Technologia produkcji żelaza i wyrób noży żelaznych na terenie Danii od 500 r. przed Chr. do 1000 r.

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

ARCHEOLOGICz­NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSz­AwA 2008 vARSOvIE

TOm (vOL.) LX

2008

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

X

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

okladka glowna.indd 1 2009-02-16 08:05

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje

zespó?

1 Editorial staff:

mgr

Jacek

Andrzejowski

(sekretarz

redakcji

1

managing

editor),

dr

_Wojciech

Brzezi?ski

_(redaktor

_naczelny

1 editor in

_chief),

prof.

dr hab. Teresa

_D?browska

_(zast?pczyni

redaktora

_naczelnego

1

subeditor),

mgr

Gra?yna

Orli?ska,

mgr Rados?aw

Prochowicz,

mgr Barbara

Sa?aci?ska,

mgr

Andrzej

Jacek

Tomaszewski,

mgr

Katarzyna

Watemborska,

doc. dr hab. Teresa

_W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations: Anna

Kinecka,

Jacek

Andrzejowski,

Katarzyna Czarnecka, UHa Lund Hansen, Henriette _Lyngstrom, Tomasz

_Samojlik

Sk?ad i ?amanie 1

_Layout:

JRJ

Rycina

na ok?adce:

_malowany

_pucharek

_szklany

z

Zaborowa,

pow. warszawski zachodni.

Rys.

P. Holub

Cover

_picture:

_{enamel-painted}

_glass

beaker from

Zaborów,

distr. Warszawa Zachód. Drawn

_by

P. Holub

© Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

wWarszawie, 2008 ©

_Autorzy,

2008

Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

_jest

_instytucj?

finansowan?

ze ?rodków

Samorz?du

Województwa

Mazowieckiego

Sprzeda?

detaliczna

_publikacji

_Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego,}

w

_tym

_egzemplarzy

_{archiwalnych,}

_prowadzona

_jest

w salach

_wystawowych

muzeum, ul.

_D?uga

52

_(Arsena?),

00-241 Warszawa. P?atno??

_gotówk?;

_wystawiamy

rachunki i

_faktury.

Ponadto nasze

_ksi??ki

i

_czasopisma

mo?na zamawia? wPMA, tel. +48

₍₂₂₎

831 3221-25/110 lub

_pod

adresem

_internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik

_wydawnictw,

_wykaz

_publikacji

i

_pe?en

_spis

zawarto?ci

_czasopism

PMA:

_{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Price

list,

list ofPMA

_publications

and contens ofPMA

_periodicals:

_{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres

_redakcji

1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

ul.

_D?uga

52

_(Arsena?),

00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LX

SPIS

TRE?CI

Contents

Wojciech

Br ze z i ?

sk i, Dzie?

_dzisiejszy

i

_perspektywy

_Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego}

Present and Future _Perspectives of the State

_{Archeological}

Museum

3

ROZPRAWY

Maria Kra

_j

e w sk a,

_Spu?cizna

Erazma

Majewskiego

w Pracowni

_Dokumentacji

_Naukowej

_Pa?stwowego

Muzeum

Archeologicznego

w Warszawie.

W 150.

_rocznic?

urodzin Erazma

_Majewskiego

_(1858-1922)

9

The _Legacy ofErazm

_Majewski

(1858-1922) in the Documentations _Department ofthe State

_{Archaeological}

Museum in Warsaw.

On His 150Lh

_Birthday

_Anniversary

Marek Flor e

_k,

_Cmentarzyska

_kultury

_pucharów

_lejkowatych

na

_Wy?ynie

_{sandomierskiej.}

Historia i stan bada?

Cemeteries of the Funnel Beaker Culture _(TRB) in Sandomierz

_Upland.

_History and State of Research

97

MISCELLANEA

Dorota S?o wi ?

sk a,

_Katarzyna

D e

_j

t r o w sk a, UHa L u n d H a n s en, A Roman Painted Glass Beaker

from a Przeworsk Culture

_Cemetery

at

Zaborów,

Western Mazowsze 125

Malowany

puchar

szklany

z

_cmentarzyska

_kultury

_przeworskiej

wZaborowie na zachodnim Mazowszu

Jacek

A n d r ze

_j

o w sk i,

_Andrzej

Pr z_y ch o d n i, Terra

_sigillata

z

_cmentarzyska

_kultury

_wielbarskiej

w

_Jartyporach

na zachodnim Podlasiu 161

Terra

_Sigillata

from aWielbark Culture _Cemetery at _[artypory, Western Podlasie _Region

Adam C i e

?

li ?

sk i, Dariusz

_Wy

c z

ó

? k o w sk i,

_Zapinka

_{g?sienicowata}

z

Tumian,

pow.

olszty?ski.

Problem

zaniku

_kultury

_wielbarskiej

nad

_?yn?

179

A

_Caterpillar

Brooch from

_Tumiany,

distr.

_Olsztyn.

The Decline of the Wielbark Culture on the _?yna River

Henriette _{L y} n _g st r _om,

_Technologia

_produkcji

?elaza i

_wyrób

_no?y

_?elaznych

na terenie Danii

od 500 r.

_przed

Chr. do 1000 r. _po Chr. 189

Iron

_Technology

and Iron Knives Found in Denmark, 500 BC

-AD 1000

MATERIA?Y

Adam Ku le s za, Ceramiczne

_materia?y

_neolityczne

ze stanowiska lA w

_Strzy?owie,

_pow. hrubieszowski

A Neolithic Ceramie

_Assemblage

from

_Strzy?ów,

site lA, distr. Hrubieszów

197

Miros?awa A n d r z e

_j

o w ska, Stanowisko ze

_schy?ku

_epoki

_br?zu

i z

_wczesnej

_epoki

?elaza w Dziecinowie,

pow. otwocki 225

Late Bronze and

_Early

Iron _Age Site at Dziecinów, distr. Otwock

?ukasz

_Maurycy

St a n a s ze

_k,

Analiza

_{antropologiczna}

materia?u

_kostnego

z

_cmentarzyska

w Dziecinowie,

pow. otwocki 321

Tomasz Pu r o w s_{k i,}

_Wyniki

bada?

_{wykopaliskowych}

_osady

_obronnej

w

Tar?awkach,

_pow.

