rijkswaterstaat
technisch rapport 9
inventarisatie functies
onderwateroever
mi^-m:y
kustverdediging
t e c h n i s c h r a p p o r t 9
INVENTARISATIE FUNCTIES ONDERWATEROEVER i n t e r a c t i e met k u s t v e r d e d i g i n g a u t e u r s : d r . J.P.M. Mulder i n g . F.J. de Vos R i j k s w a t e r s t a a t D i e n s t G e t i j d e w a t e r e n maart 1989 KUSTVERDEDIGING NA 1990
INHOUDSOPGAVE b l z . KADER VAN DIT RAPPORT 5
SAMENVATTING 7 1. INLEIDING 13 2. INVENTARISATIE FUNCTIES OP DE ONDERWATEROEVER 15
2.1 K u s t v e r d e d i g i n g 15 2.2 N a t u u r 15 2.2.1 Bodemdieren 16 2.2.2 V i s s e n en v o g e l s 16 2.2.3 Zeehonden en b r u i n v i s s e n 18 2.3 Scheepvaart 18 2.4 B e r o e p s z e e v i s s e r i j 21 2.4.1 Economische b e t e k e n i s 22 2.4.2 P a a i g e b l e d e n en k i n d e r k a m e r f u n c t i e 23 2.4.3 S c h e l p d i e r v i s s e r i j 23 2.5 R e c r e a t i e en t o e r i s m e 25 2.6 I n b r e n g en o p s l a g v a n gebiedsvreemde s t o f f e n 25 2.7 D e l f s t o f f e n w i n n i n g 28 2.8 I n f r a s t r u c t u r e l e werken 29 2.9 M i l i t a i r e a c t i v i t e i t e n 31 2.10 Overige f u n c t i e s 32 3. DE ONDERWATEROEVER EN HET BESTAANDE RUIMTELIJK BELEID 33
3.1 Algemene b e l e i d s l i j n voor de onderwateroever 33 3.2 O n d e r w a t e r o e v e r b e l e i d p e r b e l e i d s s e c t o r 33
3.2.1 Wonen en Industriële b e d r i j v i g h e i d 33
3.2.2 Natuur en landschap 34 3.2.3 M i l i t a i r e a c t i v i t e i t e n 35 4. INVENTARISATIE VAN WISSELWERKINGEN TUSSEN KUSTVERDEDIGING
EN ANDERE FUNCTIES 37 4.1 I n l e i d i n g 37 4.2 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e n a t u u r 37 4.2.1 Harde k u s t v e r d e d i g i n g s m a a t r e g e l e n 37 4.2.2 Zachte k u s t v e r d e d i g i n g s m a a t r e g e l e n 38 4.3 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e s c h e e p v a a r t 40 4.4 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e b e r o e p s z e e v i s e r l j 40 4.5 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e r e c r e a t i e en t o e r i s m e 41 4.6 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e i n b r e n g en o p s l a g s t o f f e n 41 4.7 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e d e l f s t o f f e n w i n n i n g 41 4.8 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e i n f r a s t r u c t u r e l e werken 42 4.9 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e m i l i t a i r e a c t i v i t e i t e n 43 4.10 W i s s e l w e r k i n g met o v e r i g e belangen 43 5. CONCLUSIES ^5 REFERENTIES 46
KADER VAN DIT RAPPORT
D i t r a p p o r t i s een o n d e r d e e l v a n de s t u d i e d i e r o n d de d i s c u s s i e n o t a " K u s t v e r d e d i g i n g na 1990" i s u i t g e v o e r d . Deze s t u d i e h e e f t i n 1988 en 1989 p l a a t s g e v o n d e n . H i e r i n w o r d t een a a n t a l a l t e r n a t i e v e m o g e l i j k h e -den t e n a a n z i e n v a n k u s t v e r d e d i g i n g s b e l e i d o n d e r z o c h t en wor-den deze m o g e l i j k h e d e n n a a s t e l k a a r g e p r e s e n t e e r d .
De b e l e l d s a n a l y t l s c h e s t u d i e v e r e i s t k e n n i s over een g r o o t a a n t a l , soms n o g a l u i t e e n l o p e n d e a s p e c t e n v a n k u s t v e r d e d i g i n g ( s b e l e i d ) : k u s t -g e d r a -g , v e i l i -g h e i d v a n de duinenkust., v o o r s p e l l i n -g v a n k u s t -g e d r a -g , g e b r u i k s f u n c t i e s i n h e t d u i n g e b i e d en hoe deze t e b e o o r d e l e n , w e l k e m a a t r e g e l e n z i j n z i n v o l , e t c . A l deze onderwerpen z i j n l n onderbouwen-de s t u d i e s aan onderbouwen-de oronderbouwen-de gekomen en g e r a p p o r t e e r d i n T e c n i s c h e Rappor-t e n .
Het o n d e r h a v i g e r a p p o r t b e v a t de t e c h n i s c h e onderbouwing v a n een v a n de a s p e c t e n v a n de b e l e l d s a n a l y t l s c h e s t u d i e .
I n o n d e r s t a a n d o v e r z i c h t i s een opsomming gegeven v a n a l l e T e c h n i s c h e Rapporten d i e i n d l t kader z i j n v e r s c h e n e n . TR- 0 O v e r z i c h t t e c h n i s c h e onderbouwing b e l e i d s a n a l y s e s a m e n v a t t i n g en c o n c l u s i e s v a n de u i t g e v o e r d e p r o j e c t e n TR- 1 Zandsysteem k u s t een m o r f o l o g i s c h e k a r a k t e r i s e r i n g TR- 2 Toestand k u s t 1990 k u s t t y p e r i n g en m o r f o m e t r i s c h e kenmerken TR- 3 Kustonderhoud k o s t e n en b a s i s o n d e r h o u d TR- 4 I n v e n t a r i s a t i e d u i n f u n c t i e s TR- 5 K u s t v o o r s p e l l i n g v o o r s p e l l i n g o n t w i k k e l i n g k u s t l i j n 1990-2090 TR- 6 Z e e s p i e g e l r i j z i n g hydro-meteo s c e n a r i o ' s TR- 7 Duinen a l s w a t e r k e r i n g i n v l o e d v a n k u s t g e d r a g op v e i l i g h e i d TR- 8 D u i n f u n c t i e s i n v l o e d v a n k u s t g e d r a g TR- 9 I n v e n t a r i s a t i e f u n c t i e s o n d e r w a t e r o e v e r i n t e r a c t i e met k u s t v e r d e d i g i n g TR- 10 Zeezandwinning i n v l o e d op k u s t g e d r a g TR- 11 S t r a n d - en d u i n s u p p l e t i e s e f f e c t i v i t e i t en k o s t e n TR- 12 S t r a n d h o o f d e n en p a a l r i j e n e v a l u a t i e w e r k i n g TR- 13 G r o t e c i v i e l e werken I n v l o e d op k u s t g e d r a g TR- 14 O n d e r w a t e r o e v e r s u p p l e t i e s een a l t e r n a t i e v e k u s t v e r d e d i g i n g s m e t h o d e TR- 15 M o n i t o r i n g k u s t g e d r a g h u i d i g e s i t u a t i e en t o e k o m s t b e e l d TR- 16 Harde k u s t v e r d e d i g i n g z e e d i j k e n , havengebieden en s t r a n d m u r e n a l s w a t e r k e r i n g
SAMENVATTING
Onderwateroever
De onderwateroever vormt de basis van onze kust. Ontwikkelingen op de onderwateroever zijn direct en indirect van invloed op de kustlijnlig-ging en daarmee op de kustverdedikustlijnlig-ging.
De onderwateroever ( binnen de context van technisch rapport 9 gedefi-nieerd als het zeegebied tussen de laagwaterlijn en ca. de NAP-20 m dieptelijn, met een roaxiroale breedte van 20 km ) heeft echter ook betekenis voor andere functies. De toegepaste kustverdedigingsstrate-gie en de overige functies van de onderwateroever hebben in meer of mindere mate een invloed op elkaar.
Technisch rapport 9
Oro de wederzijdse beinvloeding van functies mee te kunnen wegen in een beleidsanalyse voor de kustverdediging, is een integrale belan-genafweging vereist.
Een afweging in deze vorm, van aIle op de onderwateroever voorkomende belangen wordt in Nederland voor het eerst uitgevoerd in het kader van de voorbereiding van de 3e Nota Waterhuishouding en het op te stellen
Integraal Beleidsplan Voordelta. De resultaten van de
methodiekontwik-keling en de analyses binnen deze projecten zijn in het voorjaar 1989 nog niet beschikbaar. Met het oog op de complexiteit van de vereiste analyses en gelet op de beschikbare tijd, is besloten bij de beleids-analyse in het kader van de Nota Kustverdediging, de verschillende belangen van de onderwateroever vooralsnog niet mee te nemen. Een integrale belangenafweging wordt echter bij het actualiseren van het
kustverdedigingsbeleid in de toekomst weI degelijk wenselijk geacht.
Als eerste onderbouwing van deze visie wordt in Technisch Rapport 9 een inventarisatie gegeven van:
(-) de betekenis van de onderwateroever voor de verschillende
func-ties; en
(-) de wisselwerking tussen deze functies en de kustverdediging.
De interactie tussen de verschillende functies van de onderwateroever
onderling, is hierbij buiten beschouwing gebleven. Een inschatting van het relatieve belang van de beschreven relaties is dan ook slechts
gedeeltelijk mogelijk. De plaats van de onderwateroever in de diverse
overheidsnota's over het ruimtelijk beleid, wordt kort belicht.
