UNI VERSIT ATIS MARIAE CURIE-SKŁODO WSKA LUBLIN — POLONIA
VOL. XXVII, 5 SECTIO C 1972
Instytut Przyrodniczych Podstaw Produkcji Roślinnej WSR w Lublinie
Iwo WOJCIECHOWSKI
Sezonowe zmiany fitoplanktonu Jezior Sosnowickich
Сезонные изменения фитопланктона Сосновицких озер Seasonal Changes of Phytoplankton in the Lakes Sosnowica
Dwa jeziora — Bialskie i Czarne Sosnowickie są usytuowane na Po
jezierzu Łęczyńsko-Włodawskim (Lubelskie) w okolicach osady Sosno
wica. Jeziora te są odległe od siebie o 1,7 km i pomimo braku połącze
nia dość podobne. Powierzchnia każdego z nich zawiera się między 30 a 40 ha, głębokość również jest zbliżona (Bialskie — 17,6 m, Czarne — 14,6 m). Obydwa są jeziorami młodymi, o krasowej genćzie (9, 10), o po
dobnym składzie gatunkowym planktonu (5, 7, 12) i o podobnym cha
rakterze limnologicznym (1, 9, 13).
MATERIAŁ I METODYKA
Materiały zbierano w pelagialu obu jezior w ciągu dwu kolejnych lat — od stycznia 1962 do grudnia 1963 r. włącznie — w odstępach przeciętnie 6-tygodniO- wych. Każdorazowo dokonywano pomiarów niektórych czynników fizykalnych (przedstawiono je w tab. 1, za K. Matusiakiem i I. Wojciechowskim
— dane nie publikowane). Próby fitoplanktonu pobierano siatką planktonową z ga
zy młyńskiej „25xxx” (o powierzchni wlotowej 300 cm2), ciągnąc ją pionowo w ca
łym słupie wody od około 1 m ponad dnem do powierzchni, w pięciu powtórze
niach zlewanych do jednego naczynia. Próby niezwłocznie utrwalano płynem L u- g o 1 a w modyfikacji Utermóhla, po czym konserwowano w 2—2,5% for
malinie.
Po ustaleniu składu gatunkowego prób (12) poddawano je analizie szacunko
wej. W 2—3 preparatach mikroskopowych, wykonanych z dokładnie rozmieszanej próby, liczono w różnych fragmentach preparatów wszystkie kolejno napotykane glony do ogólnej ich liczby co najmniej tysiąca osobników (tzn. pojedynczych ko
mórek lub kolonii, zależnie od formy występowania danego gatunku). W wyniku analizy szacunkowej określano abundancję gatunków w zespole, czyli względną
42
Tab. 1. Dynamika niektórych czynników fizykalnych w pelagialu Jezior K. Matusiaka Dynamics of some physical factors in a pelagial zone of the Lakes Sosnowica in Jezioro Bialskie — Czynniki
Factors
\
Daty pomiarów 23 I
Dates of measure
ments
1962
6 III 17 IV 9 VI 3VIII 12 IX 26 X 29X1
Temperatura wody Water temperature
(°C)
0,5 m 1,0 1,5 7,0 12,75 19,65 16,1 9,2 4,25 15,0 m 2,5 3,0 4,5 5,35 6,55 6,85 8,9 4,25 przy dnie
at bottom 3,75 4,5 5,35 6,2 6,6 7,9 4,7
Zawartość tlenu 0,5 m 12,88 13,40 10,70 15,0 m 7,69 4,92 9,70
9,96 4,54
8,74 9,28 9,50 12,25 1,22 0,74 8,56 12,30 Oxygen content
(mg/1) przy dnie
at bottom 7,9 3,27 0,66 0,20 4,64 5,96 I---
Miąższość epilimnionu Epilimnion thickness
(m) _ _ _ ii,o 5,5 8,0
Przezroczystość Transparency
(m) 4,02 4,06 3,72 3,01 4,76 5,70 4,30 4,68
Średnia transmisja światła Mean light transmission
(%/l m) 7 7 47 51 52 64 56 53
Grubość pokrywy lodowej ice
18 32 — — — — — —
Thickness of cover
(cm) śnieżnej 0 ? — — — — — —
snow
Sosnowickich w latach 1962—1963 (na podstawie danych niepublikowanych ii. Wojciechowskiego)
1962—1963 (on the basis of unpublished data by K. Matusiak and I. Wojciechowski) the Lake Bialskie
91 22 II 31 III 10 V
1963
21 VI 27 VII 20 IX 6X1 19X11
0,3 0,3 1,85 16,1 18,8 23,6 18,6 8,4 1,8
1,7 2,25 3,7 4,3 4,7 5,0 5,3 8,3 7
3,0 3,4 4,0 4,25 4,7 4,9 5,3 7,9 3,7
7 11,90 10,40 9,96 9,40 8,60 12,20 10,0 7
7 2,20 10,20 6,30 2,00 2,00 6,90 9,50 7
7 1,14 3,81 0,60 5,10 1,70 2,0 6,48 7
— — — 4,5 4,5 4,5 6,5 ““
3,71 5,35 7,42 5,20 3,64 4,94 6,60 5,40 3,25
? 7 ? 64 52 60 70 63 ?
30 43 40 — — — — — 7
2 27 0 10
44
C.d. tab. 1 Table 1 continued
Jezioro Czarne Sosnowickie — Czynniki
Factors
Daty 1962
pomiarów 251 5 III IV 10VI2VIII11IX 25 X 27 X1 Dates
of measure
ments Temperatura wody
Water temperature (°C)
0,5 m 1,5 1,5 11,0 14,8 19,7 16,0 9,2 4,1 11,0 m 2,5 3,5 5,5 8,6 9,3 9,3 9,1 4,1 przy dnie
at bottom 7 3,5 5,25 7,7 8,9 8,8 8,9 4,8 Zawartość tlenu
Oxygen content (mg/1)
0,5 m 11,0 m przy dnie at bottom
11,28 8,61
? 11,03
7,09 7
11,06 6,72 5,93
9,44 4,12 1,67
8,64 1,80 0,46
9,26 1,08 0,72
9,68 9,34 0,00
11,08 11,06 6,92 Miąższość epilimnionu
Epilimnion thickness
(m) 4,5 4,0 6,0
Przezroczystość Transparency
(m) 4,20 4,20 2,35 2,00 1,75 1,27 1,34 2,05
Średnia transmisja światła Mean light transmission
(%/l m) ? ? 37 27 27 19 17 24
Grubość pokrywy Thickness of cover (cm)
lodowej 25 35 ice
śnieżnej
snow 0 ? — — — _ — _
? brak danych — data lacking.