_w?gorzewski

A Fortified Settlement ofWest Balt Barrow Culture from the

_Early

Iron _Age at Tar?awki, distr. _W?gorzewo

335

Dariusz

_{Krasnod?bski,}

Marek

Dulinicz,

Tomasz

_Samojlik,

Hanna

Olczak,

_Bogumi?a

_{J?drzejewska,}

Cmentarzysko

cia?opalne

kultury

wielbarskiej

w

_uroczysku

Wielka Kletna

_(Bia?owieski

Park

_Narodowy,

woj.

podlaskie)

361

A Cremation _Cemetery of the Wielbark Culture in Kletna _{Range (Bia?owie?a} National Park, Podlasie _Province)

OD

_REDAKCJI

Zasady

opracowania

tekstów do

_publikacj

i w

_{,Wiadomo?ciach}

_{Archeologicznych"}

377

Wiadomo?ci

_{Archeologiczne,}

t. LX, 2008

HENRIETTE

LYNGSTR0M

TECHNOLOGIA

_PRODUKCJI

?ELAZA

I

WYRÓB

NO?Y

?ELAZNYCH

NA

TERENIE

DANII

OD

500

R.

PRZED

CHR.

DO

1000

R.

PO

CHR.

IRON TECHNOLOGY AND IRON KNIVES FOUND IN

DENMARK,

500 BC

-AD 1000

Produkcj?

?elaza

_rozpoczeto

na terenie

_dzisiejszej

Da-nii

oko?o

500

roku

_przed

Chr.

_{i przez}

_nast?pne

1500

lat

wytapiano

tam

?elazo

z

rud

_darniowych.

_Wydaje

_si?,

?e ta

_wytwórczo??

_by?a

_jedn?

z _prac

_zwi?zanych

z

gospo-dark?

wiejsk?

i

_powinna

_by?

traktowana

_jako

uboczne

zaj?cie

mieszka?ców

osad

_po?o?onych

w

_miejscu

?atwe-go

dost?pu

do

rudy

darniowej

dobrej

jako?ci

i

lasu

dos-tarczaj?cego

materia?

na

_w?giel

_drzewny.

Nawet

_osady,

gdzie

stwierdzono

_produkcj?

?elaza

na

_du??

_skal?,

_jak

Snorup,

Starup

czy

Drengsted

nie

wydaj?

si?

by?

?ladem

spo?eczno?ci,

której

gospodarka

oparta

jest

g?ównie

na

tej

produkcji

(O.

Voss

1995,

s.

_135;

L. C.

Norbach

1999,

s. 237

_nn.).

W

_porównaniu

z

wieloma

_innymi

obszara-mi

_Europy

skala

_produkcja

?elaza

na terenie Danii

_jest

niezbyt

wielka

i ma

_zasi?g

_regionalny,

a

_organizacja

spo?eczna

zwi?zana

z

_t?

_produkcj?

_zdaje

_si?

nie

_si?ga?

tego

stopnia

specjalizacji,

jaki

mo?na

zaobserwowa?

na

niektórych

stanowiskach

_{produkcyjnych}

z

_dzisiejszej

Szwecji,

Norwegii

czy

Polski.

Stanowiska

produkcyjne

by?y

lokowane

w

_pobli?u

_osad,

_dlatego

te? nie

_by?o

potrzeby

organizowania

systemu

dostarczania

?ywno?ci

czy

innych

dóbr

niezb?dnych

hutnikom

pracuj?cym

sezonowo,

lub

nawet _przez

_ca?y

_rok,

z

dala

od

siedzib

(O.

Voss

2004,

s.

_499).

_Odkrywane

_pozosta?o?ci

du?-skich

_dymarek

i

_palenisk

_zdaj?

_si?

_by?

rezultatem

_pracy

sprawnych

rzemie?lników,

wykonywanej

pod

koniec

lata,

w

_tygodniach

_{poprzedzaj?cych}

?niwa

_(P.

H.

Mikel-sen, L. C.

Norbach

2003).

Nie ma te?

?ladu

_silnej

orga-nizacji

"fachowców"

-specjalistów

w

zakresie

technolo-gii.

Produkcja

?elaza

na terenie Danii

-rozproszona,

o

_ma?ej

skali

-

musia?a

z

trudem

_poddawa?

_si?

kontro-li

z

_zewn?trz.

Ostatnio

_opublikowano

dwie

_prace z

zakresu

meta-lurgii

zajmuj?ce

si?

rozprzestrzenieniem

du?skich

rud

bagiennych

(A.

[outtijarvi

1994;

V. F.

Buchwald

2005,

s. 159

_nn.).

_Obaj

_autorzy

_zgadzaj?

_si?,

?e

mo?liwe

_jest

prze?ledzenie

pochodzenia

?elaza

na

_podstawie

porów-nania

_chemicznego

sk?adu

_wtr?tów

?u?la

z

klocem

?u?-la

_pozosta?ym

_po

_wytopie.

Na

ile

dok?adnie

mo?na

zi-dentyfikowa?

na terenie Danii

obszar

_pochodzenia

metalu

_pozostaje

nadal

_przedmiotem

_dyskusji,

_maj?cej

dla

_archeologów

zasadnicze

znaczenie

_(H.

_Lyngstrom

1995,

s.

159).

?elazo

z terenu Danii

Podstawowym

produktem

dymarki

przydomowej

jest

?upka,

mieszanka

?elaza

i

_?u?la,

_któr?

nale?a?o

zebra?

i

_przeku?

na

_bardziej

_zbity

_k?s.

W

_bryle

_?upki

_warstwy

s?abo

_naw?glonego

?elaza

_mog?y

_by?

u?o?one

naprze-miennie z

_?rednio,

a nawet

_wysoko

_naw?glonymi.

Zarówno w

_k?sach,

_jak

i

_gotowych

_wytworach

znajdo-wanych

na terenie Danii

_cz?sto

_przemieszane

_s? z nimi

strefy

bogate

w

fosfor

_(ok.

_0,9%).

Zapewne

staro?ytni

kowale

_byli

w stanie

zidentyfi-kowa?

i

oddzieli?

od

siebie

_cz??ci

_?upki

_bogate

w

_w?giel

i

fosfor

i

_przechowywa?

_je

do

_{odpowiedniego}

zastoso-wania.

Chocia?

_wi?kszo??