Overzicht functies onderwateroever
II
functie kustverdedigingDe rol van de onderwateroever bij de kustverdediging blijkt uit het
feit dat de kusterosie grotendeels wordt bepaald door de mate van ach terui tgang van deze oever. Op plaa tsen waar de
,
·
m
terkering ui teendijk bestaat, of ,yaar een (diepe) geul dicht onder de kust komt, is
ter bescherming dan ook soms een onderwateroeververdediging
de k u s t van Egmond.
Commerciële z a n d w i n n i n g i s n i e t t o e g e s t a a n boven de NAP-20 m d i e p t e en komt i n p r i n c i p e dan ook n i e t v o o r op de o n d e r w a t e r o e v e r . Een u i t z o n -d e r i n g vormen z a n -d w i n n i n g e n -d i e p l a a t s hebben i n h e t k a -d e r van on-der- onder-h o u d s b a g g e r w e r k en v e r d i e p i n g van s c onder-h e e p v a a r t g e u l e n ( t o t a a l ca. 2 m i l j o e n m ^ / j a a r , v o o r n a m e l i j k u l t de I J g e u l ) .
S c h e l p e n w i n n i n g h e e f t p l a a t s op de o n d e r w a t e r o e v e r t u s s e n de Waddenei-l a n d e n V Waddenei-l i e Waddenei-l a n d , T e r s c h e Waddenei-l Waddenei-l i n g , AmeWaddenei-land, Schiermonnikoog en Rottumeroog
( t o t a a l ca. 80.000 m ^ / j a a r ) ; op de V o o r d e l t a i s een v e r g u n n i n g v e r -l e e n d v o o r de w i n n i n g van 25.000 m ^ / j a a r .
// f u n c t i e i n f r a s t r u c t u r e l e werken
A a n l a n d i n g van o l i e - en g a s l e i d i n g e n komt v o o r op een z e s t a l l o c a t i e s l a n g s de k u s t z o a l s aangegeven i n h e t S t r u c t u u r s c h e m a B u i s l e l d i n g e n : r o n d E u r o p o o r t en de IJmond, b i j C a l l a n t s o o g en b i j Warffum.
Onderzeese kabeltracé's d o o r s n i j d e n de o n d e r w a t e r o e v e r b i j Domburg, S c h e v e n i n g e n , K a t w i j k , Egmond, b i j Schiermonnikoog, t u s s e n Zeeuws V l a a n d e r e n en Walcheren en t u s s e n v a s t e l a n d en T e x e l , T e x e l en V l i e -l a n d , V -l i e -l a n d en T e r s c h e -l -l i n g . R e g e l m a t i g onderhoudsbaggerwerk en v e r d i e p i n g i s v o o r a l b e l a n g r i j k m de Euro-Maasgeul ( c a . 1.7 m i l j o e n m ^ / j a a r ) , h e t Scheur ( c a . 9 m i l j o e n m ^ / j a a r ) en h e t S l l j k g a t ( c a . 100.000 m ^ / j a a r ) . // f u n c t i e m i l i t a i r e a c t i v i t e i t e n De o n d e r w a t e r o e v e r z o n e maakt l o k a a l d e e l u i t van de s c h i e t t e r r e i n e n v o o r zwaardere wapens van zowel l a n d - , l u c h t - a l s zeemacht: t u s s e n P e t t e n en Den H e l d e r , op de V l i e h o r s en de N o o r d v a a r d e r .
De K o n i n k l i j k e M a r i n e h e e f t d a a r n a a s t belangen i n h e t g e b i e d r o n d h e t M a r s d i e p (m.n. de Razende B o l - Noorderhaaks) v e r b a n d houdend met m o g e l i j k h e d e n v o o r v e r z e k e r d e d o o r v a a r t .
// o v e r i g e f u n c t i e s
L o k a a l h e e f t de o n d e r w a t e r o e v e r b e t e k e n i s v a n u i t c u l t u u r - h i s t o r i s c h en a r c h e o l o g i s c h o p z i c h t .
W i s s e l w e r k i n g van k u s t v e r d e d i g i n g met andere o n d e r w a t e r o e v e r f u n c t i e s B i j e l k e k u s t v e r d e d i g i n g s s t r a t e g i e h o o r t een p a k k e t m a a t r e g e l e n . Er b e s t a a t s t e e d s de keuze t u s s e n een harde en een z a c h t e k u s t v e r d e d i -g i n -g ; de l a a t s t e kan de vorm hebben van d u i n - , s t r a n d - en/of onderwa-t e r o e v e r s u p p l e onderwa-t i e s . Gekoppeld aan s u p p l e onderwa-t i e s i s z e e z a n d w i n n i n g n o d i g . Het z i j n deze m a a t r e g e l e n d i e i n meer o f mindere mate hun I n v l o e d doen g e l d e n op andere f u n c t i e s van de o n d e r w a t e r o e v e r .
De i n v l o e d i n omgekeerde r i c h t i n g , van andere o n d e r w a t e r o e v e r f u n c t i e s op de k u s t v e r d e d i g i n g i s v e e l a l i n d i r e c t . // w i s s e l w e r k i n g met n a t u u r O n d e r w a t e r o e v e r s u p p l e t i e s en zeezandwinningen beïnvloeden h e t f y s i s c h m i l i e u op d r i e m a n i e r e n : de o o r s p r o n k e l i j k e bodem w o r d t a f g e d e k t c.q. v e r w i j d e r d , de bodemmorfologie w o r d t v e r a n d e r d en de t r o e b e l h e i d van h e t w a t e r ( t i j d e l i j k ) m e e s t a l v e r h o o g d . V r i j w e l a l l e bodemdieren v e r d w i j n e n door deze i n g r e p e n . De gebieden z u l l e n e c h t e r worden g e r e k o l o -n l s e e r d v a -n u i t de omgevi-ng. V e e l a l z a l de -nieuwe b o d e m d i e r e -n p o p u l a t l e een a f w i j k e n d e g r o o t t e - en s o o r t e n s a m e n s t e l l i n g hebben. B e l a n g r i j k e
// w i s s e l w e r k i n g met m i l i t a i r e a c t i v i t e i t e n
K u s t v e r d e d i g i n g s m a a t r e g e l e n met b e t r e k k i n g t o t o n t w i k k e l i n g e n v a n de Razende B o l - Noorderhaaks hebben I n v l o e d op m a r i n e b e l a n g e n b i j een v r i j e d o o r v a a r t . Doorgaande z e e s p i e g e l r i j z i n g zonder t e g e n m a a t r e g e l e n , kan de b r u i k b a a r h e i d van de V l i e h o r s en N o o r d v a a r d e r a l s m i l i t a i r o e f e n t e r r e i n n a d e l i g beïnvloeden.
// w i s s e l w e r k i n g met o v e r i g e f u n c t i e s
Zandwinningen kunnen schade t o e b r e n g e n aan w a a r d e v o l l e c u l t u u r h i s -t o r i s c h e r e s -t e n ( b . v . scheepswrakken), maar kunnen d a a r -t e g e n o v e r ook p o s i t i e f werken door h e t b l o o t l e g g e n van onbekende r e l i c t e n . Supple-t i e s z u l l e n v e e l a l geen I n v l o e d hebben, a f g e z i e n v a n een p o s i Supple-t i e v e , c o n s e r v e r e n d e w e r k i n g .
De o n d e r w a t e r o e v e r en h e t bestaande r u i m t e l i j k b e l e i d
De o n d e r w a t e r o e v e r maakt, a l dan n i e t e x p l i c i e t , o n d e r d e e l u i t van h e t p l a n g e b i e d i n d i v e r s e b e l e i d s n o t a ' s van de o v e r h e i d .
I l l u s t r a t i e f v o o r de h o o f d l i j n van h e t o v e r h e i d s b e l e i d t e n a a n z i e n van de o n d e r w a t e r o e v e r , i s de f o r m u l e r i n g l n de Ae Nota R u i m t e l i j k e Orde-n i Orde-n g o v e r h e t op t e s t e l l e Orde-n I Orde-n t e g r a a l B e l e i d s p l a Orde-n V o o r d e l t a : " ( . . . ) g e r i c h t op h e t v e i l i g s t e l l e n van de n a t u u r l i j k e o n t w i k k e l i n g i n r e l a -t i e -t o -t de k u s -t b e s c h e r m i n g . Aangegeven z a l worden l n h o e v e r r e andere f u n c t i e s (...) I n p a s b a a r z i j n l n de v o o r g e s t a n e o n t w i k k e l i n g van h e t g e b i e d " .
C o n c l u s i e s
Gebonden aan de o n d e r w a t e r o e v e r i s een g r o o t a a n t a l m a a t s c h a p p e l i j k e f u n c t i e s d i e i n meer o f mindere mate een w i s s e l w e r k i n g hebben met de k u s t v e r d e d i g i n g . Het r e l a t i e v e b e l a n g van deze i n t e r a c t i e s met de k u s t v e r d e d i g i n g i s n i e t aan t e geven, zonder k e n n i s o v e r de v e r d e r e I n t e r a c t i e s van o n d e r w a t e r o e v e r b e l a n g e n o n d e r l i n g .
Om t e komen t o t een o p t i m a l e k u s t v e r d e d i g i n g s s t r a t e g i e i s h e t wensel i j k d a t b i j een t o e k o m s t i g e a c t u a wensel i s e r i n g van h e t k u s t v e r d e d i g i n g s -b e l e i d , a l l e v e r s c h i l l e n d e -belangen van de o n d e r w a t e r o e v e r i n t e g r a a l worden meegewogen.
