Henryk Popławski
O efektywności obligatoryjnego
przepadku mienia i grzywny : (na
przykładzie spraw o zagarnięcie
mienia społecznego wartości powyżej
50 tys. zł)
Palestra 11/5(113), 73-81
N r 5 (113) B f e k t y w n o i ć p r z e p a d k u m i e n i a i g r z y w n y 73
k o p u la c ji stro n , doszedł do in n e j oceny tw ie rd z ąc , że m a ło ro ln y chłop, o w y k sz ta ł ceniu :zaledw ie 4 k la s p rze d w o jen n ej szkoły, w sw ym w ie jsk im śro d o w isk u n te u zn aw ał, a n a w e t n ie zniał d elik atn o ści w łaściw e j osobom in n e j w a rstw y społecznej, b a rd z ie j za aw an so w an ej w k u ltu rz e osobistej, ja k a p o w in n a pan o w ać w m a łż e ń ' ■twie. W ry w a liz a c ji różnych p o glądów m ogą zachodzić w y p ad k i, że n ie dw a, lec? k ilk a (w ariantów w y p ełn iać będzie k rą g ro zw ażań rew iz y jn y ch , b ąd ź te ż je d e n z n ich p o d w ażać będzie sta n o w isk o są d u I in sta n c ji, choć n ie ta k k ate g o ry c z n ie , żeby u znać je za sprzeczne z zap isan y m i zd a rzen iam i o raz z p o w iąz an iem ty c h ż e
w je d n ą logiczną całość. D lateg o też u sta w o d aw ca p rze w id zia ł w a rt. 385 k.p.c.
m ożność po n o w ien ia dow odów , p rz y czym w te j decyzji są d u I I in sta n c ji znów b ę d ą g ra ły głów ną ro lę p rz e sła n k i po zau staw o w ej n a tu ry .
D ochodzim y zatem do w niosku, że p rz e sła n k i socjologiczne m a ją sw e zn aczenia rów n ież w sto su n k u do oceny m ocy dow odow ej zapisków , zeznań, protokołów i ośw iadczeń złożonych n a piśm ie, bo p isa ł je człow iek, k tó ry ja k o n a jb a rd z ie j «kom plikow any tw ó r n a tu ry m oże być ro zsz y fro w an y ty lk o w ra m a c h jego w ła ś ciw ości in d y w id u a ln y ch o ra z środow iska, z którego w yszedł, w k tó ry m się o b ra c a i do któ reg o asp iru je.
HEN R YK POPŁAW SKI
O efektywności obligatoryjnego
przepadku mienia i grzywny
(na p rzykła d zie spraw o z a g a rn ię c ie mienia sp o łe czn e go
w artości pow yżej 5 0 łys. zł)
P ro b le m a ty k a re p re s ji ekonom icznej je s t u n as a k tu a ln a n ie p rz e rw a n ie , z w ła szcza od ro k u 1958, tj. od chw ili u ch w a le n ia przez S ejm u sta w y z d n ia 21.1. 1958 r . o w zm ożeniu ochrony m ie n ia społecznego p rze d szkodam i w y n ik ając y m i z p rze stę p stw a . M yślą p rze w o d n ią te j re p re s ji je s t zah am o w an ie, a czasem » a w e t ca łk o w ite w y elim in o w an ie z naszego życia społecznego w ysoce sz k o d li w ego z jaw isk a , ja k im je st k rad z ież n a w ięk szą sk a lę m ie n ia społecznego.
W w y n ik u te j u sta w y , ja k rów nież now elizacji a r t. 42 k.k . i a r t. 3311 k.p.k. sp raw cy k rad z ież y m ie n ia społecznego zostali z a a ta k o w a n i z różn y ch stro n . Z je d n e j stro n y w prow adzono su ro w e k a r y pozb aw ien ia w olności: m in im u m 5 l a t p rzy k rad z ież y m ien ia w arto śc i 50 tys. zł i w yżej o ra z m in im u m 8 la t w ięz ie n ia p rz y k rad zieży m ie n ia w a rto śc i p o n ad 100 tys. zł, a z d ru g iej — o b lig a to ry j n y p rze p ad ek m ie n ia sp raw cy i o b lig a to ry jn a g rzy w n a w w ysokości do 1 m ilio n a zł. W reszcie w prow adzono ta k ż e tym czasow e zajęcie m ie n ia sp raw cy ju ż
w to k u p o stę p o w an ia przygotow aw czego, a przy w y ro k o w a n iu — o b lig a to ry j
n e zasądzenie odszkodow ania n a rzecz poszkodow anej je d n o stk i u sp o łeczn io n ej
w m yśl a rt. 3311 k.p.k.