_narz?dzi

i

broni

_jest

_wykuta

z

nisko

_naw?glonego

_?elaza,

to umiano te?

wyproduko-wa? z

_rudy

_bagiennej

_wysoko

_naw?glone

_(zawieraj?ce

fosfo-o o o o o o o o o o o o lf) ? U er;

]t

N r---?r_----?----?---;_----_;---;_----?---+_----_+---+_----_+---+_----_+---+_----_r----? 00 00 00 00 00 00 lf) lf) lf) lf) 00 o o o o o o o o o o o er;

]t

? r---?r_----?----?---?----?---?----?---+_----_+---+_----_+---+_----_+---+_----_r----? o o o o o o o o o o o o o o 0\ 0\ 00 o x lf) o x o o X <""'I ...r) ? ? 0\ 0\ d o $o-; ...c: U -.:::I'" \D o o ('() lf) -.:::I'" 00 \D <""'I ? 00 ('() lf) 00 \D <""'I \D o 0\ lf) ? o o ('() o ('() U U U U U U ? Z ? Z ? Z ? Z ? Z ? Z 190

rowe.

_By?o

one

_powszechnie

_u?ywane

_przez

kowali

z

te-renu Danii

i,

w

_niektórych

_wypadkach,

uwa?ane za

_lepsze

ni?

nisko

lub

nawet

_wysoko

_naw?glone

?elazo.

Wida?

to

na

_przyk?adzie

_produkcji

_no?yków

_{sierpikowatych,}

nie-których

typów

gwo?dzi

i przy stosowaniu

technik

da-masce?skich

_(pattern

_welding)

_(R.

Thomsen

1994,

s.

_282).

Dopiero

ostatnio

_archeolodzy

_porzucili

_teori?,

?e

?elazo

fosforowe

_jest

_gorszej

_jako?ci

- mo?na

je

?atwo

_zgrzewa?

i

_jest,

do

_pewnego

_stopnia,

_odporne

na

_korozj?.

ków.

Kowal

musia?

zatem

_dysponowa?

_{wystarczaj?c?}

ilo?ci?

surowca i nie

_by?o

_potrzeby

_{wykorzystywania}

wszystkich

skrawków

do

_produkcji

_nowych

_narz?dzi.

Warto te? zwróci? _uwag?, ?e no?e z

_grobów

z

okresu

przedrzymskiego

s?

tylko

nieznacznie

zu?yte.

Znaleziska

z

_pierwszych

500

lat

obróbki

?elaza

na

terenie Danii

_?wiadcz?

o

_du?ych

_{umiej?tno?ciach}

zdol-nych

rzemie?lników,

dysponuj?cych

wielk?

ilo?ci?

ni-skow?glowego

(mniej

ni?

_0,35%)

?elaza.

Podczas

kucia

mogli

oni

_wybiera?

_spo?ród

_k?sów

o

_ró?nych

w?a?ci-wo?ciach

_odpowiednie

do

_ka?dego

zadania.

W?a?ciwo?ci

_ró?nych

_rodzajów

?elaza

_dymarkowego

poznane s?

ci?gle

tylko

w

niewielkim

_stopniu.

Pewne

jest

jednak,

?e

_staro?ytni

_hutnicy

i

kowale

_intuicyjnie

rozpoznawali

i

doceniali

w?a?ciwo?ci

_ró?nych

_rodzajów

?elaza,

natomiast

_eksperymenty

_dowiod?y,

?e

_narz?dzia

wykute

z

_rudy

_bagiennej

znacznie

_ró?ni?

_si?

od

narz?-dzi

_wykonanych

ze

_{wspó?czesnego}

?elaza.

Do?wiadcze-ni

kowale

_zazwyczaj

_lubi?

_pracowa?

z surowcem z

_rudy

bagiennej

-

dobrze

trzyma

ono

_ciep?o

i

_daje

_si?

zgrze-wa? w

niskich

_{temperaturach}

(P.

Crew

_1991,

s.

33).

W IV i V

wieku

na terenie Danii

rzadko

kute

_by?y

no?e

_du?ych

rozmiarów.

_Cz?stsze

_s? wówczas no?e

mniejsze

- zarówno

proste,

jak

i

_{sierpikowate.}

_Cz?sto

by?y

zdobione

na ostrzu

lub

zako?czeniu

trzonka

kó?ecz-kami

lub

_punktami.

Do

_produkcji

_takiego

no?a

wystar-cza?

_przeci?tnie

_k?s

o

wadze

25 _g.

Wielu

kowali

to

jedno-cze?nie

_rolnicy

i

_hutnicy

-wydaje

si?

zreszt?,

?e

_g?ówna

cz???

produkcji

?elaza

_wci??

_pochodzi?a

z

_pojedynczych

osad

_{jednodworczych}

_{i przeznaczona}

_by?a

_g?ównie

na

domowy

u?ytek.

Systematyczne

studia

_{metalurgiczne}

nad

no?ami i

_pochodzeniem

_u?ytego

do

ich

_produkcji

?elaza

_wskazuj?,

?e

_{wykorzystanie}

surowca

_by?o

?ci?le

powi?zane

z

_jego

_produkcj?.

_Wi?kszo??

?elaza

_by?a

wytwarzana

z

_rudy

_bagiennej

_pochodz?cej

z

_tego

same-go

regionu,

gdzie

nó?

_pó?niej

zosta?

_z?o?ony

w

_grobie

(H.

Lyngstrom,

w

druku).

No?e

?elazne

z terenu Danii

Typologiczna

i

_{metalurgiczna}

analiza

_?elaznych

_no?y

jest

znakomitym

sposobem

badania

_produkcji,

dystry-bucji

i

_{wykorzystania}

?elaza.

No?e _s?

_kategori?

znalezisk

powszechnie

spotykan?

we

_wszystkich

_regionach

Danii

-wykuwano

i

_u?ywano

_je

_przez

_ca?y

okres

_produkcji

?elaza

z

_miejscowych

rud

_bagiennych.

Na

_tysi?cu

przy-k?adach

mo?na

_prze?ledzi?

ich

_zmiany

i

_rozwój

od

naj-wcze?niejszych

du?ych

no?y

z

_prostym

_tylcem

i

szero-kim,

"wisz?cym"

ostrzem z

okresu

_{przedrzymskiego}

do

ma?ych

no?y

z

obustronnie

_wydzielonym

_trzpieniem

do

r?koje?ci,

znajdowanych

w

_grobach

z

okresu

wiki?skie-go.

Niektóre

typy

no?y

znane _s?

_wy??cznie

z

_grobów

kobiecych,

inne

_tylko

z

_zespo?ów

z

_broni?,

_jeszcze

inne

spotykane

s?

wy??cznie

w

_pewnych

_rejonach

Danii.

Wydaje

si?,

?e

_gdzie?

_pomi?dzy

VI a VII

wiekiem

na-st?puje

na terenie Danii

_wyra?na

zmiana w

_technologii

produkcji

przedmiotów

?elaznych.