liczebność osobników poszczególnych gatunków w danej próbie. Abundancję opar
to na udziale procentowym osobników poszczególnych gatunków (100% = suma po
liczonych w danej próbie osobników wszystkich gatunków) i wyrażono w 6-stop- niowej skali, gdzie: + oznaczono gatunki o udziale osobników w próbie nie więk
szym niż 1,0% oraz te, których ani jeden osobnik nie znalazł się wśród liczonych, ale spotykane były w innych preparatach z danej próby; 1 — gatunki, których osob
niki stanowią > 1,0—5,0% (włącznie) wszystkich policzonych w danej próbie; 2 — gatunki o udziale w próbie >5,0—10,0%; 3 — gatunki o udziale >10,0—25,0%; 4 — subdominanty, czyli gatunki o udziale >25,0—50,0%; 5 — dominanty, stanowiące w danej próbie powyżej 50,0%. Za adominanty uważa się gatunki w klasach abun- dancji „1”, „2” i „3”. Abundancję nadrzędnych jednostek systematycznych (typów, gromad, klas itp.) wyliczano przez zsumowanie udziałów procentowych w próbie
the Lake Czarne Sosnowickie
81 21 II 30 III 9 V
1963
20 VI 28 VII 21 IX 5 XI 20 XII
0,6 0,6 3,3 17,0 19,7 22,8 16,9 8,2 1,6
2,2 2,9 3,5 5,9 6,2 6,5 7,1 8,05 4,0
3,7 3,8 4,3 5,7 6,1 6,3 6,8 7,8 5,1
7 11,60 8,20 9,40 9,00 8,60 11,30 10,54 13,40
7 6,30 5,40 6,54 3,00 4,60 3,44 10,40 9,60
? 0,00 1,60 2,10 0,20 1,80 2,06 8,00 3,75
_ 3,5 3,0 3,5 5,5
2,65 2,80 3,70 2,70 1,82 2,09 2,54 2,08 1,36
? 7 7 37 32 33 41 28 ?
30 45 40 — — — — — 15
2 27 0 — — — — — 9
wszystkich gatunków (i taksonów wewnątrzgatunkowych) należących do danej jed
nostki nadrzędnej.
Abundancja przedstawiona w ten sposób jest równocześnie obrazem składu procentowego zespołu fitoplanktonowego w chwili pobrania próby. Nie wniosko
wano jednak na podstawie tych prób o bezwzględnych ilościach fitoplanktonu lub jego komponentów.
Udział procentowy taksonów wyższej rangi przedstawiono graficznie na ryc.
2a i За. Udział procentowy każdej grupy systematycznej jest wskazywany szero
kością odpowiedniego pasa, a całkowita wysokość wykresów odpowiada 100%.
Wykresy na ryc. 2b, 2c, 3b i 3c ilustrują zmiany ilościowe gatunków zawar
tych w tych samych nadrzędnych jednostkach systematycznych, które wyróżnio
46
no na ryc. 2a i За. Wykresy są skonstruowane na tej samej zasadzie, z tą różnicą, że ilustrują nie udział procentowy, a liczby bezwzględne.
Nadrzędne jednostki systematyczne wyróżnione na ryc. 2 i 3 oraz w tab. 2 i 3 są niejednakowej rangi. Dobór różnych rang taksonów uzależniono od znaczenia ekologicznego, jakie się im przypisuje. Niektóre jednostki systematyczne wyróżnia
ne w tab. 2 i 3 na wykresach (ryc. 2 i 3) połączono celem uproszczenia w taksony wyższej rangi, np. podrzędy Euconjugatae i Desmidiinales przedstawiono łącznie jako rząd Conjugatae. Jednostki systematyczne o bardzo małej abundancji — Ph.
Euglenophyta, Cl. Cryptophyceae, Cl. Xanthophyceae i Zoojlagellata — z tych sa
mych względów również przedstawiono łącznie.
W pelagialu Jezior Sosnowickich znaleziono ogółem w ciągu 2 lat badań 207 jednostek systematycznych glonów należących do 182 gatunków oraz 24 jednostki systematyczne nie oznaczone dokładniej. Pełna ich lista florystyczna z zaznacze
niem abundancji w cyklu rocznym podana jest w pracy opublikowanej (12, tab.
1x2).
Praca niniejsza została wykonana pod kierunkiem Prof. Dra Kazimierza M a- t u s i а к a, za co Mu autor składa serdeczne podziękowania.
ABUNDANCJA A FREKWENCJA
Niniejszą pracę oparto na zestawieniach gatunków o abundancji wyż
szej niż 1,0%, ponieważ gatunki o małej abundancji nie wpływają na charakter zespołu. Może tego dowodzić porównanie wykresów na ryc.
2a, 2b i 2c (lub odpowiednio За, 3b i 3c). Charakter biocenologiczny ze
społu odzwierciedlają w tym przypadku ryc. 2a lub За. Wykresy na ryc. 2b lub 3b wskazują na korelację ilości gatunków o abundancji
> 1,0% z udziałami ich nadrzędnych jednostek systematycznych w pró
bie. Np. ilość gatunków o udziale >1,0% z rzędów Volvocales i Chloro- coccales wzrasta wraz ze wzrostem udziału procentowego tych rzędów w próbach (porwn. ryc. За i 3b). Natomiast liczba wszystkich gatunków należących do tych rzędów, niezależnie od ich abundancji (ryc. 3c), po- zostaje w ciepłych porach roku na mniej więcej tym samym poziomie, niezależnie od zmian udziału procentowego odpowiednich rzędów w próbach.