l P o r . Z . N a u m o w i c z : R e a l i z a c j a w y r o k ó w s ą d o w y c h w z a k r e s i e k a r m a j ą t k o w y c h i r o s z c z e ń o d s z k o d o w a w c z y c h , „ B i u l e t y n G e n . P r o k . ” 1963, n r 5.
74 H e n r y k P o p ł a w s k i Nr 5 (113)
T en w ielo k ieru n k o w y a ta k został w s p a rty p rze z w ielu a u to ró w za b ie ra ją c y c h g ło s w te j sp ra w ie o raz przez orzecznictw o S ąd u N ajw yższego.
W ja k im sto p n iu a ta k te n je s t sk u teczn y o ra z w ja k im sto p n iu śro d k i d o ty c h c z a s p rz e d się b ra n e dla re a liz a c ji p o sta w io n y ch założeń o d p o w ia d a ją ty m za ło żen io m — n ie c h a j w sk ażą w y n ik i p rze p ro w ad z o n ej z m oim u d ziałe m a n a liz y s p ra w o z a g arn ię cie m ie n ia społecznego w arto śc i pow yżej 50 tys. zł, o są d zo n y c h p raw o m o cn ie w Sądzie W ojew ódzkim d la m. Ł odzi w la ta c h od 1962 do 1965 w łącznie.
A n aliza p rze b ieg u re a liz a c ji w y ro k ó w sądow ych w z a k resie orzeczonych k a r g rz y w ie n i p rz e p a d k u m ie n ia o raz roszczeń odszkodow aw czych S k a rb u P a ń s tw a 0 n a p ra w ie n ie szkody została ju ż d o k o n an a w lu ty m 1963 r. p rze z Z. N au m o w i- c z a 1 w ra m a c h p ra c Sam odzielnego W y działu B a d ań P ro b le m a ty k i P rz e stę p c z o śc i G e n e ra ln e j P ro k u ra tu ry . O b jęła ona sp ra w y z te re n u całego k r a ju w liczbie 1095 sp raw , w k tó ry c h w I półroczu 1960 r. sk ie ro w a n o do sądów a k ty o sk a rż e n ia , a w p o stę p o w an iu p rzy g o to w aw czy m dokonano fak ty c zn e g o zabezpiecze n ia m ie n ia w try b ie a rt. 3 u sta w y z d n ia 21.1.1958 r.
A naliza, k tó ra sta n o w i p o d staw ę m oich ro zw ażań pod w zględem liczby sp ra w 1 zasięgu te ry to ria ln e g o , p rz e d sta w ia się znacznie sk ro m n ie j w ze staw ien iu z a n a liz ą d o k o n an ą przez Z. N aum ow icza, dotyczy o n a bow iem ty lk o 45 sp ra w i 125 osób praw o m o cn ie skazan y ch . M a o n a je d n a k tę zaletę, że w o d ró żn ie n iu o d ta m te j o b e jm u je tylk o sp ra w y pow ażne (zag arn ięcia pow yżej 50 tys. zł) i że je s t stosunkow o św ieża. Otóż w y d a je m i się, że ty lk o n a tle ty c h pow ażniejszych s p ra w m ożna n a jb a rd z ie j p la sty c zn ie u ja w n ić cały m echanizm fu n k c jo n o w a n ia sto so w a n y ch p rze z P ań stw o śro d k ó w re p re s ji ekonom icznej.