Pojawiaj?

si?

bardziej

z?o?one

techniki

_{wykorzystuj?ce}

ró?ne

_rodzaje

?elaza

dymarkowego.

W

_jednym

_przedmiocie

_cz?sto

_s?

_??czone

k?sy

surowca

_miejscowego

z

?elazem

_{importowanym.}

Ta zmiana

_technologii

_wyra?a

_si?

wzrostem znaczenia

?elaza

_wysoko

_naw?glonego.

No?e

_wykute

w

ca?o?ci

z su-rowca

_pochodz?cego

z

_Pó?wyspu

_{Skandynawskiego}

znane _s? co

_prawda

z

_bagiennego

stanowiska

_ofiarnego

z III

wieku

_wIllerup

Adal

_(J.

_Ilkjeer

et

alii

1994,

s.

_47),

jednak

staj?

si?

one

_cz?stsze

_dopiero

w VII

wieku.

Przy-k?adem

mo?e tu

_by?

_obosieczny

nó? o

_d?ugo?ci

17 cm

i

szeroko?ci

3 cm

_znaleziony

w

_grobie

z

_Rytterkeer.

Zo-sta?

on

_wykuty

z

_jednego

kawa?ka

?elaza

?rednio

naw?-glonego

(0,2-0,4%

w?gla),

które

nie

_by?o

_przekuwane

Wczesne no?e to

_ci??kie

_jednosieczne

_narz?dzia

z

os-trzami o

_d?ugo?ci

oko?o

15 cm;

_cz???

z

nich

ma

_rodzaj

tulejki

z

_zawini?tych

_skrzyde?ek.

W

okresie

oko?o

prze-?omu

er

kowale

musieli

_przechowywa?

liczne

_k?sy

?ela-za

_zawieraj?ce

_mniej

ni?

0,35%

_w?gla

i

wadze

_wi?kszej

ni? 250 _g,

bowiem

_wi?kszo??

_tych

_wczesnych

_no?y

_jest

wykuta

z

_jednego

lub

dwóch

_k?sów

_?elaza,

za?

?aden

z

_du?ych

_no?y

nie

zosta?

_zrobiony

z

wielu

_ma?ych

kawa?-Ryc.

l.

_Wybór

_no?y

_?elaznych

z terenu Danii

_wykutych

w technice

_{pakietowania.}

*

NM = _{Muzeum Narodowe,}

_Kopenhaga,

_BMR = _{Bornholms Museum, Ronne, LMR} =

_Langelands

_Museum,

_Rudkobing;

**

Zawarto??

_w?gla;

***

Wtr?ty

?u?la wg II tabeli

_inkluzji

_Szwedzkiego

_Zwi?zku

Producentów stali (Jernkontoret Chart II, norma SS

11 11 16 - zob.

www.sis.se) do

opisu

wtr?tów

niemetalicznych.

W

_tej

tabeli

litery

oznaczaj?

obecno??

_wtr?tów

za?

_liczby

ich ilo??.

_Inkluzje

mog?

by?

koliste

_(np.

AS i _DH), owalne

_(np.

AH i_DM) lub

_p?askie

_(np.

AM i_AT), albo te? mog?

tworzy?

ci?g?e

pasma

(np.

CH i _CM)

Fig.

l. Selection of Danish iron knives

forged

in the sandwich

-technique.

*

NM = The National _Museum,

_Copenhagen,

_BMR = Bornholms _{Museum, Ronne, LMR} =

_Langelands

_Museum,

_Rudkobing,

**

Content of coal; ***

The

_slag

inclusions, acc. to inclusions chart II of The Swedish Steel Producers Association (]ernkontoret

Chart II, standard SS 11 11 16 - _see:

www.sis.se). for the assessment of non-metallic inclusions. In this _system aletter-value indicates

the appearance of the

slag

inclusions and anumeric value expresses their

quantity.

Slag

inclusions may be round

(especially

AS &DH), oval

_(especially

AH & DM) or fiat

_(especially

AM &AT) or

_they

_may lie in

_long

continuous bands

_(especially

CH &CM)

k?adne

badania

_tych

_przedmiotów

nie

_wykaza?y

_istotnej

ró?nicy

mi?dzy

no?ami -

oba

s?

wykute

z

nisko

naw?-glonego

?elaza

-podczas

gdy

miecze

kuto

zarówno

z

?elaza

nisko-

_jak

i

_wysoko

_naw?glonego.

Ma?e

_no?yki

_nale?a?y

w VII i VIII

wieku

do

wyposa-?enia

_grobów

_kobiecych;

_d?ugo??

ich

ostrza nie

prze-kracza?a

10 cm. Umieszczane

_by?y

zawsze na

_wysoko?ci

klatki

_piersiowej,

razem z

_paciorkami

i

_zapinkami.

_W

szy-stkie

_s?

_wykute

z

?elaza

nisko

_naw?glonego;

opuszcza-j?c

kowad?o

_musia?y

_wa?y?

_mniej

ni? 10 _g.

Te

_no?yki

_cz?sto

_stanowi?

_jedyne

_elementy

wyposa-?enia

_pochówków

w

krótkich

_jamach

_grobowych,

w

_których

_zachowa?y

_si?

_tylko

nik?e

_?lady

szkieletów;

wci??

jednak

le??

w

_miejscu,

_gdzie

_powinna

_znajdowa?

si?

klatka

_piersiowa.

_Mog?

to

_by?

_groby

_ma?ych

dziew-czynek,

co

_pokazuje,

?e

dzieci

_u?ywa?y

_czy te?

_nosi?y

no?e

_tej

_samej

wielko?ci

co

doro?li.

_Podobny

_zwyczaj

mo?na

_by?o

zaobserwowa?

na

_{skandynawskiej}

wsi 100

lat

temu,

_gdzie

_ch?opcy

i

_dziewczynki

dostawali

_swój

pierwszy

nó? w

wieku

5-6

lat.

W IX-XI

wieku

noszono _przy

_pasach

no?e

_wykute

z

nisko-

i

_wysoko

_naw?glonego

?elaza.

_By?y

to zawsze

ma?e

_egzemplarze

o

ostrzach

_krótszych

ni? 10 cm,

_cz?sto

ze

s?abo

_wydzielonym

_trzpieniem.

_Zwykle

_s? one

silnie

zu?yte,

co

_wyt?umaczy?

mo?na

faktem

_wykonania

wi?k-szo?ci z

nich

_technik?

_pakietowania

-jedna

warstwa

wy-soko

_naw?glonego

?elaza

umieszczona

_by?a

_mi?dzy

war-stwami

?elaza

nisko-

lub

?rednio

_naw?glonego.

