praw cz³owieka – wybrane aspekty

2016

G^AETANO D^AMMACCO (B^ARI), G^RA¯YNA M^ICHA£OWSKA, A^NDRZEJ R^ZEPLIÑSKI, J^AN S^ANDORSKI, V^ÁCLAV S^TEHLIK (O^£OMUNIEC), J^ANUSZ S^YMONIDES,

K^EIICHI Y^AMANAKA (O^SAKA), J^ERZY Z^AJAD£O Komitet Redakcyjny

P^IOTR D^ARANOWSKI, T^ADEUSZ J^ASUDOWICZ (PRZEWODNICZ¥CY), E^L¯BIETA K^ARSKA, C^EZARY M^IK (WICEPRZEWODNICZ¥CY), M^AREK P^IECHOWIAK

Recenzenci

M^ICHA£ B^ALCERZAK, B^O¯ENA G^RONOWSKA, K^AROL K^ARSKI, A^RTUR K^ATOLO (C^OSENZA), A^RTUR T^OMÁŠ L^ALIK (B^RATYS£AWA), D^OROTA L^IS-S^TARANOWICZ, K^RZYSZTOF M^OTYKA,

Z^BIGNIEW S^UCHECKI (R^ZYM), A^DAM W^IŒNIEWSKI

Sekretarze redakcji J^AKUB C^ZEPEK, M^ACIEJ L^UBISZEWSKI

Redakcja tomu

J^AKUB C^ZEPEK, M^ACIEJ L^UBISZEWSKI

Redaktor wydawniczy D^ANUTA JAMIO£KOWSKA

Projekt ok³adki M^ARIA F^AFIÑSKA Sk³ad i ³amanie U^RSZULA T^RZECIECKA

Adres Redakcji

Katedra Praw Cz³owieka i Prawa Europejskiego WPiA UWM w Olsztynie Al. Warszawska 98, 19-702 Olsztyn

tel. 89 523-48-00, e-mail: jakub.czepek@uwm.edu.pl; m.lubiszewski@uwm.edu.pl

ISSN 2082-1786

© Copyright by Wydawnictwo UWM • Olsztyn 2016 Wydawnictwo UWM

ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn tel. 89 523 36 61, fax 89 523 34 38 www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/

e-mail: wydawca@uwm.edu.pl Nak³ad 150 egz., ark. wyd. 27,75; ark. druk. 23,5 Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 228

PRAWO MIÊDZYNARODOWE PRAW CZ£OWIEKA Ma³gorzata Andrzejczak-Œwi¹tek, Rodzinny wymiar praw dziecka w œwietle

miêdzynarodowo chronionych praw cz³owieka – wybrane aspekty ... 7 Dobrochna Bach-Golecka, Rozwa¿ania o kontrowersjach i konsekwencjach

koncepcji praw reprodukcyjnych ... 21 Pavel Bureš, Objectification of Children through the European Court of Human

Rights Jurisprudence? ... 35 Katarzyna Czeszejko-Sochacka, Przestêpstwo wziêcia lub przetrzymywania

zak³adnika w normach prawa miêdzynarodowego ... 47 Marcin Jastrzêbski, Kolizja praw rodziców i nasciturusa w orzecznictwie

Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka dotycz¹cym aborcji ... 61 Tadeusz Jasudowicz, Rodzina jako podmiot uprawniony w systemie

Europejskiej Karty Socjalnej w œwietle dorobku Europejskiego Komitetu

Praw Socjalnych ... 81 Tadeusz Jasudowicz, Zgwa³cenie w œwietle orzecznictwa strasburskiego

– w poszukiwaniu wniosków po¿ytecznych dla prawa i praktyki polskiej ... 107 Marcin Kazimierczuk, Wolnoœæ tworzenia zwi¹zków zawodowych w systemie

ochrony praw cz³owieka Organizacji Narodów Zjednoczonych ... 123 Justyna Krzywkowska, Maciej Kubala, Stolica Apostolska i prawo

kanoniczne w obronie rodziny i jej praw ... 137 Joanna Markiewicz-Stanny, Pozbawienie wolnoœci imigrantów a prawo

do poszanowania ¿ycia prywatnego i rodzinnego w œwietle

Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka ... 159 Rafa³ Mizerski, Prawa cz³owieka a poligamia ... 181 El¿bieta Hanna Morawska, Od obowi¹zku zapobiegania do obowi¹zku

umo¿liwienia: z³o¿one podejœcie Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka do samobójstwa ... 203 Tomasz Rakoczy, Ochrona rodziny w dokumentach Rady Europy dotycz¹cych

funkcjonowania œrodków spo³ecznego przekazu a prawo polskie ... 225 Joanna Rezmer, Prawo osoby z niepe³nosprawnoœci¹ do zawarcia ma³¿eñstwa

w œwietle uwag koñcowych oraz komentarzy ogólnych Komitetu Praw

Cz³owieka i Komitetu ds. Praw Osób Niepe³nosprawnych ... 243 Anna Natalia Schulz, Urodzenie dziecka przez zastêpcz¹ matkê i jego

prywatnoprawne konsekwencje w œwietle pierwszych orzeczeñ

Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka ... 265 Tomasz Srogosz, Prawo osoby z niepe³nosprawnoœci¹ do ¿ycia rodzinnego

w œwietle standardów miêdzynarodowych (z uwzglêdnieniem prawa

polskiego) ... 285 Agnieszka Wede³-Domaradzka, Prawo do kontaktów z rodzin¹ osób

aresztowanych oraz odbywaj¹cych karê pozbawienia wolnoœci – rozwa¿ania na tle standardów soft– law oraz art. 8 EKPC ... 301 Vita Zagórowska, Wymuszone zaginiêcia a prawa rodziny na tle konfliktu

rosyjsko-ukraiñskiego ... 319

Jerzy Akiñcza, Artyku³ 261 k.p.c. w zwi¹zku z art. 12 Konwencji o prawach

dziecka. Praktyka orzecznicza ... 333 Paulina Konarska, Prawa pacjenta ze szczególnym uwzglêdnieniem

prawa pacjenta do dokumentacji medycznej ... 343 Aleksandra Nowak, Problem uzale¿nienia od narkotyków – leczenie osób

uzale¿nionych i pomoc œwiadczona rodzinie ... 361

INTERNATIONAL HUMAN RIGHTS LAW

Ma³gorzata Andrzejczak-Œwi¹tek, Family Character of Children’s Rights

– Selected Aspects ... 7 Dobrochna Bach-Golecka, Reflections upon Controversies and Consequences

of the Conceptions of Reproductive Rights ... 21 Pavel Bureš, Objectification of Children through the European Court of Human

Rights Jurisprudence? ... 35 Katarzyna Czeszejko-Sochacka, A Crime of Taking or Holding Somebody

a Hostage in Terms of the International Regulations... 47 Marcin Jastrzêbski, Collision Between the Rights of Parents and Foetus

in the Jurisprudence of the European Court of Human Rights Relating

to Abortion ... 61 Tadeusz Jasudowicz, Family as a Rights-Holder in the European Social

Charter system ... 81 Tadeusz Jasudowicz, Rape in the light of Strasbourg case-law – searching

conclusions useful for polish law and practice ... 107 Marcin Kazimierczuk, The Freedom to Form Trade Unions in the Protection

of Human Rights of the United Nations... 123 Justyna Krzywkowska, Maciej Kubala, The Holy See and the Canon Law

Stand up for Families and Their Rights... 137 Joanna Markiewicz-Stanny, Deprivation of Liberty of Immigrants

and the Right to Respect for Private and Family Life in the Light

of the European Convention on Human Rights ... 159 Rafa³ Mizerski, Human Rights and Polygamy ... 181 El¿bieta Hanna Morawska, From the obligation to prevent to the obligation

to facilitate: complex approach of the European Court of Human Rights

to suicide ... 203 Tomasz Rakoczy, Protection of Family in Documents of Council of Europe

About Means of Social Communication and its Regarding to Polish Law ... 225 Joanna Rezmer, The Right of a Person with Disabilities to Marry

in the Light of Concluding Observations and General Comments of the Human Rights Committee and the Committee on the Rights

of Persons with Disabilities ... 243 Anna Natalia Schulz, The Birth of a Child by a Surrogate Mother

and its Private-Law Consequences of in the Light of the Firsts

Judgements of the European Court of Human Rights... 265 Tomasz Srogosz, Right of Persons with Disabilities to Family Life

in the Light of International Standards (Including with Regard

to Polish Law) ... 285 Agnieszka Wede³-Domaradzka, The Right to Contacts with the Family

of Arrested and Imprisoned Persons – Considerations Based

on Soft–Law Standards and art. 8 of the ECHR ... 301 Vita Zagórowska, Enforced Disappearances and the Rights of the Family

in the Light of the Russian-Ukrainian Conflict ... 319

Jerzy Akiñcza, Article 261 k.p.c. in respect of article 12 of the Convention

on the Rights of the Child. Judicial Practice ... 333 Paulina Konarska, Patients’ Rights with Particular emphasis on Patient’s

right to Medical Records ... 343 Aleksandra Nowak, Drug Addiction Problem – the Treatment of Addicts

and help Provided to the Family ... 361

PRAWO MIÊDZYNARODOWE PRAW CZ£OWIEKA

MA£GORZATA ANDRZEJCZAK-ŒWI¥TEK

Wy¿sza Szko³a Policji w Szczytnie

Rodzinny wymiar praw dziecka w œwietle miêdzynarodowo chronionych

praw cz³owieka – wybrane aspekty

S³owa kluczowe: prawa dziecka, prawa rodziny, odpowiedzialnoœæ rodzicielska, ochrona dziecka, Konwencja o prawach dziecka

Wstêp

Problematyka rodzinnego wymiaru praw dziecka wydaje siê na pozór zbyt oczywista, by poœwiêcaæ jej obszerne rozwa¿ania. Prawom dziecka i prawom rodziny poœwiêcono przecie¿ sporo uwagi w doktrynie. Do tego dochodzi bogate orzecznictwo krajowych i miêdzynarodowych s¹dów i trybu- na³ów.