W 45 sp ra w a c h , ja k ie p oddane zo stały b a d a n iu , 125 spraw có w za g arn ęło m ie n ie społeczne ogólnej w arto śc i 33 560 000 zł. W to k u p o stęp o w an ia p rzy g o to w a w czego za ję to i zabezpieczono m ienie sp raw có w n a ogólną sum ę 11 140 170 zł, w tym :
a) m ien ie ru ch o m e w kw ocie 4 187 000 zł,
b) w k ła d y P K O i pieniądze w gotów ce w kw ocie 620 000 zł, c) n ieruchom ości, w kw ocie 5 940 179 zł,
d) in n e w arto ścio w e p rze d m io ty w kw ocie 93 000 zł.
Z abezpieczone m ien ie sp raw có w w sto s u n k u do szkód w y rz ąd z o n y ch z a g a r n ię cie m w ynosi 30,2%.
Ł ąc zn a k w o ta grzyw ien, ja k ie sąd w y m ie rz y ł ow ym 125 spraw com , w ynosi 9 101 000 zł. W rozbiciu na poszczególne la ta p rz e d sta w ia się to n a s tę p u ją c o : w 1962 r. — 1 950 000 zł, w 1963 r. — 1 470 000 zł, w 1964 r. — 1468 000 zł i W
1965 r. — 4 213 000 zł.
P rz e c ię tn a w ysokość g rzyw ny p rz y p a d a ją c a n a 1 osobę w y n o si 72 824 zł. A ja k się p rz e d sta w ia re a liz a c ja ty c h grzy w ien ?
Otóż do lip c a 1966 r. w płacono dobro w o ln ie lu b ściągnięto w drodze eg zek u cji z a le d w ie 98 680 zł ty tu łe m g rzyw ien, co sta n o w i 1,1%. O śm iu sk a za n y m g rz y w n y rozłożono n a ra ty , a w pozostałych w y p a d k a c h g rzyw ny zostały zam ienione n a a r e s z t zastępczy.
P rz y cz y n m a łe j efe k ty w n o ści re a liz a c ji w y m ierzo n y ch g rzy w ie n p rzy ję to u p a try w a ć zw ykle w w ad a ch o rg a n iz a c y jn y c h p o stę p o w an ia egzekucyjnego, w ty m , *że sąd y p rzy w y k o n y w an iu w y ro k ó w nie w y k o rz y stu ją w p ełn i p r o k u r a to r sk ic h p o sta n o w ień o zabezpieczeniu m ie n ia o ra z że zbyt au to m aty cz n ie za m ie n ia się g rzy w n y n a k a r ę p o zbaw ienia w o ln o ś c i2.
Nr 5 (113) E fektyw ność p rz ep a d k u m ie n ia i g r z y w n y 15
W ym ienione p rzyczyny są rzeczyw iście istotne, lecz ty lk o w sto su n k u do sp ra w , k tó ry c h n ie dotyczy o b lig a to ry jn y p rz e p a d e k m ien ia. W y n ik i n in ie jsz ej a n a liz y częściowo to p o tw ie rd z a ją . N a p rz y k ła d w sp ra w ie V K dor. 22/55 p rz e ciw ko F. K., któ reg o sąd sk a z a ł za u d ział w zorganizow anej g ru p ie krad zieży w ę d lin i m ięsa w arto śc i 269 100 zł, do k o n an ej w 1965 r. (art. 1 § 3 lit. b) d e k re tu z d n ia 4.III.1953 r. — Dz. U. N r 17, poz. 68), n a k a rę 5 la t w ięz ie n ia i 50 ty s. zł g rzyw ny, zabezpieczono w to k u p o stę p o w an ia przygotow aw czego ruchom ości w a rto śc i 12 500 zł o raz d w ie n ie ru c h o m o śc i oszacow ane n a k w o tę 1 567 000 zł. O tóż m im o zabezpieczenia m ie n ia sąd zam ien ił g rzyw nę n a a re sz t zastępczy.