Taki

nó?

mo?e

_{by? u?ytkowany}

_przez

_lata,

a

silnie

_zu?yte

_narz?dzie

by?o

zapewne

"osobistym"

no?em

zmar?ego.

U

starego

Wikinga

mo?na

_wi?c

dostrzec

to samo

_przywi?zanie

do

no?a

_u?ywanego

od

_dzieci?stwa,

_jakie

obecnie

_okazuj?

niektórzy

w?a?ciciele

_ulubionych

_scyzoryków.

2A 28

Ryc.

2. Ró?ne _typy

_no?y

_wykuwanych

w okresie wiki?skim w Danii

_(por.

_ryc.

l).

1 - nó? _z

prostym

grzbietem

i

_"wisz?cym"

ostrzem, 2 - ró?ne no?e _z

trzpieniem

wyprowadzonym

po?rodku

ostrza.

_Rys.

A.

_Lundgren

Fig.

2. Different

_knife-shapes

_forged

in the Danish

_Viking

_Age

(ejFig.

1).

1 - knife with

straight

back and a

_hanging

_edge,

2 - different knives with _a

tang offset from the middle of the blade. Drawn

_by

A.

_Lundgren

ani

utwardzane.

Du?e no?e _s?

licznie

_spotykane

wok-resie

_mi?dzy

_po?ow?

VI a

_po?ow?

VIII

wieku",

ale

no?e

obosieczne

z ostrzem

_wykutym

_wy??cznie

ze

?rednio

lub

_wysoko

_naw?glonego

?elaza

_(jak

_egzemplarz

z

Ryt-terkeer)

s?

rzadko?ci?.

Analiza

pi?ciu

ró?nych

inkluzji

?u?la

w ostrzu

_tego

no?a

_wykaza?a

_nisk?

zawarto??

tlenku

fosforu

i

_wysok?

tlenku

_glinu,

co razem z

pozo-sta?ymi

sk?adnikami

_wskazuje,

?e nó?

zosta?

_wykuty

z

?elaza

_wytworzonego

z

_norweskiej

_rudy

_bagiennej

(H.

Lyngstrom,

w

_druku).

No?e z

_mi?kkim

_ostrzem,

_wykute

_wy??cznie

z

?elaza

nisko

_naw?glonego

_mog?y

_by?

_u?ywane

na terenie Danii

w

okresie

wiki?skim

do

_specjalnych

zada?.

W

pó?zie-miance z

_pó?nocnej

Zelandii,

_gdzie

_odkryto

warsztat

obrabiaj?cy

ko??

i

_róg,

_tylko

_jeden

z

_pi?ciu

_znalezionych

Liczne,

bardzo

du?e

no?e

_jednosieczne

z VII

wieku

maj?

ostrza o

_d?ugo?ci

20 cm

i,

_zazwyczaj,

trzpie?

wy-dzielony

obustronnie

_po?rodku

ostrza.

Takie

no?e

znaj-dowane

_s?

_wy??cznie

w

_grobach

_m?skich.

_Cz?sto

umiesz-czane

_by?y

_przy

biodrze

_zmar?ego,

razem z

du?o

mniej-szym

no?ykiem.

Chocia?

materia?

organiczny

nie

zacho-wa?

_si?,

_jest

_{prawdopodobne,}

?e

oba

no?e

_by?y

noszone razem w

podwójnej

pochwie

z

_dodatkow?

_kieszonk?.

W

_tych

_samych

_grobach

_przy

_drugim

udzie

le?a?

jedno-sieczny

miecz,

_niekiedy

razem z

_w?óczni?

i

_tarcz?.

Do-3

2 4

Ryc.

3. Schemat

_zgrzewów

_no?y

_?elaznych

z Danii: l

-zgrzew w

_pe?ni

_udany,

_widoczny

_tylko

_jako

zmiana materia?u;

2

-udany

zgrzew, bez lub z

_niewielk?

_ilo?ci?

_wtr?tów

_?u?la;

3

-udany

zgrzew z kilkoma

_d?u?szymi,

_{nieregularnymi}

wtr?tami

?u?la; 4

-nieudany

zgrzew,

jedynie

z

_cz??ciowym

_po??czeniem

warstw.

_Ryc.

A.

_Lundgren

Fig.

3. Assessment of welds in Danish iron knives:

l - successful

weld,

only

seen as a

_change

in the material;

2 - elear weld with _{no or}

very few

slag

inclusions; 3 - elear weld

with

_severallong

and intermittent

_slag

inclusions; 4 - failed weld with

_only

_partial

adhesion. Drawn

_by

A.

_Lundgren

>I-(Od.

Red.)

Chodzi tu o _czasy okre?lane w

_archeologii

_du?skiej

_jako

yngre

germansk

jernalder

(Late

Germanie Iron

_Age),

_niemaj?cy

od-powiednika

w

_archeologii

ziem

_polskich.

no?y

wykonany

by?

w

technice

_{pakietowania,}

za?

_cztery

pozosta?e

wykuto

z

?elaza

nisko

_naw?glonego.

No?e

_wykonane

_technik?

_pakietowania

Szczególnym

zainteresowaniem

_badaczy

_ciesz?

_si?

du?-skie

no?e

_wykute

z

dwóch

_k?sów:

nisko

_naw?glonego

i,

równej

wielko?ci,

?rednio-

lub

_wysoko

_naw?glonego,

oraz no?e

_trój

warstwowe

_wykute

w

technice

pakietowa-nia

_(Ryc.

_1-3).

No?e

_tego

_typu

_s?

_najcz??ciej

_spotykane

w

du?skich

_grobach

z

okresu

_wiki?skiego.

Od

pocz?t-ku

IX

wieku

a? _po

_pocz?tki

wieku

XI w

_tej

technice

wykonywano

wi?kszo??

no?y

znanych

z

_Estonii,

_?otwy,

Litwy,

Szwecji

i z

_zachodniej

_Rosji.

Ta sama

_technologia

zosta?a

zastosowana _przy

_produkcji

_no?y

w

_Anglii,

jed-nak

tam,

_jak

_si?

_wydaje,

_nigdy

nie

sta?a

_si?

tak

powszech-na

_jak

w

_Skandynawii.

W

_Europie

_?rodkowej

no?e

rzadko

robiono

w ten

_sposób,

cho?

sama

technika

_by?a

znana, o _czym

_?wiadcz?

inne

_przedmioty.

Ryc.

5. Nó? z

_Lousgaard,

_grób

5.

_Rys.

A.

_Lundgren

Fig.