Jednak¿e, mimo tak czêstego zainteresowania doktryny tematyk¹ rodzi- ny i praw dziecka w ogóle, brakuje ujêcia rodzinnego wymiaru praw dziecka w sposób w³aœciwy, w kontekœcie prawnomiêdzynarodowej ochrony praw cz³owieka i dziecka jako podmiotu ochrony szczególnej. Warto przy tym za- stanowiæ siê, co rzeczywiœcie oznacza rodzinny wymiar praw dziecka w œwie- tle standardów miêdzynarodowych ochrony praw cz³owieka, jak rozumieæ pojêcie rodziny i czy mo¿na mówiæ o rodzinnym wymiarze praw dziecka w sytuacji, gdy dziecko pozbawione jest troski i opieki obydwojga rodziców.

Wreszcie nale¿y – przynajmniej ogólnie – przyjrzeæ siê zobowi¹zaniom pozy- tywnym pañstw w kontekœcie realizacji gwarancji z zakresu rodzinnego cha- rakteru praw dziecka.

W³aœciwy kontekst dla niniejszych rozwa¿añ toruje treœæ preambu³y Konwencji o prawach dziecka (dalej: KPD, Konwencja) w miejscu, w którym uznaje, i¿ dziecko dla pe³nego i harmonijnego rozwoju swojej osobowoœci po- winno wychowywaæ siê w œrodowisku rodzinnym, w atmosferze szczêœcia, mi-

³oœci i zrozumienia.

W powy¿szym kontekœcie rodzinny wymiar praw dziecka ³¹czy siê z za- sad¹ dobra dziecka. Zreszt¹ w doktrynie równie¿ pojawi³y siê postulaty, aby wyjaœnienia pojêcia „dobro dziecka” szukaæ w³aœnie w preambule KPD, bowiem zawiera ona modelowy opis sytuacji zabezpieczenia interesów dziecka¹.

Nie budzi w¹tpliwoœci fakt, i¿ prawem o charakterze fundamentalnym jest w przypadku dziecka prawo do wychowywania siê w rodzinie, maj¹c przy tym na wzglêdzie „jakoœæ” tej rodziny, która ma zapewniæ dziecku har- monijny rozwój, poszanowanie pe³nego spektrum praw i wolnoœci, jak rów- nie¿ szczêœcie, mi³oœæ i zrozumienie. Prawo miêdzynarodowe praw cz³owieka, w tym dokumenty poœwiêcone ochronie praw dziecka wyraŸnie formu³uj¹ prawo dziecka do rodziny jako zasadê – podstawowe kryterium korzystania przez dziecko z jego praw cz³owieka. Kryterium to œwiadczy bowiem o specy- fice dziecka jako podmiotu chronionego praw cz³owieka–dziecko jako pod- miot chroniony korzysta ze wszystkich gwarancji na rzecz ochrony praw cz³owieka, ale realizacja jego praw podstawowych odbywa siê na gruncie rodzinnym. Oczywiste jest, i¿ dziecko z uwagi na sw¹ niedojrza³oœæ psychofi- zyczn¹ wymaga opieki, troski i wychowania ze strony osób doros³ych. W tym kontekœcie nieco innego zabarwienia nabiera wertykalizm praw cz³owieka w odniesieniu do dziecka. Nadal odzwierciedla on relacjê pañstwo – jednost- ka, aczkolwiek gwarancj¹ praw dziecka staje siê zapewnienie przez pañstwo praw rodziny. Nie ma praw dziecka bez praw rodzinnych, nie istnieje ochro- na dziecka bez ochrony rodziny i nie sposób gwarancji na rzecz dziecka i na rzecz rodziny rozpatrywaæ niezale¿nie od siebie.

Standardy uniwersalne

Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (dalej: MPPOiP) w art. 23 zawiera ogóln¹ klauzulê, zapewniaj¹c¹ ochronê rodziny. Zgodnie z jego unormowaniem, rodzina jest wspólnot¹ naturaln¹ i podstawow¹ w spo-

³eczeñstwie i ma prawo do ochrony ze strony spo³eczeñstwa oraz pañstwa². Przepis ten gwarantuje ochronê ka¿demu dziecku wychowuj¹cemu siê w ro- dzinie jako „substratowi” rodziny, odnosz¹c siê dodatkowo do ochrony dziec- ka po rozpadzie rodziny i nakazuj¹c, i¿ w przypadku rozwi¹zania ma³¿eñ- stwa bêd¹ przedsiêwziête œrodki w celu zapewnienia dzieciom niezbêdnej ochrony³.

Przepis art. 23 Paktu silnie koresponduje ze stypulacj¹ art. 24 Paktu zawieraj¹cego ogóln¹ klauzulê ochronn¹ dziecka i zakaz dyskryminacji

1 Zob. W. Stojanowska, Dobro dziecka jako klauzula generalna w Konwencji i w prawie polskim, [w:] Konwencja o Prawach Dziecka. Wybrane zagadnienia prawne i socjalne, red.

T. Smyczyñski, Warszawa 1994, s. 83.

2 Art. 23 ust. 1 MPPOP.

3 Zob. art. 23 ust. 4 MPPOP.

dzieci. Komitet Praw Cz³owieka w swych Uwagach Ogólnych poœwiêconych przepisowi art. 24 Paktu, silnie podkreœli³ rodzinny wymiar praw dziecka stwierdzaj¹c, i¿ w pierwszym rzêdzie to na rodzinie, któr¹ nale¿y interpreto- waæ szeroko jako wszystkie osoby, które w danym spo³eczeñstwie wchodz¹ w sk³ad rodziny, a w szczególnoœci na rodzicach ci¹¿y zobowi¹zanie stworze- nia warunków, wspomagaj¹cych harmonijny rozwój osobowoœci dziecka i za- pewniaj¹cych poszanowanie jego praw wymienionych w Pakcie. Je¿eli dziec- ko wychowuje siê poza rodzin¹, pañstwo powinno umo¿liwiæ mu rozwój w warunkach, które mo¿liwie najbardziej przypominaj¹ otoczenie rodzinne⁴.

Z kolei Miêdzynarodowy Pakt Praw Socjalnych, Ekonomicznych i Kultu- ralnych podkreœla szczególny charakter ochrony dziecka w okresie trwania odpowiedzialnoœci rodziny za opiekê i wychowanie dzieci pozostaj¹cych na jej utrzymaniu⁵.

Zwa¿yæ nale¿y na fakt, i¿ do momentu wejœcia w ¿ycie KPD, Pakty stanowi³y podstawê miêdzynarodowej ochrony praw dziecka⁶.

Stypulacje Konwencji o prawach dziecka

Nie sposób przeceniæ gwarancji zawartych w KPD ONZ pod k¹tem ich wp³ywu na ujmowanie praw dziecka w kontekœcie rodzinnym. Pocz¹wszy od preambu³y, Konwencja jest wrêcz „przesi¹kniêta” wydŸwiêkiem rodzinnego charakteru praw dziecka. Tym bardziej dziwi fakt, i¿ krytycy Konwencji sprzeciwiali siê jej ratyfikacji dowodz¹c, ¿e jej wp³yw na pañstwa bêdzie antyrodzinny⁷.

Zgodnie z art. 7 KPD dziecko winno mieæ prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa oraz do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opiek¹. Przepis ten koreluje z art. 8 KPD, nak³adaj¹cym na pañstwa obowi¹zek podjêcia dzia³añ, maj¹cych na celu poszanowanie prawa dziecka do zachowania jego to¿samoœci⁸.

4 General Comment No 17, par. 6.

5 Art. 10 ust. 1 MPPEKS.

6 W roku 1986 Marian Balcerek pisa³, i¿ art. 10 Paktu Ekonomicznego – obok art. 24 Paktu Obywatelskiego– stanowi prawnomiêdzynarodow¹ gwarancjê, ¿e prawa dziecka po- traktowane zostan¹ przez pañstwa, które ratyfikowa³y Pakty, z nale¿ytym szacunkiem i zapewni¹ dzieciom w swoim kraju w³aœciw¹ ochronê ich niezbêdnych praw, zob. M. Balce- rek, Prawa dziecka, Warszawa 1986, s. 132.

7 Zob. G.B. Melton, The child’s right to a family environment: why children’s right and family values are compatible, American Psycholigist, Vol. 51(12), Dec. 1999, s. 1234–1238.

8 Zob. G.A. Stewart, Interpreting the Child’s Right to Identity in the U.N. Convention on the Rights of the Child, “Family Law Quarterly”, Vol. 26, No. 3 (1992), s. 221–233;

B.C. Hafen, J.O. Hafen, Abandoning Children to Their Autonomy: the United Nations Co- nvention on the Rights of the Child, Vol. 37, No. 2, 1996, s. 449 i n.; S. Besson, Enforcing the Child’s Right to Know Her Origins: Contrasting Approaches Under the Convention on the Rights of the Child and the European Convention on Human Rights, “International Journal Law Policy Family” (2007) 21 (2), s. 137–159.

