„BLISKO OGNIA"
W 82 l o g i o n i e " E w a n g elii Tomasza" z Mag Hammadi ozytam y! "Rzeki J e z u s ; k t o J e s t b l i s k o m n ie, j e s t b l i s k o o g n ia , a k t o j e s t d a le k o ode m n ie, d a le k o J e s t Od k r ó le s tw a " . Wypowiedź t a , j e ś l i n ie j e s t a u ten tyczn ym pow ied zen iem J e z u s a , j a k s ą d z i J e r e m la s " , t o za ta k ą u c h o d z ił a je d n a k w pierw otnym K o ś c i e l e . J u ż bowiem O rygenes w " H o m ilii o k s i ę d z e J e r e m ia sz a " p i s a ł !
" c z y ta łe m g d z i e ś sło w a w yp ow ied zian e rzekomo p r z e z Z b a w icie l a . . . pow iada tam Z b a w ic ie l: 'K t o j e s t b l i s k o m n ie, j e s t b l i s k o o g n ia , a k to j e s t d a le k o ode m n ie, d a le k o j e s t od królestw a"*^.
"Ogień" w kom entarzu O rygen esa do t e j w yp ow ied zi łą c z y s i ę z w a lk ą , za p a sa m i, m o ż liw o ś c ią zarówno c h ł o s t y , ja k i n a g ro d y . Zawodnik " b lis k o ogn ia" " j e ś l i z o s t a n i e pokonany, b ę d z ie w y c h ło sta n y i odrzu c o n y , a j e ś l i z w y c ię ż y , otrzym a w i e n i e c , ta k samo t o n , k to w s t ą p i ł do K o ś c i o ł a . . . t o zn a czy z a p i s a ł s i ę do zapasów p o b o ż n o śc i" . Tak w ięo "ogień" s y m b o liz u je w y ra źn ie prób ę m oraln ą, d o św ia d o z e n ie c z ł o w ie k a . N ie w y k lu o zo n e, i ż O rygenes m ia ł na m y ś li m ęczeń stw o . Powra c a ł on do t e g o p o w ie d z e n ia j e s z c z e w " H o m ilii do K s ię g i Jozu ego" :
" P a m ięta j, co n a p is a n o , c i k tó r z y z b l i ż a j ą s i ę do m n ie, z b l i ż a j ą s i ę do o g n ia . J e ś l i j e s t e ś z ło te m lu b srebrem 1 z b l i ż s z y s i ę do o g n ia , o g ie ń z w ię k sz y tw ój b la s k i p ro m ie n io w a n ie , j e ś l i jed n a k j e s t e ś w in ie n budowy na funda m encie tw ej w ia ry "z drew na, traw y lu b słom y" , j e ś l i z t a
-1 E vangellum Thomae 8 2 , e d . A .G u lllaU m on t - A .Puech /L '% v a n g ile s e l o n Thomas. T e z te c o p te e t t r ą d , f r a n c . , P a r ts 1 9 5 9 /, s . 4 4 , tłu m , z k o p t y j s k ie g o A.Dembska-W.Myszor /T e k s t y z Nag Hammadi, Warszawa 1 9 7 9 /, PSP 2 0 ,2 2 2 .
2 J .J e r e m i a s , Unbekannte J e s u s w o r t e , G d te r slo h 1 9 6 3 , 6 4 -7 1 . 3 O r ig e n e s , In Jeremiam h o m ilia XXI, 3 , PG 1 3 ,6 3 1 - 5 3 2 , PSP 3 0 ,1 9 8 . 4 Tamże.
269
-ką budowlą z b liż y s z s l s do o g n ia s p ło n i e s z . B ło g o sła w ien i o i , k tó r z y s ą b lis k o i to tak b lis k o , że o g ie ń io h o św ie ca a n ie sp a la " 6 .