1. INLEIDING
De o n d e r w a t e r o e v e r v o r m t de b a s i s van onze k u s t . O n t w i k k e l i n g e n op de o n d e r w a t e r o e v e r z i j n r e c h t s t r e e k s van i n v l o e d op de k u s t l i j n l i g g i n g en daarmee op de k u s t v e r d e d i g i n g .
De o n d e r w a t e r o e v e r ( z i e f i g . 1.1 ) h e e f t e c h t e r ook b e t e k e n i s v o o r andere m a a t s c h a p p e l i j k e belangen z o a l s b i j v o o r b e e l d n a t u u r , scheepv a a r t , scheepv i s s e r i j o f d e l f s t o f f e n w i n n i n g . De t o e g e p a s t e k u s t scheepv e r d e d i g i n g s
-s t r a t e g i e en de o v e r i g e f u n c t i e -s van de o n d e r w a t e r o e v e r hebben i n meer o f m i n d e r e mate i n v l o e d op e l k a a r .
Om deze w e d e r z i j d s e beïnvloeding mee t e kunnen wegen i n een b e l e i d s -a n -a l y s e v o o r de k u s t v e r d e d i g i n g , i s I n z i c h t n o d i g i n h e t r e l -a t i e v e b e l a n g van de v e r s c h i l l e n d e i n t e r a c t i e s van o n d e r w a t e r o e v e r f u n c t i e s met de k u s t v e r d e d i g i n g ; een r e l a t i e f b e l a n g d a t n i e t i s aan t e geven zonder k e n n i s o v e r de v e r d e r e i n t e r a c t i e van o n d e r w a t e r o e v e r f u n c t i e s o n d e r l i n g . V e r e i s t i s een i n t e g r a l e b e l a n g e n a f w e g i n g .
Een a f w e g i n g i n deze vorm, van a l l e op de o n d e r w a t e r o e v e r voorkomende b e l a n g e n w o r d t i n N e d e r l a n d v o o r h e t e e r s t u i t g e v o e r d i n h e t k a d e r van de v o o r b e r e i d i n g van de 3e Nota W a t e r h u i s h o u d i n g . Aan een i n t e g r a a l o n d e r w a t e r o e v e r b e l e i d z a l v o o r h e t e e r s t p r a k t i s c h vorm worden gegeven b i n n e n h e t op t e s t e l l e n I n t e g r a a l B e l e i d s p l a n V o o r d e l t a . De r e s u l t a t e n van de m e t h o d i e k o n t w i k k e l i n g en de a n a l y s e s b i n n e n deze p r o j e c -t e n z i j n i n h e -t v o o r j a a r 1989 nog n i e -t b e s c h i k b a a r .
De i n t e g r a l e a f w e g i n g van a l l e o n d e r w a t e r o e v e r b e l a n g e n i s een z e e r complex p r o c e s . G e l e t op de b e s c h i k b a r e t i j d i s daarom b e s l o t e n b i j de b e l e i d s a n a l y s e i n h e t kader van de i n v o o r b e r e i d i n g z i j n d e Nota K u s t v e r d e d i g i n g , de v e r s c h i l l e n d e b e l a n g e n van de o n d e r w a t e r o e v e r v o o r a l s nog n i e t mee t e nemen. Een i n t e g r a l e b e l a n g e n a f w e g i n g b i n n e n h e t k u s t
-systeem a l s samenhangend g e h e e l , w o r d t e c h t e r b i j h e t a c t u a l i s e r e n v a n h e t k u s t v e r d e d i g i n g s b e l e i d i n de toekomst w e l d e g e l i j k w e n s e l i j k ge-a c h t .
A l s e e r s t e onderbouwing van deze v i s i e w o r d t i n T e c h n i s c h R a p p o r t 9 een i n v e n t a r i s a t i e gegeven van:
() de b e t e k e n i s van de o n d e r w a t e r o e v e r v o o r de v e r s c h i l l e n d e f u n c -t i e s ; en
(-) de w i s s e l w e r k i n g t u s s e n deze f u n c t i e s en de k u s t v e r d e d i g i n g . De i n t e r a c t i e t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e f u n c t i e s van de o n d e r w a t e r o e v e r o n d e r l i n g , i s h i e r b i j b u l t e n beschouwing g e b l e v e n . Een i n s c h a t t i n g van h e t r e l a t i e v e b e l a n g van de beschreven r e l a t i e s i s dan ook s l e c h t s g e d e e l t e l i j k m o g e l i j k .
Een o v e r z i c h t van a l l e aan de o n d e r w a t e r o e v e r gebonden f u n c t i e s v o o r z o v e r deze op d i t moment [ c . q . 1990] voorkomen, w o r d t gegeven i n h o o f d s t u k 2. B i j de i n v e n t a r i s a t i e i s de n a d r u k g e l e g d op d i e f u n c t i e s w e l k e een d u i d e l i j k e i n t e r r e l a t i e v e r t o n e n met de k u s t v e r d e d i g i n g . I n h o o f d s t u k 3 w o r d t een k o r t e beschouwing g e w i j d aan de p l a a t s d i e de o n d e r w a t e r o e v e r inneemt i n de d i v e r s e o v e r h e i d s n o t a ' s o v e r h e t r u i m t e l i j k b e l e i d . De w i s s e l w e r k i n g t u s s e n k u s t v e r d e d i g i n g en andere f u n c -t i e s van de o n d e r w a -t e r o e v e r w o r d -t beschreven i n h o o f d s -t u k A.
2. INVENTARISATIE VAN FUNCTIES OP DE ONDERWATEROEVER
2.1 K u s t v e r d e d i g i n g
De o n t w i k k e l i n g v a n de k u s t l i j n l i g g i n g w o r d t met name b e p a a l d door de mate v a n a c h t e r - o f v o o r u i t g a n g v a n de o n d e r w a t e r o e v e r . De vorm en p o s i t i e van de o n d e r w a t e r o e v e r s p e l e n d e r h a l v e een b e l a n g r i j k e r o l b i j de k u s t v e r d e d i g i n g .
Op p l a a t s e n waar de w a t e r k e r i n g u l t een d i j k b e s t a a t o f waar een ( d i e -pe) g e u l d i c h t onder de k u s t komt, i s t e r bescherming soms een onder-w a t e r o e v e r v e r d e d i g i n g a a n g e b r a c h t . V o o r b e e l d e n ( z i e T.R. 1 6 ) : de Jong-B r e s k e n s p o l d e r i n Zeeuwsch V l a a n d e r e n , de zeeweringen b i j V U s s i n g e n en W e s t K a p e l l e , de Zulderdam op de M a a s v l a k t e , de H e l d e r s e z e e w e r i n gen en d e l e n van de oevers aan de n o o r d z i j d e van T e x e l en aan de w e s t -z i j d e van Ameland.
2.2 Natuur
De ondiepe k u s t z o n e met de o n d e r w a t e r o e v e r b i e d t r e l a t i e f g u n s t i g e voorwaarden v o o r b i o l o g i s c h e o n t w i k k e l i n g . Dat i s onder andere een g e v o l g v a n h e t f e i t d a t v o o r a l i n h e t k u s t g e b i e d hoge c o n c e n t r a t i e s v o e d i n g s s t o f f e n voorkomen, welke worden aangevoerd door r i v i e r e n ( z i e ook f i g . 2.10.A). Er h e e f t een g r o t e p r o d u k t i e p l a a t s v a n p l a n t a a r d i g v o e d s e l l n de vorm v a n a l g e n ( m i c r o s c o p i s c h k l e i n e p l a n t e n aan de b a s i s v a n de v o e d s e l k e t e n ; f i g . 2 . 1 ) . Deze r e l a t i e v e v o e d s e l r i j k d o m l e i d t t o t een r i j k e bodemdierenstand, d i e op z i j n b e u r t een b e l a n g -r i j k e v o e d s e l b -r o n v o -r m t v o o -r hoge-re d i e -r e n a l s v i s s e n en v o g e l s . De p a a i g e b l e d e n en ' k i n d e r k a m e r s ' v a n v e e l (commerciële) v i s s o o r t e n bev i n d e n z i c h i n de k u s t w a t e r e n ( z i e p a r . 2 . 3 ) . De bev i s s t a n d i s b e l a n g r i j k v o o r de b e r o e p s v i s s e r i j en, a l s s c h a k e l i n de mariene v o e d s e l -k r i n g l o o p , v o o r v o g e l s , zeehonden en b r u i n v i s s e n . zonlicht minerale voedings-stoffe n 1 1 - klein algen | dierlijk 1 plankton bacteriën e n protozoa - g r o t e r dierlijk plankton - bodemdieren - vissen - l x ) d e m - I dieren I - v i s s e n |- vissen - vogels - z o o g d i e r e n incl. mens
dode organische materie
3600
8100 ^
£ig.2.2 De biomassa op een a a n t a l scheepswrakken, gemeten i n gram a s v r i j d r o o g g e w l c h t per m^ zeebodem. Ter v e r g e l i j k i n g : de g e m i d d e l d e biomassa op de V o o r d e l t a b e d r a a g t ca. 20 g/ra^. [ l i t . 2.2.4 en 2.2.2] Noordzee t r e k k e n , w o r d t de k u s t z o n e a l s o n d e r d e e l van de W e s t p a l e a r c -t l s c h e -t r e k r o u -t e d r u k b e z o c h -t . K a r a k t e r i s t i e k e s o o r t e n v o o r de Nederlandse z a n d k u s t z i j n Z i l v e r m e e u w , Stormmeeuw, K l e i n e Mantelmeeuw en d i v e r s e s o o r t e n s t e r n s [ l i t . 2 . 2 . 1 en 2 . 2 . 5 ] . G e d e t a i l l e e r d e i n f o r m a t i e over de Nederlandse o n d e r w a t e r o e v e r a l s g e h e e l i s v e r s n i p p e r d aanwezig. De i n t e r n a t i o n a l e b e t e k e n i s v a n de o n d e r w a t e r o e v e r v o o r de v o g e l s t a n d moge b l i j k e n u i t de v o l g e n d e v o o r -b e e l d e n . Op de b u i t e n d e l t a ' s v a n h e t H a r i n g v l i e t en de G r e v e l i n g e n o v e r w i n t e r e n g e m i d d e l d 13.000 Zwarte Zee-eenden en e n k e l e d u i z e n d e n Topper- en E l d e r e e n d e n [ l i t . 2 . 2 . 6 ] . Het z i j n b e l a n g r i j k e f o u r a g e g e b i e d e n v o o r de G r o t e S t e r n , Fuut en A a l s c h o l v e r . Voor h e t o v e r w i n t e r e n van eenden en
f i g . 2 . 3 S a m e n s t e l l i n g van de v l o o t op de Noordzee v o o r de Nederlandse Kust [ l l t . 2 . 3 . 1 ]
H u i b e r t s g a l
f i g . 2.4 B e l a n g r i j k s t e s c h e e p v a a r t g e u l e n op de o n d e r w a t e r o e v e r ( n a t u u r l i j k e en gebaggerde)
De k l e i n e r e havens Den H e l d e r en H a r l l n g e n n o t e e r d e n i n 1980 aan passages v a n g r o t e r e zeeschepen door de havenmond, 1115 r e s p . 1574 s t u k s [ l i t . 2 . 3 . 3 ] .