Gatunki o małej abundancji przy niskiej frekwencji1 są w plank
tonie jeziornym przypadkowe (np. Merismopedia glauca, M. tenuissima, Cosmarium humile, Hyalotheca mucosa). Nawet gatunki o wyższej frek
wencji, ale stale małej abundancji, są wprawdzie mniej lub bardziej stałymi komponentami zespołu, jednak w danym jeziorze nie znajdują odpowiednich dla siebie warunków i nie decydują o charakterze żespołu, np. takim gatunkiem jest w Jez. Bialskim Botryococcus braunii, spoty-
1 Terminem „frekwencja” określa się tu częstość występowania poszczegól
nych gatunków w czasie; tak np. niska frekwencja oznacza występowanie gatun
ku tylko w niewielu próbach, frekwencja wysoka — występowanie w licznych próbach.
капу we wszystkich kolejnych próbach w klasie abundancji „ + lub w obydwu Jeziorach Sosnowickich — Microcystis aeruginosa i. div. i nie
które inne gatunki nie przekraczające klasy „ + które jednak w jezio
rach eutroficznych mogą występować masowo, a nawet wywoływać za
kwity. Istotnymi komponentami planktonu są te gatunki, które niezależ
nie od frekwencji wykazują przynajmniej w jednej próbie mniej lub
bardziej wyraźne maksimum. \
Dominanty i subdominanty charakteryzuje w badanych jeziorach, oprócz odpowiednio dużej abundancji, również wysoka frekwencja, przy
najmniej w ciągu tego roku, w którym odgrywają dominującą rolę (po- równ. tab. 2 i 3). Przykładem może być Asterionella formosa, która w r. 1963 wystąpiła w Jeziorze Bialskim w jednej próbie jako dominant i w jednej jako subdominant, ale spotykana była we wszystkich kolej
nych próbach z tego roku. Adominanty natomiast, mimo że mogą osią
gać względnie duży udział — nie muszą mieć wysokiej frekwencji, np.
Ceratium hirundinella, który w planktonie Jeziora Czarnego osiągał w czerwcu i lipcu 1963 r. klasę abundancji „3”, miał przy tym niską fre
kwencję (cd maja do września włącznie). Na odwrót Lyngbya limnelica, którą w r. 1953 znajdowano we wszystkich kolejnych próbach z Jeziora Czarnego, tylko w jednej z prób osiągnęła klasę abundancji „1”, w po
zostałych próbach nie przekraczając 1,0%.
Powyższe przykłady mogą dowodzić, że frekwencja nie jest skore
lowana z liczebnością, czyli nie jest istotnym kryterium w strukturze dominacji. Dlatego za kryterium określania stopnia dominacji przyjęto abundancję bez uwzględniania frekwericji.
STRUKTURA DOMINACJI
Na podstawie tab. 2 i 3 można stwierdzić, że dominanty i subdomi
nanty w zespołach (w próbach) zastępują się wzajemnie; w żadnej pró
bie nie stwierdzono równocześnie dominanta i subdominanta.
O ogólnej liczbie gatunków w próbie decydują adominanty oraz ga
tunki o udziałach nie przekraczających 1,0%. Ta ogólna liczba gatunków jest odwrotnie skorelowana z najwyższym stopniem dominacji. Jeżeli w próbie występuje dominant, to liczba gatunków-adominantów (i ogól
na liczba gatunków) jest względnie niewielka. Jeżeli w próbie jest sub
dominant, to liczba gatunków-adominantów jest zwykle większa. W pró
bach, w których żaden gatunek nie stanowi więcej niż 25,0% całego zes
połu fitoplanktonowego, ogólna liczba gatunków jest większa niż w po
zostałych próbach (porówn. rye. 1).
Dominacja gatunku powoduje w zespole przewagę liczebnościową nadrzędnej dla dominanta jednostki systematycznej, np. w próbie z Je
ziora Bialskiego (3 VIII 1962) dominowała Oscillatoria rubescens, a typ
23 1 6 111 16IV 9 VI 3 VIII 12IX 26 X 29XI 9I 31 III 10V 21VI 27VII 20IX 6XI —.1 0
19X11
- 2
Ryc. 1. Zależność liczby gatunków (o udziale > 1,0%) od najwyższego stopnia abundancji w zespole; a — w Jeziorze Bialskim, b — w Jeziorze Czarnym Sosno-
wickim, 1 — dominanty, 2 — subdominanty
Relationship between the number of species (of participation > 1.0%) and the highest rate of abundance in association; a — in the Lake Bialskie, b — in the
Lake Czarne Sosnowickie, 1 — dominant species, 2 — subdominant species Cyanophyta stanowił w tej próbie 70%. Subdominanty natomiast nie zawsze decydują o przewadze w zespole swej nadrzędnej jednostki sy
stematycznej, np. w próbie z Jeziora Czarnego (5 III 1962) subdominan- tem była Asterionella formosa; podgromada Pennatae, zawierająca ten gatunek, stanowiła w próbie 32,1%, a cała gromada Bacillariophyceae—
33,3%, podczas gdy typ Cyanophyta, którego gatunki były w tej próbie tylko adominantami, miał udział 57,2%.
Dominacja taksonów wyższej rangi w badanych jeziorach jest więc determinowana bądź przez jeden gatunek, bądź przez większą liczbę ga
tunków o znacznie mniejszych udziałach, których suma decyduje o do
minacji całej grupy systematycznej.
RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKOWA
Godny uwagi jest brak dominantów we wszystkich próbach z Jeziora Czarnego (porówn. tab. 3). Również liczba prób zawierających wyłącz
nie adominanty jest większa dla Jeziora Czarnego niż dla Bialskiego.
Wskazuje to na niejednakowy stopień różnorodności gatunkowej, nie
zależnie od znaczenia, jakie się nadaje temu pojęciu (11). Ta większa różnorodność przejawia się w obu parametrach: w liczbie gatunków i w strukturze dominacji gatunków.
Bezwzględna liczba gatunków znalezionych w najbogatszych flory- stycznie próbach wynosiła w Jeziorze Czarnym 99 gatunków (20 VI 1963), w Bialskim zaś 79 (20 1X 1963). Nawet przy uwzględnieniu tylko tych gatunków, których udział w zespole jest większy niż 1,0% — naj
większa liczba gatunków wynosiła w J. Czarnym 23 (28 VII i 21IX 1963), zaś w Bialskim — 22 gatunki (21 VI 1963), czyli również mniej niż w Czarnym. Bezwzględna liczba wszystkich gatunków znalezionych w cią
gu całego roku (1963) w J. Czarnym wyniosła 161, w Bialskim 143.