5. The knife from

_Lousgaard,

_grave 5. Drawn

_by

A.

_Lundgren

datowany

jest

na

_pocz?tek

VII

wieku.

Bro? i no?e

umiesz-czone

_by?y

tu?

ko?o

siebie

_(Ryc.

_4).

Nó? o

_zachowanej

d?ugo?ci

10,5

cm ma

_jednosieczne

ostrze

szeroko?ci

5,2

cm

_(Ryc.

5).

_Wysoko

_naw?glone

?elazo

zosta?o

zgrza-ne

_pomi?dzy

_przynajmniej

czterema warstwami

?elaza

zawieraj?cego

mniej

ni?

0,1

%

_w?gla.

_Wtr?ty

?u?la

we

wszystkich

k?sach

maj?

podobny

sk?ad,

z

_nisk?

zawar-to?ci?

tlenku

fosforu

i

_wysok?

_zawarto?ci?

tlenku

_glinu,

co

_wskazuje,

?e nó?

_móg?

_{by? wykuty}

z

?elaza

wytworzo-nego z

_rudy

ze

_Szwecji

lub

_Norwegii.

Warto

_zaznaczy?,

?e

_langsax

_znaleziony

w

_tym

_grobie

_(d?ug.

ponad

60 cm,

szer.

5,2

cm,

_grubo

0,7

cm)

zosta?

_wykonany

z

czterech

d?ugich

k?sów

?elaza

_zgrzanych

razem w

_sposób

?wiad-cz?cy o

_wysokich

_{umiej?tno?ciach}

rzemie?lnika;

dwa

z

_tych

_k?sów

_zawieraj?

_0,5%

fosforu.

_Wtr?ty

?u?la

we

wszystkich

czterech

_k?sach

_maj?

_podobny

sk?ad

-mi?dzy

innymi

wysoka

zawarto??

tlenku

fosforu

i

minimalna

tlenku

_glinu.

Dowodzi

to, ?e miecz

_{by? wykuty}

z

?elaza

uzyskanego

z

_rudy

_bagiennej

_pochodz?cej

najprawdo-podobniej

z

_pó?nocnych

Niemiec

lub

Jutlandii.

Najstarszy

znany nó? z terenu Danii

_wykuty

w

_tej

technice

_pochodzi

z

_grobu

5 z

_cmentarzyska

w

Lous-gaard,

na

_pó?nocnym

_wybrze?u

Bornholmu,

_gdzie

od-kryto

oko?o

30

_grobów

_datowanych

od

VI

do

IX

wieku

(H.

Lyngstrom,

A.

_[outtijarvi

1990,

s.

_62).

Zmarli

grze-bani

_byli

z no?ami i

_broni?,

a w

_grobie

5

znaleziono

miecz

_typu

_langsax

_(A.

N.

_lorgensen

1999,

ryc.

107),

dwa

no?e i

_szcz?tki

_psa.

_Grób,

_odkryty

w 1886

_roku,

* * *

Chocia?

_organizacja

_spo?eczna

_zwi?zana

z

_produkcj?

i

_{wykorzystaniem}

?elaza

na terenie Danii

_nigdy,

_jak

_si?

wydaje,

nie

_osi?gn??a

_tego

_poziomu

_{specjalizacji,}

_jaki

mo?na

zaobserwowa?

w

_innych

_cz??ciach

_pó?nocnej

Europy,

to

_miejscowe

_rudy

_bagienne

_by?y

_przetapiane

i

_przetwarzane

w

_sposób

_podobny

_jak

w

_krajach

s?sied-nich.

Nó? z

Lousgaard

_jest

_dobrym

_przyk?adem

wyra?-nej

zmiany

technik

kowalskich

i w zastosowaniu

?elaza

dymarkowego

o

_ró?nej

_jako?ci,

_jaka

_nast?pi?a

w

basenie

morza

_Ba?tyckiego

w

_pó?nej

_epoce

?elaza.

W

_tym

okre-sie

_hutnicy,

kowale

i

_rolnicy

z

_dzisiejszej

Danii

dobrze

opanowali

produkcj?

i

_{wykorzystanie}

_?elaza,

co

przy-nios?o

_rozwój

_nowych,

_bardziej

_{skomplikowanych}

tech-nologii.

(t?um.

K.

_Czarnecka)

Dr Henriette

_Lyngstrem

SAXO-Instituttet,

Kebenhavns

Universitet

Njalsgade

80

Ryc.

4. Grób 5 z

_Lousgaard

_(Bornholm)

-pochówek

z mieczem

typu

langsax,

dwoma no?ami _{i psem.}

_Rys.

A.

_Lundgren

DK 2300

Kebenhavn

S

e-mail:

_{lyngst@hum.ku.dk}

Fig.

4. Grave 5from

_Lousgaard

(Bornholm)

- burial

with a

_Langsax,

two knives and a

_dog.

Drawn

_by

A.

_Lundgren

BIBLIOGRAFIA

Buchwald,

V.F.

_Ly

n _g st r o m, H.

2005 Iron and steel in aneient times, Historisk-filosofiske

Skrifter 29, Kobenhavn,

1995

_Ketting

-en

_{vikingetidsgravplads}

med

_ryttergrave,

"Aar-boger

for nordisk

_Oldkyndighed

_og Historie"

_(1993),

s. 143-179.

Crew, P.

w druku Dansk

_jern

-en kulturhistorisk

_analyse

_{aj jremstilling,}

jordeling

ogjorbrug,

Nordiske

Fortidsminder,

Koben-havn.

1991 The

_experimental

_produetion

_{oj prehistorie}

bar iron,

"The

Journal

of the Historical

_Metallurgy

_Society"

25/1,

London,

s. 21-35.

Ly

n _g st r o m, H.,

[o

u t ti

j

a r vi , A.

Ll k

_j

re r ,

J.,

l o u t t i

j

a r v i, A.,

Andreasen,

J.

1990 Fire mcend _og deres

_jernknive

- _en

arkceologisk/metal-lurgisk

undersegelse,

"Aarb0ger

for nordisk

oldkyndig-hed _og Historie"

(1990),

s. 59-67.

1994

_Illerup

Adal.

Proveniensbestemmelse

_aj

_jern

_jra

_Illerup

Adal

-et

_{pilotprojekt,}

Arhus.

Thomsen,

R. lo u t t i

_j

a r v i , A.