(2) h e t n l e t - r o u t e g e b o n d e n v e r k e e r ; a l l e v e r k e e r met een bestemming op zee ( z o a l s s l e e p b o t e n , b e v o o r r a d i n g s v a a r t u i g e n , m a r i n e s c h e p e n , l o o d s b o t e n , p l e z i e r j a c h t e n en v i s s e r s s c h e p e n ) . De g r o o t s t e i n t e n s i t e i t w o r d t l o g i s c h e r w i j s gevonden op de a a n l o o p -r o u t e s naa-r havens. Een i n d r u k v a n de d i c h t h e i d aan v i s s e r s s c h e p e n i n de o n d e r w a t e r -oeverzone g e e f t f i g . 2.5. De l i g g i n g van de v i s s e r s h a v e n s B r e s k e n s , V U s s i n g e n , S t e l l e n d a m , Scheveningen en I J m u i d e n komt d u i d e l i j k u l t het k a a r t b e e l d naar v o r e n . Gegevens over v i s s e r i j b e w e g i n g e n v a n u i t de n o o r d e l i j k e v i s s e r s h a v e n s z i j n n i e t op v e r g e l i j k b a r e w i j z e v o o r -handen. Het r e l a t i e v e b e l a n g v a n v i s s e r i j s c h e e p v a a r t v a n en n a a r deze havens moge e c h t e r b l i j k e n u i t t a b e l 2.2.
Den Helder/Den O e v e r / K o r n w e r d e r z a n d / H a r l l n g e n / L a u w e r s o o g / D e l f z i j l 12.700 / 6000 / 4800 / 5892 / 9900 / 4800
t a b e l 2.2 A a n t a l passages v a n v i s s e r s s c h e p e n door de havenmonden van de n o o r d e l i j k e v i s s e r s h a v e n s i n 1980 [ l i t . 2 . 3 . 3 ]
De d i c h t h e i d v a n de s p o r t v i s s e r i j en r e c r e a t i e v a a r t i s weergegeven i n f i g . 2.6, r e s p e c t i e v e l i j k f l g . 2.8.
M a r i n e s c h e e p v a a r t h e e f t p l a a t s v a n en naar V U s s i n g e n en Emden, maar v o o r a l Den H e l d e r . I n 1980 passeerde t e Den H e l d e r 1952 maal een m a r i n e s c h i p de havenmond, en i n Emden 420 maal [ l l t . 2 . 3 . 3 ] .
2.4 B e r o e p s z e e v i s s e r l i Het b e l a n g v a n de o n d e r w a t e r o e v e r v o o r de b e r o e p s z e e v i s s e r i j i s twee-l e d i g . I n h e t g e b i e d v i n d t v i s s e r i j p twee-l a a t s op g a r n a twee-l e n , k a b e twee-l j a u w , s c h o l , t o n g en a a l . H i e r b i j worden h o o f d z a k e l i j k boomkorren a l s v i s -t u i g g e b r u i k -t . Daarnaas-t h e e f -t de ondiepe k u s -t z o n e b e -t e k e n i s v o o r de v i s s e r i j a l s p a a i - en k i n d e r k a m e r g e b l e d v o o r g a r n a l e n en een a a n t a l v i s s o o r t e n [ l i t . 2 . 4 . 1 ] . De o n d e r w a t e r o e v e r , i n z i j n g e h e e l g e l e g e n b i n n e n de 1 2 - m i j l s z o n e , i s v o o r een g r o o t d e e l v a n de Nederlandse v i s s e r s v l o o t v e r b o d e n t e r r e i n . D l t i s een g e v o l g v a n de t e c h n i s c h e m a a t r e g e l e n u i t g e v a a r d i g d door de Europese Commissie en de n a t i o n a l e o v e r h e i d , w e l k e b i n n e n de 1 2 - m i j l s zone a l l e e n b o o m k o r v i s s e r i j t o e s t a a n v o o r schepen met en motorvermogen k l e i n e r dan 300 PK en een t o t a l e b o o m k o r l e n g t e (2 n e t t e n ) v a n 8 m e t e r . Een u i t z o n d e r i n g op d e z e r e g e l i s gemaakt v o o r g a r n a l e n v i s s e r s [ l l t . 2 . 4 . 1 ] .
De k o t t e r v l o o t t e l d e i n 1987 i n t o t a a l 265 v a a r t u i g e n met een m o t o r -vermogen k l e i n e r dan 300 PK [ l i t . 2 . 4 . 2 ] .
V a n u i t h e t V o o r d e l t a - g e b i e d werd l n een e e r d e r e p e r i o d e n . l . 1981, r u i m 6 m i l j o e n k g v i s aangevoerd, t e r waarde v a n r u i m 21 m i l j o e n g u l -den ( g e r e g i s t r e e r d i n de Zeeuwse havens i n c l . S t e l l e n d a m ) . Meer dan de h e l f t h i e r v a n was k a b e l j a u w en s c h o l . De aanvoer van t o n g en g a r n a -l e n bedroeg 1/3 van de t o t a -l e n e d e r i a n d s e aanvoer van deze s o o r t e n [ l i t . 2 . 4 . 3 ] .
2.4.2 P a a i g e b l e d e n en k i n d e r k a m e r f u n c t i e
A l s p a a i g e b l e d i s de o n d e r w a t e r o e v e r l a n g s de n e d e r i a n d s e k u s t b e l a n g -r i j k v o o -r de g a -r n a a l , de t o n g (met name i n de V o o -r d e l t a en l a n g s de Waddenkust) en i n mindere mate v o o r de k a b e l j a u w ( a l l e e n l a n g s h e t w e s t e l i j k d e e l v a n de k u s t v o o r de Waddeneilanden) [ l i t . 2 . 4 . 4 ] .
De k i n d e r k a m e r f u n c t i e van de k u s t w a t e r e n w o r d t bepaald door h e t ruime voedselaanbod t e r p l a a t s e , en de r e l a t i e f hoge w a t e r t e m p e r a t u r e n i n de zomer. De jonge l a r v e n van g a r n a a l en v i s g r o e i e n i n d i t m i l i e u v o o r -s p o e d i g op.
Van a l l e j o n g e s c h o l u i t de Noordzee komt 80% i n de t e r r i t o r i a l e k u s t -w a t e r e n v o o r . Voor jonge t o n g en g a r n a l e n i s d l t c i j f e r 90% ; v o o r h a r i n g l a r v e n 70% en v o o r jonge k a b e l j a u w 80% [ l i t . 2 . 4 . 5 ] .
De n e d e r i a n d s e k u s t z o n e en o n d e r w a t e r o e v e r i s s p e c i f i e k b e l a n g r i j k a l s k i n d e r k a m e r v o o r g a r n a l e n , t o n g , s c h o l en k a b e l j a u w ; de l a a t s t e s o o r t met name l a n g s de Waddenkust. Voor h a r i n g I s w e l i s w a a r de Waddenzee de b e l a n g r i j k s t e k i n d e r k a m e r , t o c h v e r v u l t de o n d e r w a t e r o e v e r deze f u n c -t i e nog v o o r 20% van a l l e h a r i n g l a r v e n i n de -t e r r i -t o r i a l e k u s -t w a -t e r e n
[ l i t . 2 . 4 . 5 ] . Voor g a r n a l e n vormt de o n d e r w a t e r o e v e r t e v e n s h e t b e l a n g -r i j k s t e v e -r s p -r e i d i n g s g e b i e d ( f i g 2 . 7 ) .