W większości prób z Jeziora Bialskiego występował dominant (nie je
den i ten sam we wszystkich próbach). Zazwyczaj więc w tym jeziorze tylko jeden gatunek rozwijał się liczniej, nie dzieląc dominacji lub sub- dominacji z innymi. W J. Czarnym natomiast nigdy nie stwierdzono dominanta; zazwyczaj dwa lub trzy, a niekiedy nawet pięć (!) gatunków było jednakowo licznych. Gatunki te najczęściej należały do różnych gromad, a nawet typów.
Ponieważ oba jeziora są równowieczne (około 1P/4 tys. lat, wg 9), bardzo bliskie terytorialnie i podobne charakterem limnologicznym przy nieznacznie tylko większej żyzności J. Czarnego (9) — wydaje się, że ich niejednakową różnorodność gatunkową można złożyć na karb mniejszej stabilności warunków siedliskowych w pelagialu Jeziora Czarnego.
SEZONOWE ZMIANY W STRUKTURZE ZESPOŁÓW
Największy udział w fitoplanktonie obu Jezior Sosnowickich mają przez znaczną część roku sinice (Ph. Cyanophyta) i okrzemki (Cl. Bacil
lar iophyceae). Tylko te dwie grupy osiągają niekiedy dominację. Naj
liczniejsze z pozostałych grup systematycznych nigdy nie przekroczyły 50,0% udziału (porówn. ryc. 2a i За oraz tab. 2 i 3).
Typ Cyanophyta był w J. Bialskim dominującą grupą w dziewięciu próbach, subdominującą — w dwóch, a w pięciu pozostałych próbach miał udział 10—25%. W J. Czarnym sinice dominowały w pięciu pró-
4 Annales, sectio C, vol. XXVII
50
bach, w ośmiu miały udział 25—50%, a w trzech pozostałych próbach — 10—25%. Udział sinic w planktonie obu jezior nie wykazuje korelacji z porą roku, a w J. Bialskim, jak się wydaje, jest związany bardziej z danym rokiem niż z którąś z jego pór. Sinice dominowały w tym je
ziorze przez cały r. 1962 (oprócz próby z września) i w początkach 1963 r., w pozostałych próbach z r. 1963 mając znacznie mniejszy udział (oprócz próby z grudnia 1963 r.). Najliczniej reprezentowanymi gatun
kami sinic były w J. Bialskim Oscillatoria rubescens — dominant w pię
ciu kolejnych próbach z r. 1962 i Aphanizomenon flos-aquae, dominujący w pozostałych próbach z udziałem sinic > 50,0%. W J. Czarnym najlicz
niej rozwijającymi się (do 50,0%) gatunkami sinic były: Gomphosphae- ria naegeliana (osiągająca subdominację w zimie), Aphanizomenon flos- -aquae i Oscillatoria rubescens. Wysoki udział sinic w planktonie tego je
ziora był jednak najczęściej powodowany obecnością licznych gatunków adominujących, a tylko w niewielu próbach był wynikiem subdominacji jednego gatunku.
Okrzemki (Cl. Bacillariophyceae) w planktonie Jeziora Czarnego wy
kazywały wyraźne maksima wiosną i jesienią, nieznacznie mniejszy udział miały w planktonie zimowym, najmniejszy latem. Wiosenne i je
sienne maksima okrzemek są notowane niemal we wszystkich publika
cjach dotyczących sezonowych zmian fitoplanktonu. Gromada ta domi
nowała w próbach z J. Czarnego (tak, jak i sinice) pięciokrotnie, a sub- dominującą grupą była w czterech próbach. Wysoki udział gromady Bacillariophyceae w J. Czarnym był powodowany niekiedy liczebnością podgromady Centricae, niekiedy — Pennatae, a czasami — obu podgro- mad równocześnie. Wzajemne stosunki liczebnościowe między tymi pod- gromadami, jak się zdaje, nie są związane z porą roku.
W Jeziorze Bialskim sezonowość dominacji okrzemek wyrażała się słabiej, zwłaszcza w r. 1962, kiedy zimowa dominacja sinicy Oscillatoria rubescens przedłużyła się aż do schyłku lata. W następnym roku wy
stąpiły za to aż trzy maksima rozwoju okrzemek: u schyłku zimy (w marcu), nieco słabsze latem (w lipcu) i wyraźne jesienią (w listopadzie).
Podgromada Centricae była w J. Bialskim reprezentowana tylko przez dwa gatunki (Melosira italica var. italica i Stephanodiscus astraea) i to o bardzo małej abundancji (w klasie „+”, przy czym Stephanodiscus je
den raz, w marcu 1963 r., osiągnął klasę „1”= 1,05%). Najczęściej i naj
liczniej znajdowaną w tym jeziorze okrzemką była Asterionella formosa.
Był to jedyny gatunek spośród okrzemek, który osiągał w J. Bialskim subdominację, a nawet dominację. Spośród licznych adominujących ga
tunków okrzemek najwyższy udział miały: Fragilaria crotonensis, Tabel- laria flocculosa var. div. i Synedra acus var. angustissima. W Jeziorze Czarnym najczęstszym spośród okrzemek subdominantem była również
a
Ryc. 2. Zmiany sezonowe w fitoplanktonie Jeziora Bialskiego; a — zmiany udziału procentowego grup systematycznych w cyklu dwuletnim, b — zmiany liczby ga
tunków o udziale > 1,0% w cyklu dwuletnim, c — zmiany ogólnej liczby gatunków w cyklu rocznym
Seasonal changes of phytoplankton in the Lake Bialskie; a — changes in per cent participation of systematic groups in a two-year cycle, b —changes in the num
ber of species of participation > 1.0% in a two-year cycle, c —changes in the total number of species in a year cycle
52
CI
Ryc. 3. Zmiany sezonowe w fitoplanktonie Jeziora Czarnego Sosnowickiego; a, b, c — jak na ryc. 2
Seasonal changes of phytoplankton in the Lake Czarne Sosnowickie; a, b, c — as in Fig. 2
Asterionella formosa (w czterech próbach). W dwóch próbach była ona samodzielnym subdominantem, w jednej dzieliła subdominację z Melo- sira ambigua i w jednej próbie — z Gomphosphaeria naegeliana. Melo-
sira ambigua mimo dość dużej w wielu próbach abundancji nigdy nie była samodzielnym subdominantem. Melosira italica (var. italica) była subdominantem w jednej próbie (w wielu innych osiągała wysoki udział jako adominant), natomiast jej subsp. subarctica mimo wysokiej frek
wencji nigdy nie przekroczyła 25% udziału. Również Melosira granulata var. angustissima pozostawała zawsze na poziomie adominanta o sto
sunkowo wysokiej abundancji. Z podgromady Pennatae najwyższy udział po Asterionella formosa miała Diatoma elongatum, osiągając dwukrot
nie klasę abundancji „2”. Widać stąd, że obserwowany niekiedy duży udział Pennatae w fitoplanktonie J. Czarnego był powodowany tylko przez jeden gatunek — Asterionella formosa, a pozostałe gatunki decy
dujące o okrzemkowym charakterze niektórych prób z tego jeziora na
leżą do podgromady Centricae.