C ytat o b l i s k o ś c i og n ia znajdujemy tak że w "Komentarzu do psalmów" Dydyma Ś le p e g o , g d z ie rów nież z b liż e n iu s i ę do og n ia nadaje on zna c z e n ie próby m oraln ej".
Pewien anonimowy au tor s y r y j s k i z IV w. podał n ie c o zm ienio ną w e r sję powyższego lo g io n u :
"Oto, co p o w ie d z ia ł Z b a w ic ie l, k tó r y d aje ż y o le : k to z b l i ż a s i ę do m nie, z b l i ż a s i ę do o g n ia , a k to oddala s i ę ode m nie, od dala s i ę od ży p ia " ? .
Cytowane wypow iedzi mówią zawsze o b l i s k o ś c i wobeo o g n ia i w ła śn ie term in "ogień" j e s t hasłem komentarzy t e j w ypow iedzi. J e ś l i w ko mentarzu k o ście ln y m , Orygenesa i Dydyma c h o d z iło o p rób{ moralną i d ośw iad czen ie c h r z e ś c ij a n in a , t o trudno u s t a l i ó , jak r o z u m ie li oytowaną wypowiedź gn o sty cy i red ak tor "E w angelii Tomasza".
W innych w ypow iedziach "E w angelii Tomasza" o ogniu ch od zi o p roces d o sk o n a le n ia s i ę 1 o c z y sz c z a n ia " . Z naczen ie "ognia" w te k sta o h gn osty o k io h j e s t jednak zróżn icow an e; o g ie ń c z ę s t o w iąże s i ę w nioh z e światem stworzonym, 1 podobnie jak w f i l o z o f i i g r e o k l e j , j e s t jednym z p raelem en tów /ob ok wody, p o w ietrz a i z ie m i/" . J e s t to ogień w u ję o lu sto ik ó w , to znaczy o g ie ń tra w ią c y w ew nętrznie ś w ia t, aż do je g o k resu w w ielk im pożarze św ia ta * " . J e s t to rów nież o g ie ń o zn a
-3 In librum Jesu Nave h o m ilia IV, 3 , SCh T l , 154. 6 Dldymus, E z p o s itio in psalmum 8 8 ,8 , PG 3 9 ,1 4 8 8 D.
7 C ytuję wg J.M śnard, L'% vangile s e lo n Thomas, "Nag Hammadl S tu - d ie s " i L eid en 1975, t . 5 , 1 8 2 -i8 4 , oraz H.Ch.Puech, En quete da l a Gnose, t . 2 ; Sur l'E v a n g ile s e lo n Thomas. E sq u lsse d'une l n - t e r p r ś t a t io n sy ste m a tlq u e , P a r is i9 7 8 , 264. Na temat Innych r e m in is c e n c ji te g o lo g io n u p o r . J.M śnard, Les problem es de l'E v a n - g l l e s e lo n Thomaa, w: E ssays on th e Nag Hammadi T e zts ln Honour o f A lezander BHhling, ed.M .K rause, "Nag Hammadi S tu d ie s" . Leiden 1972, t . 3 , 5 9 -6 1 .
8 P or. L ogia 1 0 ,1 3 ,1 6 , Guillaum ont-Puech 6 , 8 , iO, PSP 2 0 ,2 0 9 -2 1 0 . 9 Podaję przykładow o: Apokryf Jana. Nag Hammadl Codez I I , p .2 0
3 5 - 2 1 ,6 . Autor tr a k ta t u "0 p oczątku św iata" r o z r ó ż n ia z t e j r a o j i tr z y r o d za je ch rz tu : duchowy, z og n ia 1 z wody. Chrmzst z ogn ia odpowiada jakiem uś rytow i pośredniemu stw o r z e n ia . Por. Nag Hammadl Codez I I , p . 1 2 2 ,1 4 -1 6 .