1994

_{Metallografiske}

_{undersegelser}

_aj

svcerd _og

_spydspidser

jra

mosejundene

i

_Illerup

_og

_Nydam,

_"Aarb0ger

for

nor-disk

_Oldkyndighed

_og Historie"

_(1992),

s. 281-310. 1994 Om

_muligheden

_jor

_{proveniensbestemmelse}

_aj

_jern,

"Aarb0ger

for nordisk

_Oldkyndighed

_og Historie"

(1992),

s. 183-191.

Voss, O.

[o

r _g e n s e n , A. N.

1995

_Snorup

-an Iron

_Produeing

Settlement in West

[u

tlan

_d,

1st - 7th Cen

tury

AD,

[w:]

The

_Importanee

ojIronmak-ing,

Teehnieal Innovation and Soeial

_Change.

_Papers

presented

at the

_Norberg

_Conjerenee

on

_May

8-13, 1995,

J

ernkontorets

_{Berghistoriske}

Utskott 58,

Stockholm,

s.132-139. 1999

_Waffen

und Graber.

_Typologisehe

und

_{Chronologisehe}

Studien zu skandinavisehen

_{Waffengriibern}

520/30 bis

900

_n.Chr.,

Nordiske Fortidsminder B/17, Koben-havn.

Mikkelsen,

P. H., No r b a c h , L.C.

2003

_Drengsted:

_bebyggelse,

_{jernproduktion}

_og

_agerbrug

i_yngre romersk _{og teldre}

_germansk

_jernalder,

_[ysk

Ar-kreologisk

Selskabs skrifter 43, Arhus.

2004 The

_Arehaeology

_oj

Iron

_Smelting

in

_Denmark,

_[w:]

R.

Pleiner,

E. Pernicka

_(red.)

_{Arehaeometallurgy}

in

Europe,

Milano,

s. 497-505.

IRON TECHNOLOGY AND IRON KNIVES FOUND IN DENMARK, 500 BC

-AD 1000 SUMMARY

About 500 BC iron

_technology

was introduced in Denmark and

during

the

_folIowing

1500 years iron was

_produced

in alI

regions

of the local

_bog

ore.

The evidence from the first 500 _years of iron

_forging

in Denmark leaves us with the

impression

of

_capable

and skilIed craftsmen with

plenty

oflow-carbon

(less

than 0.35% C) iron at their

_disposal.

The bloom was the first

_produet

of the farrners' furnace, amixture

of iron and

_slag,

which it was _necessary to

_gather

and weld to

adenser bilIet. Low-carbon zones could alternate with medium- and even

_high

-carbon zones in one and the same

_piece

of iron. And

phosphorus-rieh

zones is very often

interspersed

in bilIets and ar-tefacts found in Denmark. Most

_certainly

the blacksmiths were able

to

_identify

and separate carbon -rieh and

phosphorus-

rieh _parts of the bloom and to secure these for

_specific

_purposes. And

_although

most to ols and weapons were

_forged

_using

the low -carbon iron the smelter knew how to

_produce

_high

-carbon iron

_containing

about

0.6-0.8 % Cfrom the

_bog

ore.

Very

large

knives were

_rarely

_forged

in the Danish smithies of the 4th and 5th centuries. At this tirne, smalIer curved and

_straight

knives

were

_preferred.

A 25 _{g bilIet} would, on _average, have been

_enough

for each knife. But somewhere in the 6th or 7th _century there seems to be a marked

_change

in the

_{forging-techniques}

in Denmark and the use of the different

_bloomery

irons becomes more

_complex.

The bilIets of local iron often combine in the same knife with iron

_exchanged

from a distance. The shift in

_technology

is seen as

_high

-carbon iron now

plays

a more

_important

role.

_Although

there are some

_early

_examples

ofknives

forged

exclusively

of iron from the Scandinavian

peninsular

found in the 31d _century war

_booty

sacrifice at

_Illerup

Adal.

_Many

of the

realIy

large,

single-edged

knives in the 7th _century have a blade

length

about 20 cm.

_They

were often

_forged

with a _tang offset from the middle of the blade and a distinct shoulder between blade and

tang. The

_large

knives are found

_exclusively

in male graves and are

often

place

d

by

the

hip

of the dead

together

with a much smalIer knife.

_Although

no

_organie

material is

_preserved,

it is

_likely

that the

two knives

originalIy

were carried

together

in lined scabbards with additional sheaths. In the same _graves,

_by

the other

_hip,

or close to

shield and lance, lies a

_single-edged

sword. Close studies of the knives

Typological

and

metalIurgical

analyses

of iron knives are an excellent way to

_study

the

_production,

distribution and consump-tion of iron. From the earliest rather

_large

_pre- Roman knives with

straight

back and a _wide,

_hanging

_edge,

it is

_possible

to trace

_change

and

development

through

thousand of knives to the smalI knives with a _tang offset from the middle of the blade found in the

_Viking

Age

graves. Some knives are

_only

found in association with female burials. Other knives are

_only

found in association with weapons,

others

_again

_only

in some _parts of Denmark.

and the sword show no marked difference between the

_large

and the small knives.

_They

are both

_forged

of low-carbon iron while the swords are all

_forged

_using

low- and

_high-carbon

iron.

in all billets show rather similar values, among others low values of

_phosphorous

oxide and

_high

values of aluminium oxide. That indicates that the knife

_might

have been

_forged

from a Swedish or

Norwegian

ore. On the _contrary, the iron in the

_Langsax

- found in the same _grave - contained

0.5%

_phosphorus

and the

_slag

inclusions show _very similar values

-among others

high

values of

phosphorous

oxide and minimal values of aluminium oxide. These values indicate that the sword was

_forged

of iron made of

_bog

ore, most

_likely

_dug

up in the northern most _parts of

_Germany

or in Western lutland.

A

_special

interest is often

_paid

to the

_three-Iayer

knife

(the

knife

forged

in the so-called sandwich

-technique).

These knives

_(Fig.

l) are the most common knives to be found in the Danish

_Viking

_Age.

And from the end of the 9th _century,

_throughout

the 10th _century

and the

_beginning

of the 11 th

century knives were

_mainly

_forged

using

this

_technique

in Estonia, Latvia, Lithuania, and Sweden - and

in the Western

_regions

of Russia. The same

_forging

_technology

has been

_registered

in knives found in

_England,

but there

_they

appar-endy

never occur

_quite

as often as in Scandinavia. In central

Europe

knives were

_rarely

_forged

in this way,

although

the

_technique

was

used for other

_edged

_implements.