Prawo do rodziny wyra¿a art. 9 KPD, który nakazuje, aby dziecko nie zosta³o oddzielone od swoich rodziców wbrew ich woli, z wy³¹czeniem przypadków, gdy kompetentne w³adze, podlegaj¹ce nadzorowi s¹dowemu, zdecyduj¹, ¿e takie oddzielenie jest konieczne ze wzglêdu na najlepiej pojêty interes dziec- ka. Nadto, pañstwa powinny szanowaæ prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do regularnych stosunków osobistych i bezpo-

œrednich kontaktów z obojgiem rodziców.

Prawa dziecka do rodziny ³¹cz¹ siê z prawem do przemieszczania i osie- dlania gwarantowanym w art. 10 KPD, nak³adaj¹cym na pañstwa obowi¹- zek, aby wnioski sk³adane przez dziecko lub przez jego rodziców w sprawie wjazdu lub opuszczenia danego kraju w celu ³¹czenia rodziny by³y rozpatry- wane w sposób przychylny, humanitarny i w szybkim tempie. Dziecko, które- go rodzice przebywaj¹ w ró¿nych pañstwach, winno mieæ prawo do utrzymy- wania regularnych, z wyj¹tkiem okolicznoœci nadzwyczajnych, osobistych stosunków i bezpoœrednich kontaktów z obojgiem rodziców. Do powy¿szych wolnoœci nawi¹zuje art. 16 KPD, zapewniaj¹cy dziecku ochronê prawn¹ na wypadek arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferê jego ¿ycia prywatne- go, rodzinnego lub domowego.

Konwencja reguluje w sposób jednoznaczny ochronê dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej (sierot naturalnych i spo³ecznych) poprzez zapewnienie opieki zastêpczej sierotom odseparowanym przez œrodowisko rodzinne, w instytucjach opieki ca³kowitej b¹dŸ rodzinie zastêpczej. Opieka zastêpcza winna byæ zgodna z kulturowymi podstawami wychowania w rodzinie i naj- lepszym interesem dziecka. Adopcja dzieci pozbawionych opieki ma podlegaæ obowi¹zuj¹cym w danym kraju regulacjom prawnym i opieraæ siê na kompe- tentnej, dog³êbnej diagnozie nowego œrodowiska rodzinnego. Pañstwo ma obowi¹zek zapewnienia opieki specjalnej dzieciom bêd¹cym uchodŸcami lub ubiegaj¹cymi siê o status uchodŸcy, poprzez wspó³pracê z kompetentnymi w tym zakresie instytucjami i organizacjami.

Pañstwa winny wspó³pracowaæ we wszystkich wysi³kach podejmowa- nych przez ONZ oraz inne organizacje miêdzynarodowe i pozarz¹dowe wspó³dzia³aj¹ce z ONZ dla:

– udzielenia ochrony i pomocy dzieciom, które znajduj¹ siê w podobnej sytuacji;

– odnalezienia rodziców lub innych cz³onków rodziny ka¿dego dziecka–

–uchodŸcy, w celu uzyskania niezbêdnych informacji dla po³¹czenia go z rodzin¹;

W przypadkach, gdy nie mo¿na odnaleŸæ rodziców ani innych cz³onków rodziny, dziecko zostaæ winno otoczone tak¹ sam¹ ochron¹, jak ka¿de inne dziecko trwale lub czasowo pozbawione swego œrodowiska rodzinnego z ja- kichkolwiek przyczyn, zgodnie z zasadami zawartymi w Konwencji⁹.

9 Art. 22 ust. 2 KPD.

Warto zwróciæ uwagê na proces krzewienia rodzinnego wymiaru praw dziecka przez Komitet Praw Dziecka ONZ. W ka¿dych niemal General Com- ment Komitet, formu³uj¹c zobowi¹zania pozytywne dla pañstw–stron Kon- wencji, podkreœla rolê rodziców i opiekunów w realizacji praw dziecka za- wartych w Konwencji.

Jedne z wa¿niejszych wniosków co do ochrony dziecka w rodzinie wyp³y- waj¹ z Uwag Ogólnych nr 13 z 2011 r., zatytu³owanych: „Prawo dziecka do wolnoœci od wszelkich form przemocy”. Komitet uznaje w nich nadrzêdn¹ pozycjê rodziny w ochronie dziecka, opiece nad nim oraz przeciwdzia³aniu przemocy. Niezale¿nie od powy¿szego, Komitet przyznaje, i¿ wiêkszoœæ przy- padków przemocy wobec dzieci ma miejsce w rodzinach – wówczas wymaga- ne s¹ interwencja ze strony pañstwa oraz wsparcie¹⁰.

Zdaniem Komitetu, wyra¿onym w Uwagach Ogólnych z 2003 r., poœwiê- conych zdrowiu i rozwojowi m³odzie¿y, przepisy Konwencji potwierdzaj¹ od- powiedzialnoœæ, prawa i obowi¹zki rodziców (lub prawnych opiekunów dziec- ka), w celu zapewnienia im w³aœciwego kierowania w sposób odpowiadaj¹cy rozwijaj¹cym siê zdolnoœciom dziecka, w korzystaniu przez dzieci z praw im przys³uguj¹cych¹¹.

Komitet wierzy, i¿ rodzice oraz inne osoby prawnie odpowiedzialne za dziecko, bêd¹ wype³niaæ z trosk¹ ich prawa oraz obowi¹zki, aby zapewniæ w³aœciwe korzystanie przez dziecko z praw mu przys³uguj¹cych. Maj¹ oni obowi¹zek braæ pod uwagê zdanie m³odzie¿y, przy uwzglêdnieniu wieku oraz stopnia dojrza³oœci takiej osoby, a tak¿e zapewniæ jej bezpieczeñstwo i wspar- cie œrodowiska, w którym mo¿e siê ono rozwijaæ¹².

Kolejne istotne spostrze¿enia co do roli rodziców i opiekunów w realiza- cji konwencyjnych praw dziecka poczyni³ Komitet w General Comment No. 7 (2002), zatytu³owanych „Implementacja praw dziecka we wczesnym dzieciñ- stwie”¹³.

Zdaniem Komitetu, priorytet powinien byæ dany przepisom dotycz¹cym w³aœciwej opieki prenatalnej oraz poporodowej dla matek i noworodków w kontekœcie zdrowych relacji w rodzinie (zw³aszcza pomiêdzy matk¹ i dziec- kiem) w rozumieniu art. 24 ust. 2¹⁴. W przypadku praw najm³odszych dzieci, Komitet uzale¿nia ich realizacjê od wsparcia rodziców i opiekunów. W³aœnie w Uwagach Ogólnych dotycz¹cych najm³odszych dzieci widaæ najwiêksze iunctim pomiêdzy gwarancjami na rzecz rodziców i prawami dziecka. S³usznie

10 General Comment No. 13 (2011) “The right of the child to freedom from all forms of violence”, CRC/C/GC/13 – 18 kwietnia 2011 r., oar 2(h).

11 General Comment no. 4 (2003) Adolescent health and development in the context of the Convention on the Rights of the Child, Komitet Praw Dziecka – 33 Sesja, 1 9 maja–

–6 czerwca 2003 r., CRC/GC/2003/4, 1 lipca 2003 r., par. 5.

12 Ibidem, par. 7.

13 General Comment No. 7 (2002) Implementing child rights in early childhood, opra- cowane na 40. Sesji Komitetu Praw Dziecka w dniach 12–30 wrzeœnia 2005 r., przyjête 20 wrzeœnia 2006 r., CRC/C/GC/7/Rev. 1.

14 Ibidem, par. 27 pkt b.

bowiem mo¿na zinterpretowaæ stanowisko Komitetu wyra¿one w niniejszym dokumencie w ten sposób, i¿ bez wsparcia rodziców oraz rodziny w ogóle nie mo¿e byæ mowy o nale¿ytym wype³nianiu przez pañstwo zobowi¹zañ pozy- tywnych wyp³ywaj¹cych z Konwencji.

Szczególnego znaczenia w odniesieniu do niniejszych rozwa¿añ nabiera fakt opracowania przez Komitet dokumentu poœwiêconego dzieciom opusz- czonym b¹dŸ osieroconym, znajduj¹cym siê poza krajem swego pochodze- nia¹⁵. Mimo sytuacji braku opieki ze strony rodziców b¹dŸ prawnych opieku- nów, Komitet wyraŸnie kszta³tuje zobowi¹zania pozytywne pañstw–stron w kierunku koniecznoœci (w miarê oczywiœcie realnych mo¿liwoœci) utrzymy- wania wiêzi z rodzin¹ i po³¹czenia dziecka z osobami najbli¿szymi. Ponadto, dziecko w sytuacji opuszczenia czy osierocenia powinno przebywaæ w œrodo- wisku jak najbardziej zbli¿onym do œrodowiska rodzinnego – równie¿

w kontekœcie kulturowym czy religijnym.

Komitet w powy¿szych Uwagach zdefiniowa³ nastêpuj¹ce pojêcia:

a. Dzieci opuszczone czy te¿ dzieci bez opieki (unaccompanied children)

– to s¹ dzieci w rozumieniu art. 1 KPD, które zosta³y odseparowane od obojga rodziców oraz innych bliskich i nie pozostaj¹ pod opiek¹ doros³ych, którzy na mocy prawa lub zwyczaju byliby odpowiedzialni za tê opiekê¹⁶;

b. Dzieci osierocone (separated children) – to dzieci, w rozumieniu art. 1 KPD, które zosta³y odseparowane od obojga rodziców lub od wczeœniejszych prawnych b¹dŸ zwyczajowych opiekunów, ale niekoniecznie od innych bli- skich. Definicja ta dotyczy tak¿e dzieci pozostaj¹cych pod opiek¹ innych doros³ych cz³onków rodziny¹⁷. Potwierdza to, i¿ pojêcia „rodzinny wymiar praw dziecka” nie mo¿na ograniczaæ tylko do relacji pomiêdzy rodzicami i dzieæmi, ale ma ono szerszy zasiêg – dotyczy wszelkich zwi¹zków „rodzin- nych”.