Z innych taksonów wyższej rangi najwyższe udziały (chociaż nigdy nie przekraczające 50,0%) miały gromady Chrysophyceae i Dinophyceae.
W J. Czarnym obie te grupy miały w każdej z prób mniejszą abundan
cję niż sinice lub okrzemki, natomiast w J. Bialskim miały w niektórych próbach abundancję największą spośród wszystkich nadrzędnych tak
sonów.
Gromada Chrysophyceae największe swe udziały w próbach z J. Bial
skiego zawdzięcza udziałowi Dinobryon divergens. Gatunek ten subdomi- nował w próbach z września 1962 r. i maja 1963 r., w obu przypadkach przy abundancji sinic zawierającej się w klasie „3”. W próbach z czerw
ca 1962 i 1963 r. Chrysophyceae miały abundancję zawartą w klasie „3”, również dzięki dość dużej abundancji Dinobryon divergens. W obu tych próbach znacznie większą abundancję wykazywały sinice (w czerwcu 1962 r. w klasie „5”). W J. Czarnym abundancja tej gromady nigdy nie przekroczyła 25,0%. W próbie z sierpnia 1962 r. gromada Chrysophyceae dzięki udziałowi Dinobryon divergens była jedną z trzech najliczniej
szych poza sinicami grup systematycznych. Podobne stosunki liczebnoś- ciowe stwierdzono w czerwcu 1963 r., kiedy najliczniejszym gatunkiem z tej gromady był Mallomonas elegans. Ta stosunkowo duża abundancja złotowiciowców przy równoczesnym dużym udziale sinic (szczególnie wyraźnie widoczna w próbie z J. Bialskiego z czerwca 1962 r., porówn.
ryc. 2a) może przeczyć opinii wielu autorów (np. 4, 6, 8) o konkurencyj
nych stosunkach między sinicami a złotowiciowcami.
Cytowani autorzy (a także wielu innych, np. 2) piszą również o wra
żliwości bruzdnic na liczniejsze pojawy sinic. Z tym zdaniem zgodne są spostrzeżenia własne. Gromada Dinophyceae występowała licznie w obu Jeziorach Sosnowickich w okresach letnich (głównie Ceratium hirun- dinella). Wyjątkiem było lato 1962 r. w J. Bialskim, kiedy nie ustąpiła zimowa dominacja sinic (Oscillatoria rubescens, porówn. ryc. 2a). La-
tem następnego roku bruzdnice miały w fitoplanktonie J. Bialskiego znaczny udział (wyraźnie większy niż w J. Czarnym), a w próbie z wrześ
nia 1963 r. były nawet dzięki subdominacji Ceralium hirundinella naj
liczniejszą z grup systematycznych (porówn. tab. 2). Względnie duży udział Dinophyceae w zimowej próbie (31 III 1963) z J. Bialskiego, po
branej krótko przed rozmarznięciem jeziora, był spowodowany przez znaczną liczbę rozwijających się cyst Peridinium sp. div. Gatunki Peri- dinium rozwijały się obficiej wiosną i w pierwszej połowie lata (zwłasz
cza w J. Bialskim), stopniowo ustępując miejsca Ceratium hirundinella.
Bruzdnice w badanych materiałach wykazują wyraźniej niż złotowiciow- ce przywiązanie do ciepłych pór roku (porówn. ryc. 2 i 3).
Również pozostałe grupy systematyczne mają abundancję wyraźnie związaną z ciepłymi porami roku.
Rząd Volvocales osiągnął maksimum w planktonie J. Czarnego w pierwszej połowie lata, a w Bialskim — pod koniec lata. W obu jezio
rach rząd ten był reprezentowany przez niewielką liczbę gatunków, z których najobficiej rozwijały się: Eudorina elegans, Asterococcus su- perbus, Pseudosphaerocystis lacustris i epifityczne Stylosphaeridium stipitatum.
Rząd Chlorococcales zawdzięczał swój udział wielu gatunkom o ma
łych abundancjach, których suma dopiero powodowała widoczną rolę rzędu w letnim planktonie obu jezior (porówn. ryc. 2 i 3).
Podobnie na udział podrzędu Desmidiinales składały się liczne gatun
ki z rodzajów Cosmarium i — przede wszystkim — Staurastrwm. Nie
które z nich rozwijały się obficiej, jednak w różnych próbach różne.
Desmidiinales miały w obu jeziorach najwyższe udziały na przełomie la
ta i jesieni. W r. 1963 oprócz jesiennego maksimum miały również wiosenne, chociaż mniej wyraźne (porówn. ryc. 2a i За). Największą liczbę gatunków desmidii (niezależnie od ich abundancji) znajdowano jednak jesienią. Można przypuszczać, że było to wynikiem intensywniej
szego dopływu do pelagialu obu jezior substancji humusowych z przy
ległych torfowisk wskutek jesiennych deszczów. Również wiosna 1963 r.
obfitowała w deszcze, co może wyjaśniać tło wiosennego maksimum de
smidii w Jeziorach Sosnowickich.