KUSTZONE TUSSEN GOEDEREEDE EN DEN HELDER KUSTZONE TEN NOORDEN VAN AMELAND EN TERSCHELUNG a a n t a l g a r n a l e n / 1 0 0 0 m 2 aantal g a r n a l e n / 1 0 0 0 m2 f l g . 2 . 7 Verband t u s s e n de a f s t a n d t o t de k u s t en de d i c h t h e i d v a n de g a r n a l e n s t a n d [ l l t . 2 . 2 . 1 ] 2 ^ 4 ^ 3 _ S c h e l p d i e r v i s s e r i j S c h e l p d i e r v i s s e r i j i s van b e t e k e n i s op de o n d e r w a t e r o e v e r i n de Voor-d e l t a . D l t b e t r e f t v i s s e r i j op mosselzaaVoor-d en k o k k e l s . Op v e e l p l a a t s e n i n de V o o r d e l t a z i j n g u n s t i g e c o n d i t i e s v o o r de zaad-v a l ( s e t t l e m e n t zaad-van zaad-v r i j z w e zaad-v e n d e l a r zaad-v e n ) zaad-van mosselen. Met name b u i t e n de O o s t e r s c h e l d e , de G r e v e l i n g e n en i n h e t Goereese Gat w o r d t a l j a -r e n l a n g , e l k n a j a a -r op mosselzaad g e v i s t . Omdat de z a a d v a l van mossel e n i n de O o s t e r s c h e mossel d e vaak g e r i n g i s en v r i j w e mossel a mossel h e t u i t g a n g s m a t e
-2.5 R e c r e a t i e en t o e r i s m e De v e e l a l f l a u w e b o d e m h e l l i n g van de o n d e r w a t e r o e v e r r o n d de laagwa-t e r l l j n b e p a a l laagwa-t l n b e l a n g r i j k e malaagwa-te de a a n laagwa-t r e k k e l i j k h e i d van h e laagwa-t s t r a n d v o o r badgasten. De o n d e r w a t e r o e v e r - z o n e I s l n toenemende mate b e l a n g r i j k a l s g e b i e d v o o r h e t beoefenen van de z e l l s p o r t v a n a f de s t r a n d e n (m.n. p l a n k z e i -l e r s en c a t a m a r a n s ) . V o o r a -l i s d i t van b e t e k e n i s i n d i e g e b i e d e n waar z i c h d u i d e l i j k e v a a r d o e l e n b e v i n d e n i n de vorm van z a n d p l a t e n : de p l a t e n l n de V o o r d e l t a v o o r de koppen van Goeree en Voorne, de Razende B o l v o o r Den H e l d e r [ l l t . 2 . 4 . 3 ] . R e c r e a t i e v a a r t op de g r o t e , open w a t e r e n w o r d t i n z i j n algemeenheid de l a a t s t e j a r e n s t e e d s b e l a n g r i j k e r . D a g t o c h t e n v a n u i t de v e r s c h i l l e n d e j a c h t h a v e n s l a n g s de k u s t nemen t o e i n a a n t a l , de doorgaande r e c r e a -t i e v a a r -t onder de k u s -t w o r d -t d r u k k e r [ l i -t . 2 . 3 . 5 ] ( f i g . 2 . 8 ) . U i -t ond e r z o e k t u s s e n 1986 en 1988 b l e e k ond a t e r ongeveer 600 t o t 800 m o t o r -en z e i l j a c h t e n z i j n d i e r e g e l m a t i g g e b r u i k mak-en van de N e d e r l a n d s e k u s t w a t e r e n [ l i t . 2 . 3 . 1 ] . S p o r t v i s s e r i j v i n d t p l a a t s v a n a f de s t r a n d e n en k u n s t w e r k e n , e v e n a l s v a n a f b u i t e n g a a t s gaande schepen ( f i g . 2 . 6 ) . De b e l a n g r i j k s t e j a c h t h a v e n s z i j n : Breskens, V U s s i n g e n , S t e l l e n d a m , H e l l e v o e t s l u i s , Z i e r i k z e e , C o l i j n s p l a a t , Scheveningen, I J m u i d e n , Den H e l d e r , O u d e s c h l l d , O o s t - V l i e l a n d , W e s t - T e r s c h e l l i n g , H a r l l n g e n , Nes, S c h i e r m o n n i k o o g en D e l f z i j l . 2.6 I n b r e n g en o p s l a g van gebiedsvreemde s t o f f e n
Op de o n d e r w a t e r o e v e r worden op twee manieren vreemde s t o f f e n i n g e -b r a c h t : d i f f u u s door de l o z i n g van r i v i e r - en p o l d e r w a t e r , en geconc e n t r e e r d door h e t s t o r t e n van b a g g e r s p e geconc i e ( f i g . 2.9) en a f v a l w a t e r -l o z i n g e n ( f i g . 2.13) op s p e c i f i e k e -l o c a t i e s .
De l o z i n g van S c h e l d e , R i j n , Maas, I J s s e l en Eemswater, v i a r e s p e c t i e v e l i j k W e s t e r s c h e l d e , H a r i n g v l i e t , Nieuwe Waterweg, de s p u i s l u i -zen b i j K a t w i j k , h e t I J s s e l m e e r en de Eems-Dollard g a a t gepaard met de i n b r e n g van een a a n z i e n l i j k e v r a c h t aan v o e d i n g s s t o f f e n ( s t i k s t o f , s i l i c i u m , f o s f a t e n ) en m i c r o v e r o n t r e i n i g i n g e n . D i t beïnvloedt i n s t e r -ke mate de w a t e r k w a l i t e i t op de o n d e r w a t e r o e v e r ( f i g . 2.10 A) en op d i e p l a a t s e n waar s l i b s e d l m e n t e e r t met daaraangebonden m i c r o v e r o n t -r e i n i g i n g e n , ook de b o d e m k w a l i t e i t [ l i t . 2 . 6 . 2 ] . Te-r i l l u s t -r a t i e i s i n f l g . 2.10.B h e t g e h a l t e cadmium van de waterbodem op de o n d e r w a t e r o e -v e r weergege-ven.
Dumping van b a g g e r s p e c i e op de o n d e r w a t e r o e v e r v o o r de N e d e r l a n d s e k u s t g e b e u r t op een b e p e r k t a a n t a l l o c a t i e s ( f i g . 2 . 9 ) :
op Loswal Noord v o o r de k u s t b i j Hoek van H o l l a n d ; de b e l a n g r i j k s t e b a g g e r s t o r t p l a a t s met een j a a r g e m i d d e l d e h o e v e e l h e i d van ca. 13 m i l j o e n m^ [ l i t . 2 . 6 . 3 ] . v o o r de k u s t van I J m u i d e n ; j a a r g e m i d d e l d e h o e v e e l h e i d ca. 5 m i l j o e n m3 [ l i t . 2 . 6 . A ] . D a a r n a a s t b e v i n d e n z i c h s t o r t l o c a t i e s i n h e t Eems en W e s t e r s c h e l d e mondlngsgebied [ l i t . 2 . 3 . 3 en 2 . 6 . 5 ] . D l t b e t r e f t e c h t e r l o c a t i e s b u i -t e n Nederlands g r o n d g e b i e d .
f i g . 2 . 1 0 A: Z o e t w a t e r f r a c t i e i n de k u s t z o n e D i j NW-wina [iit.z.ö.ij B: Cadmiumgehalte i n de onderwaterbodem [ l i t . 2 . 6 . 2 ]
Commerciële z a n d w i n n i n g I s met h e t oog op k u s t v e l l l g h e l d s b e l a n g e n momenteel n i e t t o e g e s t a a n boven de NAP -20 m o f b i n n e n 20 km van de k u s t . I n p r i n c i p e komen commerciële w i n n i n g e n dan ook n i e t v o o r b i n n e n de door ons g e d e f i n i e e r d e o n d e r w a t e r o e v e r z o n e . Een u i t z o n d e r i n g v o r -men z a n d w i n n i n g e n d i e p l a a t s hebben i n h e t kader van onderhouds- en v e r d i e p l n g s b a g g e r w e r k e n v o o r s c h e e p v a a r t g e u l e n . Gemiddeld i s h i e r d o o r c a . 2 m i l j o e n m^ ophoogzand per j a a r b e s c h i k b a a r [ l i t . 2 . 7 . 1 ] , w e l k e v o o r n a m e l i j k gewonnen w o r d t u l t de I J - g e u l .
S c h e l p e n w i n n i n g h e e f t l o k a a l p l a a t s t e n behoeve van de p r o d u c t i e van g r i t en m e t s e l s p e c i e , v o o r d r a i n a g e d o e l e i n d e n e n w e g v e r h a r d i n g
( f i g . 2 . 1 1 ) . I n de zeegaten t u s s e n de Waddeneilanden V l i e l a n d , T e r -s c h e l l i n g , Ameland, S c h i e r m o n n i k o o g en Rottummeroog w o r d t j a a r l i j k -s ca. 80.000 m^ s c h e l p e n gewonnen [ l i t . 2 . 3 . 3 ] , op de V o o r d e l t a i s een v e r g u n n i n g v e r s t r e k t v o o r ca. 25.000 m^/jaar [ l i t . 2 . 7 . 2 ] .
*
De w i n n i n g van o l i e en gas i n de Nederlandse o n d e r w a t e r o e v e r i s v o o r -a l s n o g b e p e r k t t o t 2 g -a s w i n l o c -a t l e s b i j de o o s t p u n t v-an Amel-and en een v o o r de k u s t van Egmond ( f i g . 2.11).