Obowi¹zki pozytywne co do ochrony dzieci z omawianej kategorii przeja- wiaæ siê powinny miêdzy innymi w podjêciu przez pañstwa wszelkich mo¿li- wych œrodków w celu identyfikacji dzieci opuszczonych b¹dŸ osieroconych na jak najwczeœniejszym etapie, najlepiej ju¿ w momencie przekraczania grani- cy oraz, je¿eli to mo¿liwe, zadbanie o jak najszybsze po³¹czenie tych dzieci z cz³onkami ich rodzin¹⁸.

Dobro dzieci opuszczonych/osieroconych, pozostaj¹cych poza krajem swo- jego pochodzenia, wymaga tak¿e realizacji zobowi¹zañ wynikaj¹cych z art.

20 Konwencji. Zgodnie z nim, dziecko pozbawione czasowo lub na sta³e

œrodowiska rodzinnego lub w przypadku, gdy ze wzglêdu na swoje dobro nie mo¿e pozostawaæ w tym œrodowisku, ma prawo do specjalnej ochrony i opieki

15 General Comment No. 6 (2005), Treatment of unaccompanied and separated children outside their country of origin”, CRC/GC/2005/6.

16 Ibidem, par. 7.

17 Ibidem, par. 8.

18 Ibidem, par. 13.

ze strony pañstwa. Tego rodzaju opieka mo¿e obejmowaæ, inter alia, umiesz- czenie w rodzinie zastêpczej, Kafala w prawie islamskim, adopcjê lub, gdy nie jest to niezbêdne, umieszczenie w odpowiedniej instytucji, powo³anej do opieki nad dzieæmi. Przy wyborze odpowiednich rozwi¹zañ nale¿y w sposób w³aœciwy uwzglêdniæ wskazania w zachowaniu ci¹g³oœci w wychowaniu dziecka oraz jego to¿samoœci etnicznej, religijnej, kulturowej i jêzykowej¹⁹.

Co wa¿ne, opieka ze strony w³adz pañstwowych powinna byæ oparta miêdzy innymi na nastêpuj¹cych za³o¿eniach:

– dzieci, co do zasady, nie powinny byæ pozbawiane wolnoœci;

– w celu kontynuacji opieki oraz realizacji zasady dobra dziecka, zmiany co do miejsca pobytu dziecka pozostaj¹cego bez opieki powinny byæ ograni- czone do sytuacji, gdy taka zmiana jest zgodna z jak najlepszym interesem dziecka;

– zgodnie z zasad¹ jednoœci rodziny, rodzeñstwo powinno przebywaæ razem;

– dziecko, które przyby³o do danego pañstwa z krewnymi, albo w którym krewni przebywaj¹ jako azylanci b¹dŸ uchodŸcy, powinno otrzymaæ zgodê na pozostanie pod ich opiek¹, je¿eli przemawia za tym dobro dziecka.

Najwa¿niejszym celem w kierowaniu losem dziecka opuszczonego/osiero- conego jest zapewnienie mu wszystkich potrzeb ochronnych, bior¹c pod uwa- gê jego zdanie, a tak¿e – w sytuacjach, gdy jest to mo¿liwe – po³¹czenie dziecka z rodzin¹.

Jednak¿e, aby w pe³ni zrealizowaæ zobowi¹zania pañstw wynikaj¹ce z art. 9 KPD i po³¹czenia dziecka z rodzicami, Komitet przypomina o powi¹- zaniu tych¿e zobowi¹zañ z treœci¹ art. 12 KPD, gwarantuj¹cego prawo dziec- ka do wyra¿ania opinii, a przede wszystkim z zasad¹ jak najlepszego intere- su dziecka.

Ponadto, po³¹czenie dziecka opuszczonego/osieroconego z rodzin¹, znaj- duj¹c¹ siê w kraju pochodzenia dziecka, nie bêdzie zgodne z jego dobrem, gdy istnieje „uzasadnione ryzyko” naruszenia w kraju pochodzenia podsta- wowych praw i wolnoœci dziecka. Takie „ryzyko” winno byæ udokumentowane w decyzjach dotycz¹cych przyznania dziecku statusu uchodŸcy, b¹dŸ w decy- zji odnosz¹cej siê do zaniechania wydalenia dziecka do kraju pochodzenia ze wzglêdu na zasadê non-refoulement²⁰.

Standardy Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka

W systemie Rady Europy ochrona praw rodziny zajmuje kluczow¹ pozy- cjê, zarówno pod wzglêdem ochrony traktatowej, jak równie¿ implikacji wy- nikaj¹cych z soft-law oraz stanowiska organów kontrolnych.

19 Zob. art. 20 Konwencji o Prawach Dziecka oraz General Comment No. 6, par. 40.

20 Zob. General Comment No. 6, par. 81.

Gwarancje na rzecz ochrony praw rodziny przede wszystkim odnajduje- my w art. 8 Europejskiej Konwencji praw cz³owieka, zapewniaj¹cym posza- nowanie ¿ycia prywatnego i rodzinnego.

Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka uzna³, i¿ art. 8 Konwencji wymaga poszanowania tylko faktycznie ju¿ istniej¹cego ¿ycia rodzinnego, a istot¹

„¿ycia rodzinnego” pomiêdzy rodzicami a dzieæmi jest miêdzy innymi „wza- jemna radoœæ przebywania ze sob¹”²¹. Trybuna³ podkreœli³ te¿, i¿ relacje miêdzy rodzicami i dzieæmi wyznaczane s¹ przez dwie podstawowe zasady:

w³adzê przys³uguj¹c¹ rodzicom w stosunku do dziecka oraz autonomiê rodzi- ców w ustalaniu sposobu jego wychowania i wprowadzania w œwiat doro- s³ych²². Funkcjonowanie rodziny musi byæ jednak podporz¹dkowane dba³oœci o dobro dziecka, art. 8 Konwencji nie mo¿e byæ bowiem interpretowany w sposób upowa¿niaj¹cy rodziców do podejmowania dzia³añ szkodliwych dla zdrowia lub rozwoju dziecka²³.

Analiza jurysprudencji Trybuna³u w sprawach dotycz¹cych dzieci wska- zuje jednoznacznie, i¿ Trybuna³ traktuje preambu³ê KPD jako zasadê. Bar- dzo czêsto powo³uje siê bowiem na jej treœæ ukazuj¹c modelow¹ sytuacjê, w której prawa dziecka mog¹ byæ w sposób najpe³niejszy realizowane. Co do zasady zatem, rodzina jest podstawow¹ komórk¹ spo³eczn¹, a dziecko winno siê wychowywaæ w pe³nej rodzinie, w atmosferze szczêœcia, mi³oœci i rozwoju.

Wszelkie inne sytuacje, odbiegaj¹ce od modelowej koncepcji wyra¿onej w preambule Konwencji, Trybuna³ traktuje jako wyj¹tkowe i wówczas musz¹ byæ one rozstrzygane w oparciu o dobro dziecka i jego jak najlepszy interes.

Zatem, mimo faktu, i¿ dla istnienia „¿ycia rodzinnego” Trybuna³ nie wymaga pe³nej rodziny, to w³aœnie funkcjonowanie dziecka w takiej rodzinie najbar- dziej odpowiada najlepszemu interesowi dziecka²⁴.

Stanowisko Komitetu Ministrów Rady Europy

Stanowisko Komitetu Ministrów Rady Europy wyraŸnie sk³ania siê ku potwierdzeniu rodzinnego charakteru praw dziecka, dostrzegaj¹c – zw³asz- cza w sytuacji dziecka pozbawionego opieki ze strony obydwojga rodziców, koniecznoœæ zapewnienia mu wychowywania siê w œrodowisku jak najbar- dziej zbli¿onym do œrodowiska rodzinnego.

W swych Zaleceniach Komitet kszta³tuje mocno rozbudowany sy- stem zobowi¹zañ pozytywnych pañstw–stron w odniesieniu do realizacji

21 Zob. wyrok ETPC z 22.06.1989 r. w sprawie Eriksson przeciwko Szwecji, skarga nr 11373/85, par. 58.

22 Zob. wyrok ETPC z 07.08.1996 r. w sprawie Johansen przeciwko Norwegii, skarga nr 17383/90, par. 52.

23 Zob. Ibidem, par. 78.

24 Zob. m.in. wyrok ETPC z 26.11.2013 w sprawie X przeciwko £otwie, skarga nr 27853/09; wyrok ETPC z 06.07.2010 r. w sprawie Neulinger and Shuruk przeciwko Szwajcarii, skarga nr 41613/07, par. 48.

instrumentów prawnych, gwarantuj¹cych ochronê praw dziecka i praw ro- dziny w systemie Rady Europy. Warto zatem przyjrzeæ siê bli¿ej najwa¿niej- szym wytycznym Komitetu, ukazuj¹cym miejsce dziecka w rodzinie.

Komitet zaliczy³ do konwencji zabezpieczaj¹cych interesy dziecka kon- wencje dotycz¹ce adopcji dzieci, statusu dziecka pozama³¿eñskiego oraz wy- konywania i uznawania orzeczeñ dotycz¹cych pieczy nad dzieckiem²⁵, pod- kreœlaj¹c koniecznoœæ ratyfikacji tych dokumentów przez pañstwa cz³on- kowskie w celu ochrony najlepszego interesu dziecka oraz interesów rodziny jako ca³oœci. Nie po raz pierwszy zatem dobro dziecko jest uto¿samiane z interesami rodziny.