W obu jeziorach znajdowano też dwa nie oznaczone gatunki z ro
dzaju Mougeotia (podrząd Euconjugatae). W J. Bialskim ich okazy znaj
dowano sporadycznie, ale w J. Czarnym abundancja tych gatunków osią
gała niekiedy klasę „3”, przy czym rozkład abundancji w czasie był taki sam, jak dla desmidii. Również wiosną 1963 r. Mougeotia pojawiła się w planktonie J. Czarnego (próba z 20 VI 1963) dość licznie.
Typ Euglenophyta był w Jeziorach Sosnowickich reprezentowany przez nieliczne gatunki głównie z rodzaju Trachelomonas. Najobficiej
rozwijającym się gatunkiem (wiosną i latem) było Colacium vesiculosum.
Gromada Cryptophyceae miała tylko jeden raz wyraźny udział w zespole — w próbie z J. Bialskiego (31 III 1963), dzięki udziałowi Crypto
monas erosa.
Gromada Xanthophyceae miała niewielki udział w zespołach plan
ktonowych obu jezior. Wyjątkiem było liczniejsze pojawienie się w czer
wcu 1963 r. w J. Bialskim Gloeobotrys limneticus, którego nieliczne oka
zy znajdowano następnie aż do listopada włącznie.
Jeziora Sosnowickie ze względu na dominujące w ich planktonie sinice lub okrzemki można uważać za zbliżone przez większą część roku do opisanych przez Jarnefelta (3) „Cyanophyceen-Typus” i ,,Dia- tomeen-Typus” (pomimo nieco innych kryteriów określania dominacji).
Dwie próby z J. Bialskiego były zbliżone do „Chrysomonadinen-Typus”
i jedna do „Peridineen-Typus”. Niektóre próby (zwłaszcza letnie) wska
zują jednak na mieszany charakter zespołów, w których wprawdzie naj
liczniejsze są sinice, ale w których nie ma wyraźnego dominanta ani nawet dominującej grupy systematycznej. Zmiany tych zespołów można prześledzieć w tab. 2 i 3.
Liczba gatunków glonów w planktonie wykazuje bardzo wyraźną za
leżność od pory roku. Wszystkie wyróżnione tu taksony wyższej rangi wykazują zwiększenie liczby gatunków w ciepłym okresie roku. Najwy
raźniejszy wzrost liczby gatunków następuje bezpośrednio po rozmarz- nięciu jezior, raptowny zaś jej spadek — z chwilą zamarznięcia (porówn.
ryc. 1, 2b, 2c, 3b, 3c). Zimą, pod lodem, liczba gatunków jest znacznie mniejsza niż w pozostałych porach roku i jeżeli następują jakieś zmia
ny, to tylko w kierunku dalszego ubywania gatunków w ciągu zimy.
Gatunki nowe w zespole, których nie było w planktonie bezpośrednio przed zamarznięciem jezior, mogą pojawiać się dopiero krótko przed rozmarznięciem (próby z marca 1963). Niektóre z nich po rozmarznię- ciu jezior znikają ponownie (np. Cryptomonas erosa), inne stopniowo rozwijają się (np. Ceratium hirundinella). Takie zmiany w liczbie ga
tunków w ciągu roku obserwowało wielu autorów (np. 6).
Większość gatunków znalezionych w fitoplanktonie obu Jezior So
snowickich może występować również w mniejszych zbiornikach. Jed
nak wszystkie gatunki o wyższych klasach abundancji, które miały cho
ciażby jeden raz udział większy niż 5%, podawane są albo głównie z je
zior, albo nawet wyłącznie z dużych jezior (np. Oscillatoria rubescens, Ceratium hirundinella, Asterionella formosa, Gloeobotrys limneticus i in.).
Na tej podstawie można twierdzić o istotnie jeziornym charakterze je
zior: Bialskiego i Czarnego Sosnowickiego, pomimo ich niewielkich po
wierzchni. Obecność w pelagialu gatunków litoralnych czy nawet typo
wych dla drobnych zbiorników można wyjaśnić właśnie tą niewielką
powierzchnią jezior, która pozwala gatunkom niejeziornym na przedo
stawanie się do środka toni. Te gatunki były zresztą znajdowane zaw
sze w małych klasach abundancji.
PIŚMIENNICTWO
1. Fijałkowski D.: Szata roślinna jezior Łęczyńsko-Włodawskich i przyle
gających do nich torfowisk. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska sectio B,.
14, 131—206 (1959).
2. Huber-Pestalozzi G.: Das Phytoplankton des Siisswassers. Ed. 2, 2, Stuttgart 1968.
3. Jarnefelt H.: Plankton ais Indikator der Trophiegruppen der Seen. Ann.
Acad. Sc. Fennicae seria A, 18, 1—29 (1952).
4. Kiselewa J. I.: Plankton Rybinskogo Wodochraniliszcza. Tr. Probl. i Te
mat. Sowiesz. Probl. gidr. wnutr. wod 2, 22—31 (1954).
5. Kowalczyk C.: Studia nad procentowym składem limnetycznych wioślarek (Cladocera) i widłonogów (Copepoda) Jezior Libiszowskich w cyklu rocznym.
Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska sectio C, 19, 135—150 (1964).
6. PółtorackaJ.: Plankton roślinny jezior okolic Węgorzewa na tle ich właś
ciwości środowiskowych. Pol. Arch. Hydrobiol. 11, 189—217 (1963).
7. Radwan S.: Rotiferes (Rotatoria) de trois lacs a trophisme diffórent. Pol.
Arch. Hydrobiol. 16, 51—65 (1969).
8. Spodniewska I.: Plankton jeziora Tajty. Ekol. Pol. seria A, 3, 181—228 (1955).
9. Więckowski K., Wojciechowski I.: Zmiany charakteru limnologicz
nego Jezior Sosnowickich. Wiad. Ekol. 17, 239—247 (1971).
10. Wilg at T.: Jeziora Łęczyńsko-Włodawskie. Ann. Univ. Mariae Curie-Skło
dowska sectio B, 8, 37—122 (1953).
11. Witkowski Z.: Zagadnienie różnorodności gatunkowej w badaniach bioce- notycznych. Wiad. Ekol. 16, 117—132 (1970).
12. Wojciechowski I.: Die Plankton-Flora der Seen in der Umgebung von Sosnowica (Ostpolen). Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska sectio C, 26, 233—■
264 (1971).