2.8 I n f r a s t r u c t u r e l e werken
I n f r a s t r u c t u r e l e werken op de o n d e r w a t e r o e v e r b e t r e f f e n t r a c e ' s van b u l s l e i d i n g e n , t e l e c o m m u n i c a t l e k a b e l s en gebaggerde s c h e e p v a a r t g e u l e n . Daarnaast b e s t a a n i n zee stekende c i v i e l e c o n s t r u c t i e s a l s de haven-h o o f d e n van I J m u i d e n , Schaven-heveningen en Hoek van H o l l a n d ( z i e T.R.-13). O l i e - en g a s l e i d i n g e n d o o r s n i j d e n de o n d e r w a t e r o e v e r op een a a n t a l l o c a t i e s l a n g s de k u s t ( f l g 2 . 1 2 ) :
i n de Rijnmond b i j Monster ( o l i e p i j p l e i d i n g ) , i n de IJmond z u i d e l i j k en n o o r d e l i j k van I J m u i d e n ( r e s p . een o l i e - en een g a s l e i d i n g ) , b i j C a l l a n t s o o g (2 g a s p i j p l e l d i n g e n ) en b i j Rottum de g a s l e i d i n g d i e b i j U i t h u i z e n aan l a n d komt. De g a s p l a t f o r m s b i j Ameland z i j n v i a een b u i s l e i d i n g a a n g e s l o t e n op de h o o f d l e i d i n g naar Warffum.
A f v a l w a t e r l e i d i n g e n s t e k e n i n zee b i j Scheveningen en b i j P e t t e n . T e l e c o m m u n i c a t l e k a b e l s v a n a f de Noordzee, w e l k e momenteel i n g e b r u i k z i j n , komen aan l a n d b i j Domburg, Egmond en b i j Anjum ( f i g 2 . 1 2 ) . Tevens b e v i n d e n z i c h k a b e l s t u s s e n Zeeuws V l a a n d e r e n en W a l c h e r e n , t u s s e n Den H e l d e r en T e x e l , t u s s e n de e i l a n d e n T e x e l , V l i e l a n d en T e r s c h e l l i n g o n d e r l i n g , en t u s s e n Schiermonnikoog en Anjum. V e r l a t e n t e l e f o o n k a b e l s komen nog aan l a n d b i j Scheveningen, K a t w i j k en T e r -s c h e l l i n g .
Onderhoudsbaggerwerk en v e r d i e p i n g van s c h e e p v a a r t g e u l e n v o r m t een b e l a n g r i j k e i n f r a s t u c t u r e l e I n g r e e p i n de o n d e r w a t e r o e v e r . Voor de b e l a n g r i j k s t e g e u l e n ( z i e f i g . 2.4) i s de g e m i d d e l d j a a r l i j k s e o n d e r -h o u d s i n s p a n n l n g weergegeven i n t a b e l 2.3.
2.9 M i l i t a i r e a c t i v i t e i t e n
S c h i e t t e r r e i n e n v o o r zwaardere wapens zowel v o o r l a n d - , l u c h t - en zeemacht, z i j n aan de k u s t g e s i t u e e r d : i n de Kop van N o o r d - H o l l a n d ( t u s s e n P e t t e n en Den H e l d e r ) , op V l i e l a n d (de V l i e h o r s ) en op Ter-s c h e l l i n g (de N o o r d v a a r d e r ) . De Ter-s c h l e t r a n g e Ter-s b e Ter-s l a a n een g r o o t d e e l van de onderwateroeverzone ( f l g . 2 . 1 3 . B ) .
De m a r i n e , maar ook de l u c h t m a c h t hebben d a a r n a a s t o e f e n t e r r e i n e n i n de e i g e n l i j k e onderwateroeverzone ( f l g . 2.13. A) . Voor de m a r i n e i s v o o r a l van b e l a n g h e t gebied n a b i j h e t Marsdiep r o n d de Razende B o l -Noorderhaaks.
3. DE ONDERWATEROEVER EN HET BESTAANDE RUIMTELIJK BELEID
3.1 Algemene b e l e i d s l i j n v o o r de o n d e r w a t e r o e v e r
De b a s i s d o e l s t e l l i n g e n v o o r h e t r u i m t e l i j k b e l e i d waarop o.a. de 4e N o t a R u i m t e l i j k e O r d e n i n g i s gebaseerd, kunnen ook v a n t o e p a s s i n g g e a c h t worden op de o n d e r w a t e r o e v e r . De s p e c i f i e k e f u n c t i e s v a n de o n d e r w a t e r o e v e r z i j n e c h t e r n a u w e l i j k s i n e n i g e b e l e i d s n o t a v a n de o v e r h e i d v a s t g e l e g d . I l l u s t r a t i e f v o o r de h o o f d l i j n v a n h e t o v e r h e i d s b e l e i d t e n a a n z i e n v a n de o n d e r w a t e r o e v e r , i s de f o r m u l e r i n g l n de 4e Nota R u i m t e l i j k e Orde-n i Orde-n g o v e r h e t o p t e s t e l l e Orde-n I Orde-n t e g r a a l B e l e i d s p l a Orde-n V o o r d e l t a [ l i t . 3 . 1 . 1 ] : " ( ) g e r i c h t op h e t v e i l i g s t e l l e n v a n de n a t u u r l i j k e o n t w i k -k e l i n g i n r e l a t i e t o t de -k u s t b e s c h e r m i n g . Aangegeven z a l worden i n h o e v e r r e andere f u n c t i e s ( ) I n p a s b a a r z i j n i n de v o o r g e s t a n e o n t w i k k e l i n g v a n h e t g e b i e d " .
Het behoud en de o n t w i k k e l i n g v a n e c o l o g i s c h e waarden mede met h e t oog op een duurzame b e n u t t i n g v a n h e t w a t e r s y s t e e m door de mens, vormen b e l a n g r i j k e elementen b i j de v e r d e r e u i t b o u w v a n een g e h a r m o n i s e e r d b e l e i d v o o r h e t Nederlandse d e e l van de Noordzee, z o a l s v e r w o o r d i n de Nota H a r m o n i s a t i e N o o r d z e e b e l e l d [ l i t . 3 . 1 . 2 ] .
3.2 O n d e r w a t e r o e v e r b e l e i d per b e l e i d s s e c t o r 3.2.1 Wonen en industriële b e d r i j v i g h e i d
Het S t r u c t u u r s c h e m a Zeehavens [ l i t . 3 . 2 . 1 ] b e h a n d e l t h e t l a n g e t e r m i j n b e l e i d v o o r zeehavens. Enige r i c h t l i j n e n met c o n s e q u e n t i e s v o o r de o n d e r w a t e r o e v e r en de k u s t v e r d e d i g i n g b e t r e f f e n :
De m a r i t i e m e toegangswegen ( ) v a n de zeehavens d i e n e n op de h u i d i g e en t o e k o m s t i g e f u n c t i e s v a n de zeehavens t e z i j n a f g e s t e m d . B i j u i t b r e i d i n g v a n h e t zeehavenareaal v e r d i e n t c o n c e n t r a t i e i n bestaande zeehavengebieden de v o o r k e u r boven o n t w i k k e l i n g v a n ge-h e e l nieuwe zeege-havengebieden.
B i j a a n l e g , v e r r u i m i n g en onderhoud v a n m a r i t i e m e toegangswegen ( ) mag geen n a d e l i g e beïnvloeding o p t r e d e n v a n de k u s t v e r -d e -d i g i n g en -d i e n t v r i j k o m e n -d e b a g g e r s p e c i e op milieuhygiënisch v e r a n t w o o r d e w i j z e t e worden v e r w e r k t . T e r v e r s t e r k i n g v a n de Nederlandse c o n c u r r e n t i e p o s i t i e , en i n h e t b i j z o n d e r d i e v a n h e t R i j n m o n d g e b i e d , i s de Euro-Maasgeul v e r d i e p t t o t 72 v o e t en i s v e r d i e p i n g t o t 75 v o e t i n onderzoek. Een r e s e r v e r i n g t e n behoeve v a n u i t b r e i d i n g v a n h e t z e e h a v e n a r e a a l v a n de M a a s v l a k t e , w o r d t w e n s e l i j k g e a c h t .
Plannen t o t v e r d i e p i n g van de I J g e u l t o t 56 v o e t z i j n v o o r z i e n met h e t oog op een v e r b e t e r i n g van de t o e g a n k e l i j k h e i d van h e t havengebied v a n I J m u i d e n .
De Eemshaven k a n b e r e i k b a a r gemaakt worden v o o r schepen met een d i e p -gang van 42 v o e t .
De h u i d i g e t o e g a n k e l i j k h e i d v a n de Nederlandse havens aan de Wester-s c h e l d e v o o r Wester-schepen met een diepgang v a n 44 v o e t w o r d t v o l d o e n d e
3 ^ 2 . 3 _ M i l i t a i r e _ a c t i v i t e i c e n
Het S t r u c t u u r s c h e m a M i l i t a i r e t e r r e i n e n [ l i t . 2 . 9 . 1 ] l a a t z i e n d a t h e t r u i m t e l i j k e d e f e n s i e b e l e i d n a a s t h e t scheppen van voorwaarden v o o r h e t u i t o e f e n e n van de k r i j g s m a c h t t a k e n , g e r i c h t i s op h e t l e v e r e n van een b i j d r a g e aan o.a. een f u n c t i o n e l e harmonische r u i m t e l i j k e o n t w i k k e l i n g en h e t handhaven en o n t w i k k e l e n van de k w a l i t e i t van h e t m i l i e u . B i j een l o c a t i e keuze i s h e t s t r e v e n zo min m o g e l i j k n a d e l i g e g e v o l g e n t e v e r o o r z a k e n v o o r andere belangen a l s n a t u u r , c u l t u u r h i s t o r i s c h e waar-den en l a n d s c h a p .