Zalecenie Komitetu Nr R (88) 16 wskazuje, i¿ zwiêkszenie si³y œrodków maj¹cych na celu ochronê najlepszego interesu dziecka oraz interesów rodzi- ny jako ca³oœci winno byæ to¿same z:

– ratyfikacj¹ konwencji i porozumieñ zwartych w ramach dzia³alnoœci Rady Europy w dziedzinie prawa prywatnego, a w szczególnoœci konwencji zabezpieczaj¹cych interesy dziecka, jeœli jeszcze tego nie uczyni³y;

– skatalogowaniem konwencji i porozumieñ ratyfikowanych i przeanali- zowaniem przyczyn braku ratyfikacji któregokolwiek z tych traktatów;

– udoskonaleniem wspó³pracy i wymian¹ informacji pomiêdzy centralny- mi w³adzami odpowiedzialnymi za realizowanie postanowieñ powy¿szych traktatów, tak aby umo¿liwiæ osobom i podmiotom zainteresowanym korzy- stanie w pe³ni z dostêpnych im narzêdzi;

– podjêciem stosownych dzia³añ maj¹cych na celu uœwiadomienie istnie- nia i funkcjonowania tych traktatów wszystkim tym, które one dotycz¹;

– zwróceniem siê, w razie potrzeby, z proœb¹ o pomoc do Sekretarza Generalnego w znalezieniu rozwi¹zañ dla wszelkich problemów, które mog³y uniemo¿liwiæ ratyfikacjê lub pe³ne wdro¿enie wy¿ej wymienionych konwen- cji i porozumieñ²⁶.

Prawo dziecka do wychowania w rodzinie potwierdzaj¹ równie¿ Zalece- nie Nr R (91) 9 Komitetu Ministrów w sprawie œrodków nadzwyczajnych w sprawach rodzinnych²⁷, Zalecenie Nr R (94) 1 4 Komitetu Ministrów dla pañstw cz³onkowskich w sprawie spójnych i zintegrowanych zasad polityki rodzinnej²⁸, Zalecenie Nr R (95) 6 Komitetu Ministrów dla pañstw cz³onkow-

25 Chodzi o: Europejsk¹ Konwencjê w sprawie adopcji dzieci z 1967 r.; Europejsk¹ Kon- wencjê o statusie prawnym dziecka pozama³¿eñskiego z 1975 r.; Europejsk¹ Konwencjê o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeñ dotycz¹cych pieczy nad dzieckiem oraz przywracaniu pieczy nad dzieckiem. Zob. Zalecenie Nr R (88) 16 Komitetu Ministrów dla pañstw cz³onkow- skich w sprawie ratyfikowania i udoskonalania sposobów wdra¿ania konwencji i porozumieñ zawartych w ramach dzia³alnoœci Rady Europy w dziedzinie prawa prywatnego, w szczegól- noœci konwencji zabezpieczaj¹cych interesy dziecka, przyjête w dniu 29 wrzeœnia 1988 r.

26 Ibidem.

27 Przyjête przez Komitet Ministrów w dniu 9 wrzeœnia 1991 r. na 461 zebraniu za- stêpców ministrów.

28 Przyjête przez Komitet Ministrów w dniu 22 listopada 1994 na 521 spotkaniu za- stêpców ministrów.

skich w sprawie zastosowania Europejskiej konwencji o uznawaniu i wyko- nywaniu orzeczeñ dotycz¹cych pieczy nad dzieckiem i przywracaniu pieczy nad dzieckiem²⁹, Zalecenie Rec(2005)5 Komitetu Ministrów dla pañstw cz³onkowskich w sprawie praw dzieci przebywaj¹cych w placówkach opie- kuñczo-wychowawczych³⁰ oraz Zalecenie CM/Rec(2006)19 Komitetu Mini- strów dla pañstw cz³onkowskich w sprawie strategii wspierania pozytywne- go rodzicielstwa³¹.

Zalecenie Nr R (91) 9 ma na celu ustanowienie zasad w sprawie œrodków nadzwyczajnych daj¹cych s¹dom i innym kompetentnym w³adzom mo¿liwoœæ skutecznego rozwi¹zania pilnych spraw, zw³aszcza spraw, w których dzieci zosta³y w niew³aœciwy sposób odsuniête od rodziny lub ich dobro jest powa¿- ne zagro¿one. Zasady te maj¹ pomóc pañstwom nadaæ priorytet œrodkom nadzwyczajnym w sprawach rodzinnych i zapewniaæ odpowiednie zasoby i œrodki w celu ochrony interesów rodziny.

Na szczególne zaakcentowanie zas³uguje treœæ za³¹cznika do Zalecenia Nr R (94) 14. Podkreœla siê w nim, i¿ na pocz¹tku dwudziestego pierwszego wieku polityki rodzinne musz¹ stanowiæ wsparcie dla rodzin dzisiejszego spo-

³eczeñstwa, oferuj¹c im ochronê i pomoc, których potrzebuj¹, aby pe³niæ swe role w spo³eczeñstwie. Nale¿y wspieraæ pe³en potencja³ ka¿dej rodziny, zw³asz- cza rodzin biednych, tak by mog³y zarówno pe³niæ swe obowi¹zki, jak i cieszyæ siê niezale¿noœci¹, z zachowaniem godnoœci wrodzonej ka¿dej istoty ludzkiej.

Wed³ug zasady podstawowej nr 2 wyra¿onej w za³¹czniku, rodzina od- grywa g³ówn¹ rolê w promowaniu poczucia solidarnoœci pomiêdzy pokolenia- mi a najs³abszymi cz³onkami spo³ecznoœci, jak równie¿ prawdziwego partner- stwa u par. Rodzice s¹ w pierwszej kolejnoœci odpowiedzialni za wychowanie dzieci wed³ug podstawowych zasad spo³eczeñstwa demokratycznego. Nale¿y nadaæ priorytet us³ugom edukacyjnym i mediacyjnym, umo¿liwiaj¹cym roz- wi¹zywanie wszelkich konfliktów rodzinnych.

Zalecenie Nr R (95) 6 wzywa pañstwa cz³onkowskie, aby podpisa³y i ratyfikowa³y Europejsk¹ konwencjê o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeñ dotycz¹cych pieczy nad dzieckiem i przywracaniu pieczy nad dzieckiem oraz Konwencjê hask¹, dotycz¹c¹ cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicê, maj¹c na wzglêdzie miêdzy innymi fakt, i¿ prawo dostêpu rodziców jest naturalnym nastêpstwem prawa pieczy nad dzieckiem, istnieje potrzeba rozwi¹zania kwestii zwi¹zanych z repatriacj¹ dzieci, a tak¿e usprawnienia operacji transgranicznego dostêpu do dzieci.

W za³¹czniku do Zalecenia Rec(2005)5 podkreœla siê, i¿ rodzina stanowi naturalne œrodowisko dla rozwoju i dobra dziecka, a rodzice ponosz¹ g³ówn¹

29 Przyjête przez Komitet Ministrów w dniu 7 lutego 1995 r. na 528 zebraniu zastêp- ców ministrów.

30 Przyjête przez Komitet Ministrów w dniu 16 marca 2005 r. na 919 zebraniu zastêp- ców ministrów.

31 Przyjête przez Komitet Ministrów w dniu 13 grudnia 2006 r. na 983 zebraniu za- stêpców ministrów.

odpowiedzialnoœæ za wychowanie i rozwój dziecka; nale¿y w ramach mo¿li- woœci zapewniæ œrodki prewencyjne w postaci wsparcia dla dzieci i rodzin, zgodnie z ich specjalnymi potrzebami; umieszczenie dziecka poza jego rodzi- n¹ powinno stanowiæ wyj¹tek, a jego zasadniczym celem powinno byæ dobro dziecka oraz jego pomyœlna integracja lub reintegracja spo³eczna w mo¿liwie najkrótszym czasie, umieszczenie dziecka poza rodzin¹ musi gwarantowaæ mu pe³ne przestrzeganie jego podstawowych praw; rodzina dziecka powinna w miarê mo¿liwoœci byæ zaanga¿owana w planowanie i organizowanie pobytu dziecka w placówce.

Niezwykle postêpowe i wa¿ne dla rozwoju standardów ochrony praw dziecka i praw rodziny wydaje siê wdro¿enie Zalecenia CM/REC(2006)16, które w sposób niemal¿e pe³ny oddaje sens i znaczenie pojêcia „rodzinnego charakteru praw dziecka”. Przede wszystkim pojawia siê w nich definicja po- jêcia „rodzicielstwo”. Termin ten zosta³ okreœlony jako odnosz¹cy siê do wszystkich ról, przypadaj¹cych rodzicom w ramach opieki i wychowania dzieci. Rodzicielstwo jest skoncentrowane na interakcji rodzic–dziecko i wi¹-

¿e siê z prawami i obowi¹zkami niezbêdnymi do rozwoju i samospe³nienia dziecka.

Szczególnie ciekawe jest jednak zdefiniowanie przez niniejszy dokument terminu „œwiadome rodzicielstwo”. Winno siê ono odnosiæ do postêpowania rodziców opieraj¹cego siê na najlepszym interesie dziecka, postêpowania opiekuñczego, inspiruj¹cego, pozbawionego przemocy oraz zapewniaj¹cego uznanie i pomoc, ³¹cznie z wyznaczaniem granic, tak aby umo¿liwiæ dziecku jego pe³ny rozwój.