Even

_though

the social

_organisation

around the

_production

and the

_consuming

of iron in Denmark never seems to reach the same level of

_{specialisation}

as have been seen around sites in other _parts of Northern

Europe,

the local

_bog

ore was smelted and

_forged

ac-cording

to the _way it was done in the

_neighbouring

countries. And the knife from

_Lousgaard

is a

_good

ex

_ample

on the marked

_change

in the

_{forging-techniques}

and in the use of the different

_quality

of

bloomery

irons that to ok

_place

in the Late Iron

_Age.

The

_by

now oldest known knife in Denmark

_forged

in this

tech-nique

is found at

_Lousgaard

a_cemetery at the Baltic island Bornholm. This grave is dated to the

_early

7th _century and the

_slag

inclusions

t?um. H.

_Lyngstrem

WYKAZ

SKRÓTÓW

TYTU?ÓW

CZASOPISM

I

WYDAWNICTW

WIELOTOMOWYCH

ABBREVIATIONS OF PERIODICALS' AND SERIAL PUBLICATIONS' TITLES

- "Acta

Archaeologica

Carpathica",

Kraków

AAC

AAHung.

AFB

Amtl. Ber.

- "Acta

Archaeologica

Academiae Scientiarum

_Hungaricae",

_Budapest

- "Arbeits- und

Forschungsberichte

zur sachsichen

_{Bodendenkmalpflege",}

Berlin

_(Stuttgart)

-"Amtlicher Bericht uber die

_Verwaltung

der

_{naturgeschichtlichen,}

_{vorgeschichtlichen}

und volkskundlichen

Samm-lungen

des

Westpreuf?ischen

Provinzial-Museums fur das Iahr ..:',

Danzig

APolski

APS AR

-"Archeologia

Polski", Warszawa

-"Archeologia

Polski

_{?rodkowowschodniej",}

Lublin

_(wcze?niej:

Lublin-Che?m-Zamo??)

-"Archeologick?

rozhledy",

Praha - British

Archaeological

Reports,

International Series, Oxford

B.A.R. Int. Series

BerRGK - .Bericht der Rómisch-Gerrnanischen

Kommission", Frankfurt a.M.- Berlin

BJahr.

-.Bonner

[ahbucher",

Koln/Bonn

-"Bodendenkmalpflege

in

_{Mecklenburg-Vorpommern",}

Lubstorf

_(wcze?niej:

_{"Bodendenkmalpflege}

in

_Mecklenburg.

BMJ

Jahrbuch

..:',

Schwerin/Rostock/Berlin)

-Corpus

der rómischen Funde im

_europaischen

Barbaricum

CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA - .Pontes

Archaeologici

Posnanienses"

_(wcze?niej:

.Pontes

Praehistorici"),

Pozna?

-"Informator

Archeologiczny.

Badania rok ..:', Warszawa

-.Jnventaria

_{Archaeologica,}

_Pologne",

Warszawa -?ód?

- .Jahrcsschrift fur mitteldeutsche

Vorgeschichte",

Halle/Saale

- .Jahrbuch des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums

Mainz", Mainz

-"Kwartalnik Historii

_Kultury

_{Materialnej",}

Warszawa

- Kratkie soob?enia Instituta

arheologii

Akademii nauk SSSR

_(KpaTKJ1e

cooóntenna

_J1HCTJ1TyTa

apxeOJIorJ1J1 AKap;eMJ1J1 HayK

CCCP),

Moskva

-Materialy

i issledovania po

arheologii

SSSR

(MaTepJ1aJIbI

J1 J1CCep;OBaHJ15I no _apxconornu

_CCCP),

Moskva

MIA MatArch. MS MSiW MSROA

-"Materia?y

Archeologiczne",

Kraków

-"Materia?y

Staro?ytne",

Warszawa

-"Materia?y

Staro?ytne

iWczesno?redniowieczne", Warszawa

-"Materia?y

i

_Sprawozdania

_{Rzeszowskiego}

O?rodka

_{Archeologicznego",}

Rzeszów -Krosno-Sandomierz- Tarnów

(

-

Prze-my?l/Tarnobrzeg)

-"Materia?y

Zachodniopomorskie",

Szczecin MZP

-.Pamatky

archeclogtck?"

(wcze?niej:

"Pamatky

archeologick?

a

_{mistopisn?"),}

Praha

PA

PArch.

PMMAE

-"Przegl?d

Archeologiczny",

Pozna? - "Prace i

Materia?y

Muzeum

_{Archeologicznego}

i

_{Etnograficznego}

w ?odzi. Seria

_{Archeologiczna",}

?ód?

PomAnt

-"Pomorania

Antiqua",

Gda?sk Prahistoria ziem

_polskich

- Prahistoria ziem

polskich,

tom I: Paleolit i mezolit

_(red.

WChmielewski, W

_Hensel),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków--Gda?sk 1975; tom II: Neolit

(red.

W Hensel, T.

_Wi?la?ski),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tom III: Wczesna

_epoka

_brqzu

_(red.

A. Gardawski, J.

Kowalczyk),

Wroc?aw-Warszawa -Kraków-Gda?sk

1978; tom IV: Od

?rod-kowej

epoki

brqzu

do

_?rodkowego

okresu

_late?skiego

(red.

J.

D?browski,

Z.

_Rajewski),

Wroc?aw- Warszawa- Kraków--Gda?sk 1979; tom V:

_Pó?ny

okres late?ski iokres

_rzymski

_(red.

J.

Wielowiejski),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk

1981

-.Sftzungsberlchte

der

_{Altertumsgesellschaft}

Prussia"

_(pó?niej:

.Prussta. Zeitschrift fur

_{Heimatkunde"),}

Konigs-berg

i.Pr. Prussia

- .Praehlstorische

Zeitschrift", Berlin-New York

PZ RArch. RB - .Recherches

Arch?ologiques',

Kraków - "Rocznik Bia?ostocki",

Bia?ystok

-"Rocznik

Olszty?ski",

Olsztyn

RO

SJahr.

SIA SovArch

SprArch.

SprPMA

WA ZNUJ ZOW

-.Saalburg

Iahrbuch", Berlin-New York

- .Slovenska

archeológia",

Bratislava

- .Sovetskaa

Arheologia"

(CoBeTCKaR

apxeonorna),

Moskva

-"Sprawozdania

Archeologiczne",

Kraków

-"Sprawozdania

P.M.A:', Warszawa

- .Wiadomo?ci

Archeologiczne",

Warszawa

-"Zeszyty

Naukowe

_Uniwersytetu

_{Jagiello?skiego",}

Kraków

- "Z otch?ani

wieków", Warszawa

Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne.}

Warszawa 2008.

_Wydanie

I. Nak?ad 500 _egz.