S c h i e t t e r r e i n e n voor zwaardere wapens worden om deze r e d e n aan de k u s t g e s i t u e e r d ( z i e par.2.9; f i g . 2 . 1 3 ) .
Het b e l e i d i s e r op g e r i c h t de belangen van de K o n i n k l i j k e M a r i n e t e n a a n z i e n van de z a n d p l a a t Razende B o l / Noorderhaaks, v e i l i g t e s t e l -l e n .
4. INVENTARISATIE VAN WISSELWERKINGEN TUSSEN KUSTVERDEDIGING EN ANDERE FUNCTIES
4.1 I n l e i d i n g
I n de D i s c u s s i e n o t a K u s t v e r d e d i g i n g na 1990 worden 4 strategieën ge-h a n t e e r d : de k u s t l i j n t e r u g t r e k k e n , ge-handge-haven, s e l e k t l e f ge-handge-haven o f zeewaarts v e r p l a a t s e n . B i j e l k van deze strategieën h o o r t i n p r i n c i p e een v e r g e l i j k b a a r p a k k e t m a a t r e g e l e n : e r b e s t a a t s t e e d s de keuze t u s sen 'harde' k u s t v e r d e d i g i n g s m a a t r e g e l e n (T.R.16) o f ' z a c h t e ' m a a t r e g e l e n , i n de vorm van s t r a n d en d u i n s u p p l e t i e s (T.R.11) o f o n d e r -w a t e r o e v e r s u p p l e t i e s (T.R.-14). Gekoppeld aan ' z a c h t e ' m a a t r e g e l e n i s z a n d w i n n i n g n o d i g (T.R.-10). Zandwinningen u i t de o n d e r w a t e r o e v e r z i j n momenteel n i e t t o e g e s t a a n vanwege de o n z e k e r h e i d o m t r e n t e v e n t u e l e n e g a t i e v e e f f e c t e n op de k u s t . Het l i j k t e c h t e r n i e t u i t t e s l u i t e n d a t i n de t o e k o m s t , v a n u i t een g r o e i e n d e b e h o e f t e aan goedkoop sup-p l e t i e z a n d (T.R.-11), na z o r g v u l d i g onderzoek naar de e f f e c t e n ( z i e ook p a r . 4 . 6 ) , zandwinning d i c h t e r onder k u s t op een a a n t a l l o c a t i e s kan worden t o e g e s t a a n .
Het z i j n deze m a a t r e g e l e n en i n g r e p e n i n h e t kader van de k u s t v e r d e d i g i n g , d i e i n meer o f mindere mate hun i n v l o e d doen g e l d e n op v e r s c h i l l e n d e f u n c t i e s van de o n d e r w a t e r o e v e r . Omgekeerd w o r d t ook de k u s t v e r -d e -d i g i n g beïnvloe-d -door -de an-dere belangen -d i e op -de o n -d e r w a t e r o e v e r g e v e s t i g d z i j n .
De h u i d i g e i n z i c h t e n i n de w i s s e l w e r k i n g van de v e r s c h i l l e n d e o n d e r w a t e r o e v e r f u n c t i e s met bestaande en potentiële k u s t v e r d e d i g i n g s m a a t -r e g e l e n wo-rden i n onde-rstaande p e -r f u n c t i e t o e g e l i c h t . H i e -r b i j i s e -r n i e t naar g e s t r e e f d h e t r e l a t i e v e b e l a n g van de beschreven r e l a t i e s u i t p u t t e n d t e b e s c h r i j v e n . Dat i s immers a l l e e n z i n v o l m o g e l i j k wan-n e e r de v e r d e r e o wan-n d e r l i wan-n g e w i s s e l w e r k i wan-n g e wan-n vawan-n f u wan-n c t i e s i wan-n de beschou-w i n g beschou-w o r d t b e t r o k k e n . Binnen de b e s c h i k b a r e t i j d beschou-was h e t l a a t s t e n i e t m o g e l i j k .
4.2 W i s s e l w e r k i n g e n met de f u n c t i e n a t u u r 4.2.1. Harde k u s t v e r d e d i g i n g s m a a t r e g e l e n
Harde v e r d e d i g i n g s m a a t r e g e l e n aan de k u s t beïnvloeden h e t n a t u u r l i j k ecosysteem van de o n d e r w a t e r o e v e r r e c h t s t r e e k s . De a a n l e g van k l e i n -s c h a l i g e c o n -s t r u c t i e -s z o a l -s een n i e u w -s t r a n d h o o f d ( z i e T.R.-12) o f h a r d e o n d e r w a t e r o e v e r v e r d e d i g i n g ( z i e T.R.-16) maakt l o k a a l h e t bodem-l e v e n i n z a c h t e s u b s t r a t e n o n m o g e bodem-l i j k , maar s c h e p t t e g e bodem-l i j k e r t i j d nieuwe m o g e l i j k h e d e n v o o r d i e r e n en p l a n t e n d i e h e c h t e n aan h a r d e s u b s t r a t e n . Deze v e r s c h u i v i n g i n s o o r t e n kan [ a f h a n k e l i j k v a n de om-vang en h e t a a n t a l van de c o n s t r u c t i e ( s ) ] g e v o l g e n hebben v o o r v i s s e n en v o g e l s d i e van s p e c i f i e k e s o o r t e n l e v e n . De a a r d en de vorm v a n de m a t e r i a l e n i n de c o n s t r u c t i e b e p a l e n s t e r k de potentiële r i j k d o m v a n de b e g r o e i i n g [ l i t . 4 . 2 . 1 ] :
Beton I s b i j v o o r b e e l d zeer goed b e g r o e i b a a r , a s f a l t d a a r e n t e g e n zeer s l e c h t ; s t e e n s o o r t e n met een g r o o t w a t e r v a s t h o u d e n d vermogen i n een i n t e r g e t l j d e n z o n e b e v o r d e r e n b e g r o e i i n g e v e n a l s l o s g e p l a a t s -t e , g r o -t e r e elemen-ten (doorsnede &g-t; 30 cm).
l i j k e bodem, en i n d i r e c t e e f f e c t e n door de v e r a n d e r i n g van f y s i s c h chemische eigenschappen a l s b o d e m s a m e n s t e l l i n g , bodemdiepte en w a t e r -k w a l i t e i t .
Op h e t bodemoppervlak levende d i e r e n , f i l t e r - f e e d e r s en i n de bodem l e v e n d e d i e r e n d i e hun v o e d s e l k r i j g e n v i a een s i p h o n , gaan v r i j w e l a l l e n dood a l s de zandlaag meer i s dan 1 cm. Andere s o o r t e n kunnen z i c h nog u i t g r a v e n u l t een bedekking van 10 t o t e n k e l e t i e n t a l l e n cm's ( f l g . A . I ) . diepte(cm) d i e p t i i( c r r i ) 60 50 h 40 30 20 SCHELPDIEREN (PLAAT) 50 > 5 0
mossel kokkel slijkgoper strondgoper wadslok nonnetje
dlepte(cm) 70 50 40 30 20 SCHELPDIEREN (GEUL)
oester mossel wijde kokkel fuik zwoord boor mantel . hoorn plot schede mossel ^^^>^'f> 120 100 40 h 20 BORSTEL¥ORMEN > 9 0 > 9 0 30
zeemuis wapenworm zager zandzoger
diepte(cm)
slib
slangster slib bothyporeio komster ™emoon jgeklit zeester
] fijn zond
f l g . 4.1 S c h a t t i n g van de f a t a l e d i e p t e voor e n k e l e b e l a n g r i j k e bodem-d i e r s o o r t e n b i j een p l o t s e l i n g e b e bodem-d e k k i n g bodem-door zanbodem-d o f s l i b
[ l i t . 4 . 2 . 3 ]
U i t onderzoek naar de e f f e c t e n van een s t r a n d en o n d e r w a t e r o e v e r s u p p l e t i e op T e x e l i n 1978 [ l i t . 4 . 2 . 4 ] b l e e k d a t na 20 maanden weer n o r -male biomassa's werden a a n g e t r o f f e n . (Dat w l l zeggen na o p g r o e i van het broed d a t v i e l na de suppletiewerkzaamheden; een j a a r l a t e r worden pas weer e i e r e n door deze p o p u l a t i e geproduceerd.)
Z e e z a n d w i n n i n g kan l e i d e n t o t schade v o o r de v i s s e r i j , a f h a n k e l i j k van de methode van w i n n i n g . S t a t i o n a i r e bodemzuigers ( f l g . 4.2) kunnen z o r g e n v o o r een k r a t e r l a n d s c h a p waar h e t g e b r u i k van s l e e p n e t t e n en boomkorren, o n m o g e l i j k i s . Wanneer bovendien de p u t t e n d i e p z i j n (>15 m), z a l h e t bodemleven en de v i s s t a n d z i c h m o e i l i j k h e r s t e l l e n . Zowel v a n u i t oogpunt van v i s s e r i j a l s van e c o l o g i e , i s z a n d w i n n i n g door v e r d i e p i n g van de zeebodem t o t maximaal 10-15 m u i t een z u l g p u t met r e l a t i e f v l a k k e bodem en zeer f l a u w e h e l l i n g e n , h e t meest g u n s t i g [ l l t . 2 . 2 . 3 ] .
f i g . 4.2 S t a t i o n a i r e bodemzuiger [ l i t . 2 . 2 . 3 ]
4.5 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e r e c r e a t i e en t o e r i s m e
De keuze v o o r een s t r a n d en/of o n d e r w a t e r o e v e r s u p p l e t i e a l s a l t e r n a t i e f v o o r een harde k u s t v e r d e d i g i n g , kan mede worden i n g e g e v e n v a n -u i t r e c r e a t l e b e l a n g e n . D l t I l l -u s t r e e r t de w i s s e l w e r k i n g t -u s s e n b e i d e f u n c t i e s .