Omawiane Zalecenie zawiera wytyczne dla pañstw w celu wsparcia

œwiadomego rodzicielstwa. Zadaniem pañstw jest miêdzy innymi: traktowa- nia dzieci i rodziców jako osoby maj¹ce prawa i obowi¹zki; opieranie siê na dobrowolnym wyborze zainteresowanych osób, z wyj¹tkiem sytuacji, gdy w³adze publiczne musz¹ interweniowaæ dla dobra dziecka; uznawanie, ¿e to rodzice ponosz¹ w pierwszej kolejnoœci odpowiedzialnoœæ za dziecko, kieruj¹c siê jego najlepszym interesem; opieranie siê na równym zaanga¿owaniu ro- dziców i szacunku dla ich wzajemnego uzupe³niania siê; kierowanie uwagi rodziców i innych kluczowych osób – odpowiedzialnych za: opiekê nad dzieæ- mi, zdrowie, edukacjê i opiekê spo³eczn¹ – na dziecko i koniecznoœæ prze- strzegania zasad pozytywnego rodzicielstwa.

Omawiane Zalecenie CM/REC(2006)19 porusza niezwykle istotn¹ pro- blematykê rodzicielstwa w sytuacji wykluczenia spo³ecznego. W dokumencie podkreœla siê, i¿ taki rodzaj rodzicielstwa jest niezwykle trudny, dlatego pañstwa powinny zwróciæ szczególn¹ uwagê na dzieci i rodziny znajduj¹ce siê w takiej sytuacji, zw³aszcza poprzez: zapewnienie d³ugoterminowego wsparcia; przeznaczenie wystarczaj¹cych œrodków na wsparcie rodziców w zdobywaniu niezbêdnych kompetencji do wype³niania obowi¹zków rodzi- cielskich wobec dzieci; gwarantowanie dostêpu do praw spo³ecznych; budo-

wanie z rodzinami relacji opartej na zaufaniu i umo¿liwiaj¹cej rodzicom odzyskanie kontroli nad w³asnym ¿yciem; unikanie dzia³añ i praktyk admi- nistracyjnych, piêtnuj¹cych dzieci i rodziców poprzez traktowanie ich w inny sposób ze wzglêdu na mniejsz¹ ni¿ u innych zamo¿noœæ.

Wnioski na tle unormowañ Europejskiej Karty Socjalnej

Na zakoñczenie niniejszych rozwa¿añ warto poœwiêciæ chwilê uwagi na przedstawienie stypulacji Europejskiej Karty Socjalnej co do jej warstwy ochronnej, gwarantuj¹cej ochronê dziecka i rodziny. Dokument ten gwaran- tuje prawo rodziny do ochrony spo³ecznej, prawnej i ekonomicznej w art. 16, stwierdzaj¹c, i¿ w celu zapewnienia warunków niezbêdnych do pe³nego roz- woju rodziny, która jest podstawow¹ komórk¹ spo³eczn¹, pañstwa–strony Karty zobowi¹zuj¹ siê popieraæ ekonomiczn¹, prawn¹ i spo³eczn¹ ochronê

¿ycia rodzinnego, zw³aszcza przez takie œrodki, jak œwiadczenia spo³eczne i rodzinne, rozwi¹zania podatkowe, zachêcanie do budowania mieszkañ do- stosowanych do potrzeb rodzin, œwiadczenia dla m³odych ma³¿eñstw oraz wszelkie inne stosowne œrodki³².

Komitet Niezale¿nych Ekspertów³³ w swych Cocnlusionsna tle art. 1 6 Karty wskazuje na potrzebê partycypacji rodzin w obronie ich interesów oraz dostosowywanie mieszkañ do potrzeb rodzinnych³⁴, koniecznoœæ przewidze- nia wystarczaj¹cej liczby instytucji zapewniaj¹cych pieczê nad dzieæmi³⁵ czy te¿ propagowanie przepisów umo¿liwiaj¹cych utrzymanie po rozwodzie wspólnej w³adzy rodzicielskiej – „zw³aszcza w interesie dziecka”³⁶.

Z art. 16 koreluje art. 17 Karty, zapewniaj¹cy prawo dzieci i m³odzie¿y do ochrony socjalnej³⁷. Komitet Niezale¿nych Ekspertów sprecyzowa³ na jego tle pewne istotne uwagi co do „rodzinnego wymiaru praw dziecka” i jego jak najlepszego interesu. W odniesieniu do ochrony dzieci bezdomnych, Komitet jest zdania, ¿e fundamentalnym celem podejmowanych w tej mie- rze œrodków winno byæ zapewnienie tym dzieciom œrodowiska, które mak- symalnie zbli¿one jest do normalnego œrodowiska rodzinnego³⁸. Komitet pod-

32 Dz. U. z dnia 29 stycznia 1999 r.

33 Od 1998 roku – Europejski Komitet Praw Socjalnych.

34 Zob. Conclusion II/A, s. 56, [w:] T. Jasudowicz, Prawa rodziny – prawa w rodzinie w systemie Europejskiej Karty Socjalnej. Orzecznictwo Komitetu Niezale¿nych Ekspertów, Toruñ 1999, s. 25.

35 Zob. Conclusion IV, s. 101,103, [w:] Ibidem, s. 28.

36 Zob. Conclusion X-1, s. 129–131, [w:] Ibidem, s. 37.

37 Warto zwróciæ uwagê na fakt, i¿ art. 17 EKS w brzmieniu sprzed zrewidowania Karty nosi³ tytu³ „Prawo matek i dzieci do ochrony socjalnej i gospodarczej”, dotycz¹c jedy- nie zobowi¹zañ w kontekœcie stworzenia lub utrzymywania w³aœciwych instytucji i s³u¿b.

S³usznie uj¹³ to T. Jasudowicz komentuj¹c ówczesne brzmienie art. 17 Karty, i¿ „redakcja tego artyku³u jest mniej precyzyjna ni¿ sam nag³ówek […]”, zob. T. Jasudowicz, Prawa rodziny…, s. 57.

38 Zob. Conclusion III, s. 87–90, [w:] Ibidem, s. 62.

kreœla tak¿e, ¿ zakres personalnego zastosowania art. 17 obejmuje wszyst- kie kategorie matek i dzieci, w³¹czaj¹c w to wdowy, porzucone ¿ony oraz ich dzieci³⁹.

Konkluzje

Godzi siê podkreœliæ, i¿ w zasadzie niemo¿liwe jest ukazanie w sposób pe³ny rodzinnego wymiaru praw dziecka z uwagi na ograniczenia objêtoœcio- we niniejszego artyku³u. Jednak¿e jego celem nie jest rekonstrukcja wszyst- kich standardów prawnych, odnosz¹cych siê do rodzinnego charakteru praw dziecka, ale ukazanie w³aœciwego kontekstu, z jakim on siê wi¹¿e. Z tych te¿

wzglêdów dokona³am swoistej selekcji Ÿróde³, które zosta³y zaprezentowane

– zarówno je¿eli chodzi o dokumenty miêdzynarodowe, jak równie¿ orzecz- nictwo. Tym samym argumentem mo¿na by wyt³umaczyæ fakt, i¿ orzecznic- twu Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka (dalej : ETPC, Trybuna³) po-

œwiêci³am w istocie mniej uwagi ni¿ stanowisku Komitetu Ministrów Rady Europy. Ponadto, doktryna znacznie czêœciej skupia siê na omówieniu jury- sprudencji ETPC, natomiast, niestety, marginalnie traktowane s¹ – równie istotne – Zalecenia Komitetu. Co wiêcej, orzecznictwo Trybuna³u pozostaje w tej materii tak bogate i tak ró¿norodne, i¿ warto poœwiêciæ owemu proble- mowi osobny, ca³oœciowy tekst naukowy.

Niezwykle wa¿ne jest, aby w sposób w³aœciwy dokonywaæ rekonstrukcji oraz interpretacji standardów praw dziecka. Ca³oœciow¹ koncepcjê ukazuje Komitet Praw Dziecka ONZ w swych General Comment, ale mo¿na j¹ za- uwa¿yæ równie¿ w orzecznictwie ETPC w sprawach dotycz¹cych dzieci. Nie- zwykle wa¿ne jest komplementarne podejœcie do praw dziecka, które pozwa- la dostrzec w sposób naprawdê pe³ny rodzinny wymiar praw dziecka, sprzyja w³aœciwemu i rozs¹dnemu rozumieniu relacji pomiêdzy dzieckiem a rodzica- mi czy opiekunami i dostrze¿eniu kontekstu rodzinnego nawet w przypadku dziecka pozostaj¹cego bez opieki, czy osieroconego.

Kontekst rodzinny praw dziecka to nie tylko – choæ przede wszystkim

– prawo dziecka do wychowywania siê w pe³nej rodzinie, w atmosferze szczê-

œcia, zrozumienia i mi³oœci, ale równie¿ obowi¹zek osób doros³ych, odpowie- dzialnych za dziecko, do krzewienia wiêzi i wartoœci rodzinnych.

39 Por. Rapport do Committee Gouvernementale, 3e cycle CG/Ch.Soc. (74)14, s. 8–9, [w:] Ibidem, s. 68.

FAMILY CHARACTER OF CHILDREN’S RIGHTS

– SELECTED ASPECTS

Key words: children’s rights, family rights, parental responsibility, protection of the child, Convention on children’s rights.

Summary

Family context of children’s rights is not only – but first of all – right of the child to be brought up in full family, in the atmosphere of happiness, understanding and love, but also the obligations of adults who are responsible for the child to propagate relations and the family values.