13. Wojciechowski I.: Mechanizm dystrofizacji jezior Sosnowickich. Referat na VIII Zjeździe Hydrobiologów Polskich w Białymstoku, 16—20 września 1970.
Streszczenia referatów, Białystok 1970, 180.
РЕЗЮМЕ
В течение 1962—1963 rr. из озер Чарне и Бяльске (Сосновицкие озера) брали образцы и определяли абунданцию видов и высших систе
матических единиц. Абунданция основана на процентном содержании видов в образце, причем за доминанты брали виды, содержание кото
рых было > 50%, за субдоминанты — виды, содержание которых со
ставляло > 25—50% и за адоминанты — виды, содержание которых со
ставляло > 1,0—25%.
Общее количество видов в образце обуславливало адоминанты и ви
ды, содержание которых было <1%. Между общим количеством ви
дов и наивысшей степенью доминирования существовала обратная кор
реляция: образцах, в которых содержание каждого вида не превы
шало 25%, общее количество видов было наибольшим. В образцах с субдоминантами количество видов было, обычно, меньшим, а в об
разцах с доминантами — наименьшим.
Во всех образцах с доминантами не констатировали присутствия субдоминант и наоборот. Доминация вида в данном образце автома
тические вызывает преобладание (доминацию) высшей для доминанта систематической единицы. Зато субдоминанты не всегда обусла
вливали преобладание в образце своих высших таксономических еди
ниц. Доминация таксонов более высокого ранга была, следовательно, обусловлена одним видом или несколькими видами с их небольшим содержанием.
Виды с небольшой абунданцией (<1%) не влияли, однако, на ха
рактер ассоциаций (образцов). Присутствие видов с небольшой абун
данцией и редкой частотой выступания в планктоне этих озер было случайным. Также виды с более частым выступанием, но с небольшой абунданциеи (<С1%) не влияли на процентное содержание таксонов высшего ранга в ассоциациях. Существенными компонентами планкто
на были виды, которые независимо от частоты выступания проявляли, хотя бы в одном образце, более или менее выразительный максимум.
В образцах установлена выразительная корреляция между количеством видов, содержание которых было >1%, и процентным содержанием их высших систематических единиц. При определении степени домина- ции частота выступления являлась существенным параметром, однако доминанты и субдоминанты, кроме соответственно большой абундан- ции в соответствующих образцах, отличались также более частым вы
ступанием, по крайней мере, в течение того года, в котором они до
минировали (или субдоминировали).
В связи с преобладанием в планктоне Сосновицких озер сине-зе
леных и диатомовых водорослей можно считать, что эти озера в боль
шей части года близки к „Cyanophyceen-Typus” и „Diatomeen-Typus”
(3), несмотря на отличающиеся критерии определения доминации. Од
нако некоторые образцы, особенно те, которые были взяты летом, ука
зывали на смешанный характер ассоциаций, в которых нет ни доми
нант, ни четко доминирующих таксонов высшего ранга.
SUMMARY
In 1962 and 1963, samples were taken from the Lakes Sosnowica (the lakes Bialskie and Czarne) in order to determine the abundance of species and higher systematic units. Abundance was based on per cent participation of species in a sample, dominant species being those whose participation was higher than 50.0%, subdominant species whose parti
cipation was >25.0—50.0% and adominant species of participation > 1.0
—25%.
Total number of species in a sample depended upon adominant forms and species of participation smaller than 1%. The total number of spe
cies was inversely correlated with the highest rate of domination; in samples, in which the participation of each species did not exceed 25%, the total number of species was the largest. Numbers of species were usually small in samples with subdominating species and the smallest number of species was found in samples containing dominant species.
Subdominant species were never found in samples containing do
minant species and vice versa. The dominance of a species in a given sample caused automatically the quantitative predominance (dominance) of a systematic unit higher than the dominating species. Subdominating species, on the other hand, were not always decisive of the predominance of their higher taxonomic units in a sample. Therefore, the dominance of taxons of a higher rank was determined either by one species or by a larger number of species of considerably smaller participation.
Species of small abundance (< 1.0%) did not, however, affect the character of associations (samples). Those species whose abundance was small and frequency low in the plankton of the lakes investigated, occur
red accidentaly. Species of high frequency but always small abundance (< 1.0%) also had no influence on the per cent participation of taxons of a higher rank in associations. Those species, which independently of frequency showed more or less distinct maximum in at least one sam
ple, were the significant components of plankton. There was found a clear correlation between the number of species of the participation
> 1.0% and the per cent participation of their higher systematic units in particular samples. Frequency was not a significant parameter for determining the rate of dominance. And yet, dominating and subdo
minating species were characterized not only by large abundance but also by high frequency at least in the year in which they were playing their dominating (or subdominating) part.
It can be assumed that the Lakes Sosnowica, because of the predo
minance of blue-green algae and diatoms in their plankton, are similar
to ’’Cyanophyceen-Typus” and ’’Diatomeen-Typus” (3), in spite of the criteria of dominance determination differing from those ofJarnefelt (3). However, some samples, especially the summer ones, point to a mix
ed character of associations which are without dominating species or even without dominating taxons of a higher rank.
Pap. druk. sat. Ill kl. 80 g Annales UMCS, Lublin 1972 Nakład 950+50 egz. B-8
Format B5 (70X100) Drukarnia Uniwersytecka w Lublinie
Maszynopis otrzymano 8 III 1972 r.
Stron druku: 30 Zam. nr 82 z 8 III 1972 Druk ukończono: IX 1972 r.
-*-»uфo T3c
» Ф•ł—>
Дo
>»
c Д & O tłfi Ф
»■*> _C cN чч
& ° -& <u ЯЗ o 5 -O s s
и c>> 3
» ja
<
sassep aauEpunqv ifouepunqe Xsb[x
(Л фС о N Д О -м
>» Я из +JЛ с Я С •“*
о
•ё £ ~
ф «г г>>
сд
ю с*з -f-
7 ф ф a S Я о о +?