270
-c z e n lu e s -c h a t o lo g i-c z n y m . Myśl bowiem p o p u la r n e j f i l o z o f i i m ie s z a ła s i ę t u c z ę s t o z w yob rażen iam i b i b l i j n y m i " . Tak np. z b l i ż a n i e s i ę do o g n ia w ed łu g O rygenesa w ią z a ło s i ę z tym rodzajem p rd b y, j a k i e mu p od d aje s i ę katechum en d e c y d u ją c y s i ę p r z y j ą ć c h r z e s t . Może w ięc i g n o s t y e y r o z u m ie li z b l i ż a n i e s i ę do o g n ia ja k o z b l i ż a n i e s i ę do j a k i e g o ś o k r e ś lo n e g o momentu, c z y nawet j a k i e g o ś r y tu ? .
W g n o s t y o k ie j " E w a n g elii F i l i p a " ró w n ie ż czytam y o o g n iu i na m a s z c z e n iu :
"Rzeczy u k r y t e , ukrywa s i ę p o p rzez z a k r y o ia . Są r z e c z y u k r y te p o p rzez o b j a w ie n ia . J e s t woda w w o d zie i o g ie ń w n a m a sz c z e n iu " !^ .
I n a c z e j m ów iąc, w czymś w idocznym , jawnym, n am aszczen iu ja k o znaku w id z ia ln y m , ukrywa s i ę o g i e ń , ta k ja k w w id o c z n e j w o d zie /b y ó może c h r z t u / ukrywa s i ę woda duchowa, na ż y c i e w ie c z n e . "Ogień" oznacza t u w i ę c , ja k u O ry g en esa , j a k ą ś r z e c z y w is t o ś ć duchow ą. W innym m ie j s - ou t e j ż e e w a n g e lii czytam y:
"Dusza i duch p o w sta ły z wody i o g n ia i ś w i a t ł o ś c i sy n a komnaty m a ł ż e ń s k ie j . Ogniem j e s t n a m a s z c z e n ie , ś w i a t ł o ś ć j e s t ogn iem . N ie mówię o tym o g n iu , k tó r y n ie p o sia d a k s z t a ł t u , l e c z o innym , k tó r e g o k s z t a ł t j e s t o z y s t y , c z y n i ś w i a t ł o ś ć c z y s t ą i ob d arza p ię k n e m " !'.
I s t o t n i e , z b l i ż a j ą c s i ę do t a k i e g o o g n ia , którym j e s t Duoh ś w ię t y , j a k p o d a ją in n e w yp ow ied zi " E w a n g elii F i l i p a " , można s ą d z i ć , że c h o d z i ł o ta k ż e o z b l i ż e n i a s i ę do C h r y stu sa ja k o z b a w c y ^ . "Ewange- l i a " t a wspomina j e s z c z e o o g n iu w l o g i o n i e S i ł
" N aczyn ia s z k la n e i n a c z y n ia g l i n i a n e p o w sta ją w o g n iu . Jednak n a c z y n ia s z k la n e zw y k le gdy s i ę t ł u k ą znowu s i ę j e w y tw a rza , p o w s ta ją bowiem p r z e z wydmuchwianie /p n e u - m a " t/. N a czy n ia z a ś g l i n i a n e tłu k ą o s i ę n i s z c z e j ą ,
11 "Noema", Nag ilammadi Codez V I, p .3 7 ,3 1 ; 3 8 ,4 ; 4 1 ,2 0 a l e rów nież A s k le p i o s , Nag Hanmadi Codez V I, p .7 7 ,2 3 .
12 E van geliu m P h i l i p p l 2 5 , e d . W.C.T111 /O as E vangellum nach P h l l l p - p o s , B e r l i n 1 9 6 3 / s . 1 8 , tłu m , z k o p t y j s k le g o A.Dembska-W.Myszor /T e k s t y z Nag Hammadl, Warszawa 1 9 7 9 /, PSP 2 0 ,2 4 5 .