The aim of this paper is to approximate the international standards on human rights, also children’s rights including the proper direction of the interpretation the content “family dimen- sion on children’s rights”. We can find here not only the analysis of treaty law, but also reconstruction of soft-law sources as well as the standpoint of the international organs, inclu- ding the UN Committee of the Rights of the Child and European Tribunal on Human Rights.

This paper should constitute the attempt of answering for the questions: what does it mean the family character on children’s rights in the light of the international standards on human rights protection, how to understand the content of the family in general and if we can say about the family dimension of the children’s rights in the situation of depriving the child of parental care. At last, this paper is to bring up the subject of the positive obligations of the states in the context of realization the guarantees regarding the family character of the rights of the child.

D^OBROCHNA B^ACH-G^OLECKA

Wydzia³ Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego

Rozwa¿ania o kontrowersjach i konsekwencjach koncepcji praw reprodukcyjnych

S³owa kluczowe: prawa reprodukcyjne, aborcja, feminizm, klauzula sumienia

Wprowadzenie

Niniejszy artyku³ ma na celu przeprowadzenie analizy dotycz¹cej wspó³- czesnego rozumienia praw reprodukcyjnych, kontrowersji zwi¹zanych z wy- stêpowaniem zró¿nicowanych treœciowo koncepcji tych praw oraz konse- kwencji wynikaj¹cych z przyjêcia okreœlonej definicji praw reprodukcyjnych, powi¹zanych z dodatkowymi uprawnieniami zainteresowanych stron. W tym celu zidentyfikowano podstawowe akty prawnomiêdzynarodowe, które za- wieraj¹ odniesienie do praw reprodukcyjnych. Nastêpnie podjêto próbê usta- lenia treœci tych praw, a tak¿e wskazano przyczyny oraz zakres kontrowersji zwi¹zany ze stosowaniem okreœlonej koncepcji praw reprodukcyjnych.

W drugiej czêœci artyku³u zbadano powi¹zania tych interpretacji praw reprodukcyjnych, które s¹ zgodne z uwarunkowaniami wynikaj¹cymi z ochro- ny praw cz³owieka, w szczególnoœci prawa do ¿ycia, problematyk¹ doty- cz¹c¹ regulacji aborcji oraz klauzuli sumienia. W podsumowaniu wska- zano z jednej strony potencjalne p³aszczyzny konfliktów natury ideolo- gicznej, zwi¹zanych ze stosowaniem okreœlonej interpretacji praw reproduk- cyjnych, jak równie¿ korzyœci dotycz¹ce spójnego i kompleksowego ujêcia norm praw cz³owieka w ramach koncyliacyjnej koncepcji praw reprodukcyj- nych.

Ujêcie praw reprodukcyjnych w prawie miêdzynarodowym

Pojêcie praw reprodukcyjnych odnosi siê do praw i wolnoœci zwi¹zanych z ludzk¹ prokreacj¹; opiera siê na uznaniu podstawowego prawa jednostek i par do decydowania w sposób wolny o liczbie, odstêpach czasowych i mo- mencie sprowadzania na œwiat dzieci. Prawa reprodukcyjne zak³adaj¹ podej- mowanie decyzji prokreacyjnych w sposób wolny od dyskryminacji, przemocy

czy nacisku¹. Wspó³czeœnie podkreœla siê, ¿e prawa reprodukcyjne maj¹ sto- sunkowo niedawn¹ genezê, brak jest zatem ich wyraŸnej podstawy norma- tywnej oraz klarownej treœci znaczeniowej.

Ewolucja normatywna praw reprodukcyjnych wskazuje, ¿e w pocz¹tko- wym okresie rozwoju istotne by³o zidentyfikowanie oraz doprecyzowanie za- kresu i treœci podstawowego uprawnienia, zwi¹zanego z decydowaniem ro- dziców o planowanej liczbie dzieci oraz o odstêpach czasowych pomiêdzy ich narodzinami. Owo podstawowe uprawnienie, które odnosi siê do decydowa- nia o w³asnej p³odnoœci, mo¿e byæ zatem okreœlone jako prawo do rodziciel- stwa (macierzyñstwa i ojcostwa).

W okresie póŸniejszym wskazane powy¿ej prawo podstawowe zosta³o uzupe³nione szeregiem uprawnieñ o charakterze wykonawczym, zwi¹zanym z zagwarantowaniem dostêpu do informacji oraz metod u³atwiaj¹cych korzy- stanie z prawa zasadniczego. W tym kontekœcie wyodrêbnione zosta³y us³ugi w zakresie planowania rodziny jako us³ugi œwiadczone w ramach ochrony zdrowia². Jako szczególnie istotne grupy spo³eczne, którym nale¿y zapewniæ dostêp do informacji, poradnictwa i us³ug w zakresie planowania rodziny, wskazano m³odzie¿ oraz populacjê ¿eñsk¹ (kobiety i dziewczynki).

Wyodrêbnione uprawnienia o charakterze akcesoryjno-wykonawczym mog¹ byæ w³¹czone w szersz¹ kategoriê norm zwi¹zanych z opiek¹ zdrowot- n¹, stanowi¹c¹ zobowi¹zanie pañstw do zapewnienia jednostkom korzysta- nia z najwy¿szego osi¹galnego poziomu ochrony zdrowia³. W kolejnym etapie rozwoju regulacji dotycz¹cych praw reprodukcyjnych wskazano, ¿e implikuj¹ one dostêp do us³ug planowania rodziny w najszerszym zakresie; us³ugi te powinny byæ dostêpne zainteresowanym osobom w ramach przystêpnej fi- nansowo oraz odpowiedniej jakoœciowo opieki zdrowotnej. W tym kontekœcie prawa reprodukcyjne stanowi¹ element normy zobowi¹zuj¹cej pañstwa do zapewnienia mieszkañcom szczególnego rodzaju us³ug medycznych, o cha- rakterze planistyczno-informacyjnym: us³ug w zakresie planowania rodziny oraz edukacji seksualnej dla m³odzie¿y.

1 Historyczny rozwój praw reprodukcyjnych zwi¹zany jest z aktami, stanowi¹cymi re- zultat szeregu konferencji ONZ; m.in.: konferencji na temat praw cz³owieka (Teheran 1968), konferencji ludnoœciowej (Bukareszt 1974), konferencji na temat podstawowej opieki zdrowotnej (A³ma Ata 1978), konferencji w sprawie ludnoœci (Meksyk 1984), konferencji na temat praw cz³owieka (Wiedeñ 1993), konferencji na rzecz ludnoœci i rozwoju (Kair 1994), konferencji w sprawach kobiet (Pekin 1995); por. A. Solik, Miêdzynarodowe standardy zdrowia i praw reprodukcyjnych oraz seksualnych, [w:] Miêdzynarodowe standardy zdrowia i praw reprodukcyjnych oraz seksualnych a ich realizacja w Polsce, red. Z. D¹browska, Warszawa 2003, s. 11–14.

2 Por. P. Machnij, Prawo do rodziny a prawo do planowania rodziny, „Prawo i Wi꟔ 5 (2013), s. 82–102.

3 Por. art. 12 Paktu Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych. Unormowane w prawie miêdzynarodowym prawo do ochrony zdrowia implikuje w pewnym zakresie od- powiedzialnoœæ w³adz publicznych za stan zdrowia populacji zamieszkuj¹cej terytorium da- nego pañstwa.

Prawa reprodukcyjne mog¹ byæ tak¿e ujmowane jako szczególny rodzaj wolnoœci, zwi¹zany z mo¿liwoœci¹ decydowania o sobie i prawem do kontroli wszelkich aspektów swojego zdrowia przez dan¹ osobê. Z tego wzglêdu istot- ne jest zagwarantowanie mo¿liwoœci korzystania z praw reprodukcyjnych w sposób wolny od przemocy i przymusu. W tym kontekœcie pañstwa powin- ny ustanowiæ takie mechanizmy krajowe, które w sposób efektywny zwalcza-

³yby formy przemocy seksualnej, w tym przemocy domowej, seksualnego wykorzystywania kobiet i dziewcz¹t, niewolnictwa seksualnego i wyzysku, wymuszonej prostytucji i molestowania seksualnego, handlu kobietami i dzieæmi. Przemoc nie powinna byæ usprawiedliwiana wzglêdami obyczajo- wymi, kulturowymi lub religijnymi.

Podejmowanie decyzji w sprawach reprodukcji powinno odbywaæ siê w sposób wolny od dyskryminacji. Mo¿liwoœæ swobodnego korzystania z praw reprodukcyjnych jest szczególnie istotna dla kobiet, przyczynia siê do ich uw³asnowolnienia (empowerment) ekonomicznego i politycznego. W tym za- kresie mo¿liwoœæ kontrolowania przez kobiety w³asnej p³odnoœci zosta³a oce- niona jako podstawa do korzystania przez nie z innych praw⁴.

W kontekœcie powy¿szych uwag nale¿y podkreœliæ, ¿e pojêcie praw repro- dukcyjnych ma charakter z³o¿ony; sk³ada siê, po pierwsze, z zasadniczego uprawnienia jednostek do decydowania w kwestiach w³asnej reprodukcji; po drugie, praw zwi¹zanych z dostêpem do odpowiednich us³ug medycznych i poradnictwa; po trzecie, zastrze¿enia dotycz¹cego mo¿liwoœci podejmowania decyzji w sprawie reprodukcji w sposób wolny od dyskryminacji, przymusu i przemocy.