Een s t r a n d s u p p l e t l e u i t s l u i t e n d v o o r r e c r e a t i e v e d o e l e i n d e n , z a l a l -l e e n worden u i t g e v o e r d wanneer daarmee de k u s t v e r d e d i g -l n g s b e -l a n g e n n i e t worden geschaad. I n algemene z i n g e l d t d a t r e c r e a t i e v e o n t w i k k e -l i n g e n v o -l g e n d z u -l -l e n z i j n op k u s t v e r d e d i g i n g s m a a t r e g e -l e n , en n i e t andersom.
4.6 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e i n b r e n g en o p s l a g van vreemde s t o f f e n De I n t e r a c t i e van k u s t v e r d e d i g l n g s b e l a n g e n met de i n b r e n g en o p s l a g van gebiedsvreemde s t o f f e n i s g e r i n g .
Er zou een r u i m t e l i j k c o n f l i c t kunnen o n t s t a a n t u s s e n p o l d e r o f a f -v a l w a t e r l o z l n g s p u n t e n (Sche-veningen, P e t t e n ; f i g . 2 . 1 4 ) en e -v e n t u e l e l o c a t i e s v o o r o n d e r w a t e r o e v e r v e r d e d l g l n g e n o f z e e z a n d w i n n i n g .
4.7 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e d e l f s t o f f e n w i n n i n g
Zeezandwinning kan de k u s t l i j n l i g g i n g n a d e l i g beïnvloeden. De g r o o t t e en de s n e l h e i d van h e t e f f e c t h a n g t a f de w i n n i n g s l o c a t i e , -methode en -hoeveelheden.
t e r s c h e l d e ) . De b u i t e n d e l t a ' s en daarmee de o n d e r w a t e r o e v e r en i n d i r e c t de k u s t l i j n , worden door deze v e r a n d e r i n g e n i n g e t i j v o l u m e beïnvloed.
de v e r d i e p i n g o f aanleg van s c h e e p v a a r t g e u l e n k a n , z i j h e t i n ge-r i n g e mate, dooge-rwege-rken op de n a b i j g e l e g e n k u s t v a k k e n a l s g e v o l g van een potentiële v e r a n d e r i n g van h e t g o l f k l i m a a t ( z i e T.R.-10).
A.9 W i s s e l w e r k i n g met de f u n c t i e m i l i t a i r e a c t i v i t e i t e n
K u s t v e r d e d i g i n g s m a a t r e g e l e n kunnen c o n f l i c t e r e n met m i l i t a i r e b e l a n gen, wanneer daardoor de b e s c h i k b a a r h e i d o f g e s c h i k t h e i d van de m a r i e ne o e f e n t e r r e i n e n zou worden beïnvloed. D i t g e l d t b i j v o o r b e e l d b e l a n -gen v a n de K o n i n k l i j k e Marine b i j d o o r v a a r t m o g e l i j k h e d e n r o n d de Ra-zende B o l / N o o r d e r h a a k s , en belangen van de K o n i n k l i j k e Luchtmacht b i j de b l i j v e n d e b e s c h i k b a a r h e i d van de V l i e h o r s . Het laatstgenoemde geb i e d zou immers geb i j doorgaande z e e s p i e g e l r i j z i n g , zonder k u s t v e r d e d i -g i n -g s m a a t r e -g e l e n kunnen v e r d w i j n e n .
A.IO W i s s e l w e r k i n g met o v e r i g e belangen
Zandwinningen kunnen schade toebrengen aan w a a r d e v o l l e c u l t u u r h i s -t o r i s c h e r e s -t e n ( b . v . scheepswrakken), maar kunnen d a a r -t e g e n o v e r ook p o s i t i e f werken door h e t b l o o t l e g g e n van onbekende r e l i c t e n . Supple-t i e s z u l l e n v e e l a l geen i n v l o e d hebben, a f g e z i e n van een p o s i Supple-t i e v e , c o n s e r v e r e n d e w e r k i n g .
5. CONCLUSIES
Gebonden aan de o n d e r w a t e r o e v e r i s een g r o o t a a n t a l m a a t s c h a p p e l i j k e f u n c t i e s d i e i n meer o f mindere mate een w i s s e l w e r k i n g hebben met de k u s t v e r d e d i g i n g . Het r e l a t i e v e b e l a n g v a n deze i n t e r a c t i e s met de k u s t v e r d e d i g i n g I s n i e t aan t e geven, zonder k e n n i s o v e r de v e r d e r e i n t e r a c t i e s v a n o n d e r w a t e r o e v e r b e l a n g e n o n d e r l i n g .
Om t e komen t o t een o p t i m a l e k u s t v e r d e d i g i n g s s t r a t e g i e i s h e t wensel i j k d a t b i j een t o e k o m s t i g e a c t u a wensel i s e r i n g van h e t k u s t v e r d e d i g i n g s -b e l e i d , a l l e v e r s c h i l l e n d e -b e l a n g e n v a n de o n d e r w a t e r o e v e r i n t e g r a a l worden meegewogen. Om de k e n n i s o v e r a l l e w i s s e l w e r k i n g e n v a n f u n c t i e s t e v e r g r o t e n i s nader onderzoek n o o d z a k e l i j k . R i c h t i n g g e v e n d v o o r de p r i o r i t e i t e n b i j d l t onderzoek, kunnen de u i t k o m s t e n z i j n v a n de i n t e g r a l e a f w e g i n g v a n o n d e r w a t e r o e v e r b e l a n g e n z o a l s v o o r h e t e e r s t p l a a t s h e e f t b i j de v o o r -b e r e i d i n g v a n de 3e Nota W a t e r h u i s h o u d i n g en h e t I n t e g r a a l B e l e i d s p l a n V o o r d e l t a . U i t de I n v e n t a r i s a t i e , v o l g e n s de h u i d i g e i n z i c h t e n , v a n de w i s s e l -w e r k i n g e n t u s s e n k u s t v e r d e d i g i n g en andere o n d e r -w a t e r o e v e r f u n c t i e s komen a a n b e v e l i n g e n naar v o r e n v o o r v e r d e r onderzoek n a a r : (-) de m o g e l i j k h e d e n van a c t i e f b i o l o g i s c h beheer v a n de 'harde' N e d e r l a n d s e k u s t ; en (-) de e f f e c t e n v a n z a n d w i n n i n g b i n n e n de NAP-20 m, met name door h e t u i t v o e r e n v a n een p r a k t i j k p r o e f .
2.8.1 'Nederlands C o n t i n e n t a a l P l a t , O v e r z i c h t O f f s h o r e a c t i v i t e i -t e n ' , 1988, RWS d i r . Noordzee, k a a r -t NZRF 1988-004
2.8.2 ' R u i m t e l i j k k r a c h t e n v e l d i n de k u s t z o n e ' , 1988, RWS d i r . Noor-dzee, k a a r t NZRF 1988-092
2.8.3 'Nota v a a r g e u l b e h e e r ' , 1988, RWS d i r . Noordzee n o t a PROVA 56 2.8.4 H a l l l e , F., ' E v a l u a t i e zandwinning S l i j k g a t ' , 1986, RWS-DGW
n o t i t i e GWWS 86.002
2.9.1 S t r u c t u u r s c h e m a M i l i t a i r e T e r r e i n e n 1985 2.10.1 p e r s . meded. d r s . Th. M a a r l e v e l d , min. WVC
2.10.2 ' W r a k k e n r e g i s t e r van h e t Nederlands d e e l van h e t C o n t i n e n t a a l P l a t en de W e s t e r s c h e l d e ' , 1988, H y d r o g r a f i s c h e D i e n s t v a n de Marine
3.1.1 V i e r d e Nota over de R u i m t e l i j k e Ordening 1988 3.1.2 Nota H a r m o n i s a t i e N o o r d z e e b e l e l d , 1988 3.2.1 S t r u c t u u r s c h e m a Zeehavens, 1984 3.2.2 S t r u c t u u r s c h e m a B u i s l e i d i n g e n , 1985 3.2.3 S t r u c t u u r s c h e m a Natuur en Landschapsbehoud, 1986 3.2.4 N a t i o n a a l N a t u u r s b e l e i d s p l a n ( c o n c e p t ) , 1988 4.2.1 Leewis, R.J., 1989, ' A c t i v e management o f an a r t i f i c i a l r o c k y c o a s t ' , H y d r o b i o l o g i c a l B u l l e t i n (23) 1 ; n o t a RWS-DGW GWAO 89.005
4.2.2 'Zandwinning i n de Waddenzee; r e s u l t a t e n v a n een h y d r o g r a -f i s c h - s e d i m e n t o l o g i s c h en b i o l o g i s c h - e c o l o g i s c h onderzoek', 1981, n o t a RWS D i r . F r i e s l a n d
4.2.3 B i j k e r k , R., 1988, 'Ontsnappen o f begraven b l i j v e n ' , RDD Aqua-t i c EcosysAqua-tems Groningen n o Aqua-t a
4.2.4 Dankers,N., Binsbergen,M., en Zegers,K., 1983, De e f f e c t e n van z a n d s u p p l e t i e op de fauna van h e t s t r a n d van T e x e l en Ameland, R i j k s i n s t i t u u t v o o r Natuurbeheer RIN-rapp. 83/6