13 P o r . kom entarz do E w a n g e lii F i l i p a , PSP 2 0 ,2 8 0 . 14 E vangelium P h i l i p p l 6 6 , T i l l 3 4 , PSP 2 0 ,2 5 5 - 2 5 6 . 15 P o r . kom entarz do E w a ń g e lll F i l i p a , PSP 2 0 ,2 8 5 .
271
-p ow sta ją bowiem bez wydmuchiwania"**
Ogień s łu ż y zatem do wytw arzania jednych i d ru gich n a ozyń ,p rzez k tó r e n a le ż y rozum ieó lu d z i* . S zklane n ie t y lk o s ą z natury s z la c h e t n i e j s z e , a l e rów n ież mogą pow staó na nowo, odtworzone w ogn iu 1 to h n ie - n lu /"pneum a"!/ z u żytego je a z o z e raz s z k ła . Ogień zatem , podobnie jak " tc h n ie n ie " , o ż y l i "pneuma" w skazują na c z ło w ie k a ,ja k ie g o on j e s t r o d za ju . Gnostyoy z n a li nawet rod zaj ozn aozan la ogniem , o ozym wspomina Iren eu sz c h a ra k ter y zu ją c : k arp okracjan: "N iektórzy z n ich
ozn aczają swych uczniów wypalaniem znaku na zew nątrz prawego ucha. Do n ich to n a le ż a ła owa M arcelin a, k tó r a za A n iceta p rzy b y ła do Rzymu i b y ła ok azją zguby d la w ielu " . Byó może gn ostyoy p r z e j ę l i j a k iś r y t n azn aczan ia ogniem , le c z z t e j k r ó t k ie j n o ta t k i Ir en eu sza n ie wiemy, co ów o g ie ń mógł o zn a cz a ć. J e ś l i n asza dotychczasow a a r - gumentaoja j e s t poprawna, t o " z b liż a n ie s i ę do ognia" ozn aozało w in t e r p r e t a c j i g n o s ty c k ie j n ie t y l e d e c y z ję lub p o d ję o ie w a lk i, k tó r a , jak tłu m a czy ł Orygenea, może zakońozyó s i ę k lę s k ą , i l e wska zyw ało na i s t n i e j ą o ą ju ż b lis k o ś ć Z b a w iciela i p o sia d a n ie j u ż zba w ie n ia . Tak w ięc obok dynam icznej c h r z e ś c ij a ń s k ie j I n t e r p r e t a c j i ,
o p a rtej przede w szystkim na przyjmowaniu w olnej w o li c z ło w ie k a , w g n o sty c k o -o h r z e śo ija ń s k ic h t e k s ta c h znajdzlem y I n te r p r e ta c ję s t a
ty c z n ą , od rzu cającą w ła śc iw ie w olność c z ło w ie k a .
Ks. Wincenty Myszor - Warszawa
"DEM FEUER NAHE" /Zusam m enfassung/
Im kurzeń Kommentar zu Logion 82 von Thomasovangellum von Nag Hammadi w ird d ie g n o s tis c h e I n te r p r e ta t io n vom Feuer m it der I n te r p r e ta t io n von O rigenes Z u sam m engestellt. Dle k ir o h lio h e I n t e r p r e t a t io n von O rigenes s p r ic h t aber d ie Probe f a r den C h r is t. Da- dproh s o l i der C h r ist nghar dem C h r istu s kommen. D ie g n o s tis c h e I n te r p r e ta t io n sa g t aber d ie T atsaoh e, wer d er G nostiker sohon i s t , d ass e r sohon nahe dem F euer, d .h . dem H eiland i s t .
i 6 Evangelium P h ilip p i S i , T i l l 2 8 , PSP 2O ,2 S i.
iT Por. obraz naozyń w "Evangellum V e r it a t is " . Nag Hammadi Codez I . p . 2 5 ,2 5 -3 0 ; 2 6 , 5 - i S .
