300) oraz Dekret z 13 czerwca 1946 roku o przestêpstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pañstwa (Dz.U. 1946, nr 30, poz. 192).

48 Szerzej: Z. A. Z i e m b a, op. cit., s. 75–76.

49 M. K a l l a s, A. L i t y ñ s k i, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 235.

o przestêpstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pañstwa.⁴⁷ By³o to ewidentne naruszenie praw obywatelskich, a ponadto kodeks karny Wojska Polskiego przewidywa³ niezwykle surowe kary, nader czêsto przewiduj¹c mo¿- liwoœæ stosowania kary œmierci.⁴⁸ Mia³o to miejsce nawet w przypadku czynów, które w kodeksie karnym z 1932 roku zagro¿one by³y kar¹ do 10 lat pozbawie- nia wolnoœci. Wed³ug A. Lityñskiego: „w latach 1945–1954 s¹dy wojskowe tylko za przestêpstwa przeciwko pañstwu wyda³y nie mniej anie¿eli 81 500 wy- roków skazuj¹cych, w tym oko³o 4400 wyroków œmierci, z których wykonano oko³o 70%, tj. ponad 3000. S¹ to wielkoœci nies³ychane w cywilizowanym kra- ju. Wyroki orzekaj¹ce kary wiêzienia by³y równie¿ drastycznie surowe, a trzeba pamiêtaæ, ¿e warunki pobytu w wiêzieniach by³y potworne, z codziennymi umyœl- nymi udrêczeniami. W ogromnej wiêkszoœci by³y to wyroki wydane w stosunku do osób cywilnych”.⁴⁹

Powy¿sze przyk³ady nie pozostawiaj¹ w¹tpliwoœci, ¿e pomimo formalnego objêcia ochron¹ w aktach prawnych, stanowi¹cych podstawê ustroju Polski w la- tach 1944–1952, prawa cz³owieka – w tym prawo do ochrony ¿ycia – pozosta³y w tym okresie jedynie w sferze deklaracji. Dowodzi tego nawet pobie¿na analiza polityki karnej pañstwa. Pomimo i¿ ju¿ w Manifeœcie PKWN przywo³ywano podstawowe za³o¿enia Konstytucji marcowej, a w latach 1947–1952 stanowienie prawa maj¹cego na celu ochronê ¿ycia powinno siê odbywaæ z uwzglêdnieniem Deklaracji Sejmu Ustawodawczego z 22 lutego 1947 roku, w³aœnie ¿ycie ludzkie nale¿a³o w tym okresie do dóbr szczególnie zagro¿onych i to w zwi¹zku z dzia-

³alnoœci¹ organów pañstwowych.

Pomimo i¿ w latach 1944–1947 obowi¹zywaæ mia³y podstawowe zasady Konstytucji RP z 1921 roku, zaœ w latach 1947–1952 szereg jej utrzymanych w mocy przepisów, praktykê ustrojow¹ tego okresu nale¿y oceniæ jako ca³kowi- te odejœcie od idei Konstytucji RP z 1921 roku.

Oficjalne zapewnienia w³adz pañstwowych, takie jak „Deklaracja w przed- miocie realizacji praw i wolnoœci obywatelskich” z 1947 roku, sta³y w wyraŸnej sprzecznoœci z prowadzon¹ wówczas polityk¹ terroru pañstwowego, zwanego eufemistycznie „okresem b³êdów i wypaczeñ”. Widaæ to wyraŸnie na przyk³a- dzie poszanowania prawa do ochrony ¿ycia.

W zwi¹zku z tym mo¿na stwierdziæ, i¿ norma z art. 95 Konstytucji RP z 1921 roku nie odgrywa³a w polskim prawie pañstwowym okresu 1944–1952

wiêkszej roli. Praktyka stosowania prawa w Polsce w tym okresie nie wskazuje, aby norma konstytucyjna gwarantuj¹ca prawn¹ ochronê ¿ycia wp³ynê³a w jaki- kolwiek sposób na poziom przestrzegania praw cz³owieka.

SUMMARY

The following paper concerns problems connected with the issue of divergences between constitutional regulations which were in force between 1944 and 1952 and the practice of protection of one of the most basic human rights, i.e. protection of life. The first part of the following article relates to the issue of the legal status of the fundamental constitutional act of the time, i.e. the Manifesto of the Polish Committee for National Liberation (1944). The next part of the study includes matters associated with the problem of the binding force of selected provisions of the Constitution of the Republic of Poland (1921) in respect of the Declaration on Enforcement of Civil Rights and Freedoms (1947). The last part of the paper presents an analysis of the Polish penal policy in the given period of time. The analysis allowed the author to indicate factors which led to issuing 4,400 death sentences within 8 years (1944–1952) while simultaneously declaring the protection of life on the constitutional level.