Д 9»
О- о в
Ю ' -J-
'ab.2.SezonowezmianyfitoplanktonuJezioraBialskiegowlatach1962—1963 SeasonalchangesofphytoplanktonintheLakeBialskiein1962—1963
Л с жЯ СМ
■I i ТЗ 2
< я тз с д 3 я
aPо 4
»-4 8 а о II
ф —<
а -М СМ С с 2 I4 ТЗ ф
< V я
ся тзс д□я
ся . С 05 Д СЯ
С тзО Д д3 сд
sapads ?ивщшорв jo asquint цэЛэЬГпщшорв MoąuniBg Bqzaiq
я 2ся S § ’5ф О Wя а
saioads jueuiuiope jo sassep aouepunqy лцциещшоре ifauepunqe Xsej^i .WH О
о о с ю Я О с « 5
с я С
§ о
’• тз сд
ся л д £СЯ
° о ф L?
ё Ś 5 я с лз дя
о о, с.
ОN ЯЯ Да яPi Я
ŁЯ 6Q Да ?
о
£!
£О О
a es
» M 4S о a, o
ДЯ Ь
§ 2 д «ф
оз 2
ф g 2 ВPi «я ф
ТЗ
■2 я
*» ф ф ф
Я СО д
£ 2 2 а я g « о о ОО S,
is q я £ Pi
« яЯ- У О a co
ф ФО Д
фя 6
яя я
*ф фа яя яо
яф Sо
•»«*N ЯЯ да
фя да д 2 а §
2 2 о t
С -J?
•§5
§ °
■° А я А 5я —
~ оI/
Я о
чч ЪХ) д О fl ои< Ф4-» а а Я £ Q а
.2 § 5
смсо ОЗ
.2 g дя
смсо
03
.2 g о ио;
S д Я Ф
’£ **
>
со
+ Ю CM CM »—i ' r-1 т-H -J- co CO CM + 05 3
_ 0) 05
« Si «
Ti a 05 j? o
§• o f |
§ g, §■ §
O b 3 ęi 0, 05
o 2 o £ o :s
§ 3
,2 £ sa >= ?? <ъ -B■e ai О О Й Д, O C
5CC ON Oa
©
•5 3 0
■З 3 S o Q 5 .5
a e- 0 I* ЬО -»
0505 fc05 'So eo
s 0 3
•2 к0
’oj 3 a <3 й 05 '£3 2 s'3
■Л3 X53 -о
& b 05
a Ё
xi ь a 05
g ~
*» (Л X3o
aS
o O
.3 s
** 5 Ł3 3OJ
75 Ди
s £ CM©
©
>©
o 05ę05 3 o os o 3
ao ą
05 OJ r-5 3
3 75
o 305 ęj Д5a S
e o
O bq O Q <£
з о Д5 2 a § § 2> h £ £ O 5- •£* 05
73 3 OoNa
053 05o O Д505
a o O 91 Й
c/j O O o> o O h a -c a
Д505
05 3 OJ Ql 05 o 3 g5
3 "2
— o aa o o ~ o з o
3 75
O 3 3 o° :s 8 3
& SOj rC 3
«Я 'Д) SU •««> -К. ЧУ c O o O, > Q O Q O.
toa -3aOJ5 x*a Ss
o
ó o s >
3 e
в
<3
5 S
■3 5с» o e §
Лuo b
•2 S fe я 2 » 2 g o Ow Ows .-
ó £ S a O 05 75 05
3 *3
§
oto
o .3a OJ3 o S3
•«*»3^з oo
73too
'i-o
£o Q5
•2 §
2 g
3 O
Й5f-
нГ§ .2 3 73 05 3 a o
§ ? O x>
o з
3 з 73 X3
o CM©
©
>co
s 2
« 2
•5^2 в ь, g
2 !
§ £ ,2 a o
3 75 3
§ i ss3a 3 rOo
3O oa o
oo
в0) 2 M N §
*§ 8
3 2 75з
‘5 a3 I §3 X5 053 з §
£aOJ OJ . O O Д5 05
a £ Soj£ U g
oj 3 2 **a O oj a o L. *-•
X5oO 05
M i П 73 o
O
112 Asterionellaformosa,Centronellarosta- nadacveleaejinsydomoChlamfam.kii, Pseu-Eudorinaelegans,sp.,div.zoosporae dosphaerocystislacustris,Stylosphaeri- diumstipitatum
e £ o 05
§, B>
>» ~
•“ a
I ■»o .2 Q
><
сч
lO d »—< ^4 i“4 ^4 —|—
i 5Ф o з
з 7$
ф 2
ф S o :g 2 43
ю d i-i + Ю Tf 1-t 4“ Ю ’tf* d d i—I 1-4 t—< i-ч -|-
2 s=3j ф X o35h з?
O (i, u >
21 u
<2 o a
2 °
’~-i M
35 ф x S U А, о a
? * aSo з
aф
6o
35
i *
5 Gco CO
U Om
h On
•Я O o a
33o
§ ł
*Ao вв
П) >—»ф
3 e g
ax8 S §
g &
«335 •£e '*»X ф ф
вф 3В фа уа ео X X ф Ф ф
ао аб 3ф у3 'сЗ а со35 £ Оз соQ
SЕ X1- вф "о Nо О О О > а
a « e 3 co35 Ф<->
xф
3G
’■*■»
GO Ф X3 H
ф ф 3 еоФ Ф X3 5В К Е О M-J«0ф 3 л
о •«»*X•—
*з 'З .СО*
ф ь- S3 бф 305
м 3ф
os 6
в уфв
ф «•
со Ом о
3 -с 3 О
Xф Ь3
33 3 05ф) 5 ~
£ з
•в»зЕ с °
•S -з 2 к з ьз
3о 3ф ф£ 3 с —,
dсо
05
X
ф «
х а 3 Oj
*- 72 со
хф Ьиз
3о 3ф ф
а
X
Xф3 Ь
2ь ф 3 >
г 2
*5 3 О пз
зз ха
3о 3ф ф
3а
&
а
а ' Ч
з g3 .£
з X 2а з
в з
» е w »
з оО 2 *-
£ ° з «
3 *§
а § со CJ ф ± G J?
О 3 а о1 соО &Q
ф3 Xаи хq
а£о
О£ Ео
Ом соФ со 5~ ВФ 1 у о соФ а
X 5
3 О*-
S * S « 22 s з £2 3 3 'З О Ф
•з 3