Podstawy normatywne kompleksowo ujêtych praw reprodukcyjnych s¹ stosunkowo skromne. W tym kontekœcie wskazuje siê na unormowania Po- wszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka (PDPC, art. 2 i 25) oraz Miêdzynaro- dowego Paktu Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych (art. 2, 3 oraz 12). Regulacje te odnosz¹ siê do zakazu dyskryminacji oraz prawa do korzystania z najwy¿szego osi¹galnego poziomu ochrony zdrowia. Podobnie, art. 11 i 13 Europejskiej Karty Spo³ecznej oraz art. 35 Karty Praw Podsta- wowych dotycz¹ szeroko rozumianego prawa do ochrony zdrowia: prawa dostêpu do profilaktycznej opieki zdrowotnej i prawa do korzystania z lecze- nia na warunkach ustanowionych w ustawodawstwach i praktykach krajo- wych. Zakres gwarantowanych praw reprodukcyjnych mo¿e byæ zró¿nicowa- ny ze wzglêdu na treœæ ustawodawstwa krajowego, reguluj¹cego zasady udzielania us³ug zdrowotnych, w szczególnoœci prawo do dostêpu do zgodnej ze standardami medycznymi opieki zdrowotnej w dziedzinie reprodukcji oraz prawo do korzystania z metod planowania rodziny (antykoncepcji, stery- lizacji, kontroli narodzin), jak równie¿ regu³y udzielania edukacji sek-

4 Por. R. Cook, B. M. Dickens, M. F. Fathalla, Reproductive Health and Human Ri- ghts: Integrating Medicine, Ethics, and Law, Oxford 2003; zob. tak¿e Platforma Dzia³ania IV Œwiatowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, pkt 97.

sualnej⁵. Dodatkowo nale¿y podkreœliæ, ¿e skuteczna realizacja praw repro- dukcyjnych zale¿na jest nie tylko od obowi¹zywania odpowiednich unormo- wañ krajowych, wa¿ne s¹ tak¿e czynniki praktyczne, zwi¹zane z rzeczywist¹ kultur¹ obyczajow¹, moraln¹ i spo³eczn¹ obowi¹zuj¹c¹ w danej wspólnocie politycznej⁶.

Wspó³czeœnie wystêpuj¹ce zjawiska demograficzne istotne dla praw re- produkcyjnych, zwi¹zane s¹ ze zdrowiem reprodukcyjnym, œmiertelnoœci¹ oko³oporodow¹, walk¹ z ubóstwem, problematyk¹ choroby AIDS czy nowo- czesnymi technikami reprodukcyjnymi⁷. Inn¹ perspektyw¹ odniesienia dla praw reprodukcyjnych w ramach powszechnego prawa miêdzynarodowego s¹ unormowania dotycz¹ce zakazu tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poni¿aj¹cego traktowania oraz ich nadmierna „maskulinizacja”, nie- uwzglêdniaj¹ca w sposób wystarczaj¹cy szczególnego rodzaju doœwiadczeñ kobiet, w szczególnoœci odnosz¹cych siê do ograniczenia swobody kobiet z zakresu praw reprodukcyjnych⁸. Istotna jest tak¿e perspektywa indywidu- alna, zwi¹zana z okreœleniem uprawnieñ ka¿dego z rodziców do sprawowa- nia opieki nad dzieckiem w przypadku braku istnienia zwi¹zku ma³¿eñskie- go rodziców⁹.

Dylematy koncepcji praw reprodukcyjnych

W ramach przedstawionych koncepcji praw reprodukcyjnych jednostkom przys³uguje prawo do decydowania w kwestiach w³asnej p³odnoœci; istotne jest jednak wskazanie na granice owej swobody jednostki. W tym kontekœcie nale¿a³oby zbadaæ wzajemne relacje pomiêdzy prawami reprodukcyjnymi a unormowaniami reguluj¹cymi dopuszczalnoœæ medycznych zabiegów przery- wania ci¹¿y (aborcji). Bior¹c pod uwagê ten czynnik mo¿liwe jest dokonanie podzia³u koncepcji praw reprodukcyjnych na dominacyjne i koncyliacyjne.

Koncepcje dominacyjne wskazuj¹ na koniecznoœæ zagwarantowania do- stêpu do us³ugi przerywania ci¹¿y (aborcji); stanowi ona bowiem element praw reprodukcyjnych, zwi¹zanych ze swobod¹ decydowania o tym czy, kiedy

5 Niekiedy wskazuje siê, ¿e w ramach pojêcia praw reprodukcyjnych mieszcz¹ siê rów- nie¿ unormowania reguluj¹ce prawo do braku przymusu w kwestii okaleczania narz¹dów p³ciowych (przyk³adowo, w odniesieniu do obrzezania kobiet); por. L. M. Knudsen, Repro- ductive Rights in a Global Context, Vanderbilt 2006.

6 Por. Realizing Rights: Transforming Approaches to Sexual and Reproductive Wellbe- ing, red. A. Cornwall, A. Welbourn, London 2003.

7 Por. Reproductive Health and Human Rights: The Way Forward, red. L. Reichen- bach, M. J. Roseman, Philadelphia 2011.

8 Por. R. Sifris, Reproductive Freedom, Torture and International Human Rights: Chal- lenging the Masculinisation of Torture, London 2013; V. Nikolic-Ristanovic, Sexual Violen- ce, International Law and Restorative Justice, [w:] International Law. Modern Feminist Approaches, red. D. Buss, A. Manji, Oxford 2005, s. 273–293.

9 Por. M. J. Higdon, Marginalized Fathers and Demonized Mothers: A Feminist Look at the Reproductive Freedom of Unmarried Men, “Alabama Law Review”, 66 (2015), s. 507–549.

i ile dana osoba chce mieæ dzieci. Ponadto, problematyka legalnoœci i dostêp- noœci aborcji ujmowana jest w kontekœcie zdrowia kobiet. Argumentacja zwi¹zana z koncepcj¹ dominacyjn¹ podkreœla, ¿e przyjêcie zakazu przerywa- nia ci¹¿y w praktyce nie powoduje likwidacji zjawiska aborcji, ale jedynie przyczynia siê do wykonywania tych zabiegów w sposób niebezpieczny, za- gra¿aj¹cy zdrowiu i ¿yciu kobiet. Przyjêcie regulacji krajowych umo¿liwiaj¹- cych dokonanie przerywania ci¹¿y powoduje, ¿e aborcja staje siê legalna i co za tym idzie bezpieczna.

Ujêcie dominacyjne praw reprodukcyjnych opiera siê na uznaniu zabie- gów przerywania ci¹¿y za us³ugi medyczne œwiadczone w ramach korzysta- nia z praw reprodukcyjnych, umo¿liwiaj¹ce swobodê podejmowania decyzji przez zainteresowane jednostki. Wydaje siê jednak, ¿e stanowisko takie wy- ra¿ane jest wy³¹cznie przez przedstawicieli doktryny, nie maj¹c oparcia w bezpoœrednich unormowaniach prawnych. Akty prawa miêdzynarodowego przyjête w ramach konferencji miêdzynarodowych poœwiêconych problematy- ce ludnoœci i kobiet wskazuj¹, ¿e aborcja nie mo¿e byæ uznana na zwyk³¹ metodê planowania rodziny; nie zawieraj¹ wskazania o „prawie do aborcji”

bezpiecznej i legalnej. Przyjête unormowania na szczeblu miêdzynarodo- wym¹⁰ okreœlaj¹, ¿e decyzje dotycz¹ce unormowania aborcji powinny byæ podejmowane na poziomie krajowym i dokonywane na drodze procesu usta- wodawczego. W szczególnoœci, unormowania miêdzynarodowe zawieraj¹ za- chêtê dla w³adz pañstwowych do rozwa¿enia mo¿liwoœci zmiany tych regula- cji prawa krajowego, które przewiduj¹ kary dla kobiet, które podda³y siê zabiegom przerywania ci¹¿y. Publiczna s³u¿ba zdrowia powinna przeciwdzia-

³aæ szkodliwym dla zdrowia skutkom niebezpiecznych aborcji. W przypadku, gdy unormowania krajowe przewiduj¹ mo¿liwoœæ poddania siê aborcji, us³u- ga ta powinna byæ bezpieczna, dostêpna i wykonywana przez odpowiednio przeszkolony i wyposa¿ony w sprzêt medyczny personel s³u¿by zdrowia.

Koncepcje koncyliacyjne praw reprodukcyjnych wskazuj¹ na swoisty pa- radoks zawarty w koncepcjach dominacyjnych: treœæ praw reprodukcyjnych zwi¹zana jest bowiem z podejmowaniem decyzji dotycz¹cych powo³ania na

œwiat dzieci, a nie decyzji dotycz¹cych mo¿liwoœci ich usuniêcia we wczesnej, prenatalnej fazie rozwoju. Ujêcie koncyliacyjne wskazuje, ¿e zabiegi przery- wania ci¹¿y ex definitione stanowi¹ dzia³anie ukierunkowane na przeciw- dzia³anie prokreacji i zniszczenie ¿ycia w pocz¹tkowym stadium rozwoju.

W tym kontekœcie granic¹ praw reprodukcyjnych, w szczególnoœci swobody decyzji podejmowanych przez jednostki, jest ochrona prawa do ¿ycia dziecka w okresie prenatalnym.

W kontekœcie stanowiska koncyliacyjnego nale¿y stwierdziæ, ¿e dylematy zwi¹zane z prawami reprodukcyjnymi odnosz¹ siê nie tylko do rozbie¿noœci materialnej, dotycz¹cej treœci praw, ale równie¿ w¹tpliwoœci proceduralnych,

10 Por. Platforma Dzia³ania IV Œwiatowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, pkt 106.