Z a m ia n a g rzy w n y n a a re s z t zastępczy — m im o zabezpieczenia m ie n ia Z. S. w kw ocie 20 500 zł — n a s tą p iła rów n ież w sp ra w ie V K 783/63. P o d o b n a s y tu a c ja m ia ła m iejsce w sp raw ie V K 82/64 w sto su n k u do Z. D., skazanego n a k a rę 4 la t w ięz ie n ia i 40 tys. zł g rzy w n y , u k tó reg o zabezpieczono m ie n ie ruchom e, m . in . sam ochód „M oskw icz” w a rto śc i łącznej 82 400 zł, o ra z w sp ra w ie V K 25/65 w sto su n k u do A. R., skazanego n a 6 la t w ięzien ia i 40 ty s. zł grzyw ny, u k tó reg o zabezpieczono ruchom ości n a sum ę 7 150 zł i u stalo n o , że je s t on sp a d k o b ie rc ę g o sp o d arstw a rolnego o p o w. 3,13 ha. Je d n a k ż e w ty c h dw óch o s ta t n ic h sp ra w a c h grzy w n y zostały rozłożone n a ra ty , co w y su n ię ty z a rz u t do p e w nego sto p n ia łagodzi.
T am zaś, gdzie orzeczono p rz e p a d e k m ienia, zw łaszcza w całości, z a rz u t te n z reg u ły o d p ad a , poniew aż orzeczenie p rz e p a d k u m ie n ia pow oduje przejęcie p rze z S k a rb P a ń s tw a całego m ie n ia sp raw cy , zarów no ruchom ego, ja k i n ie ru chom ego, istn iejąceg o w chw ili w y d a n ia w y ro k u . W te j sy tu a c ji g rz y w n a m o g ła b y b y ć w zasadzie re a liz o w a n a je d y n ie z p rzyszłych dochodów skazanego. 0 dochodach ta k ic h m ożna je d n a k m ów ić dopiero po odby ciu p rze z skazanego k a r y pozb aw ien ia w olności, a w ięc n ajw c ze śn ie j po upły w ie 5 la t, a p rz y p r a k ty ce S ąd u W ojew ódzkiego d la m . Ł odzi — w łaściw ie dopiero po u p ły w ie 8—12 la t, albow iem ta k ie k a r y są w y m ie rz an e n ajczęściej.
P rz ep isy p ra w a k arn e g o p rz e w id u ją dla skazanego m ożliw ość u w o ln ie n ia się w k a ż d y m czasie w całości lu b w części od k a ry zastęp czej p rz e z uiszczenie w całości lu b w części orzeczonej g rzyw ny. P ra k ty k a je d n a k w y k az u je, że osoby sk a za n e n a d łu g o le tn ie k a ry pozb aw ien ia w olności i w ysokie g rzyw ny, choćby n a w e t b yły w sta n ie uiścić część g rzyw ny, n ie są za in te re so w a n e w d ążen iu do u w o ln ie n ia się od k a ry zastępczej, albow iem k a r a zastęp cza (najw yższa 3 la ta ) w zsum ow aniu z d łu g o le tn ią zasad n iczą k a r ą pozb aw ien ia w olności nieznacznie tylko p rze d łu ża i ta k ju ż d o sta te czn ie długi o k re s p o b y tu w w ięzieniu; ty m b a rd z iej zaś b r a k tego za in te re so w a n ia p rzy p e rsp e k ty w ie u zy sk a n ia w a ru n k o w ego zw o ln ien ia po odbyciu 2/3 sum y ty c h k a r.
U w olnienie się skazanego od k a ry zastępczej przez uiszczenie grzy w n y m a n a to m ia st m iejsce p rzy niższych w y m ia ra c h k a r y pozb aw ien ia w olności oraz ta m , gdzie nie orzeczono p rz e p a d k u m a ją tk u , a w szczególności gdy k a r a z a stę p cz a je s t zbliżona do k a ry za sad n iczej lu b je j rów na, np. gdy p rz y 2 la ta c h w ięz ie n ia ty le ż sam o w yn o si k a r a zastępcza. W ów czas sk a z a n i i ich rodziny czy n ią w szystko, żeby uiścić g rzy w n ę i w te n sposób w y d a tn ie zm niejszyć czas p o b y tu skazanego w w ięzieniu. A le sy tu a c ja ta k a , ja k ju ż w yżej zaznaczono, n ie zachodzi w sp ra w a c h b ęd ą cy c h p rze d m io te m n in ie jsz ej analizy.
C hcąc p o p ra w ić sta ty sty c z n y o b raz efek ty w n o ści egzekucji grzy w ien w s p r a w ac h , w k tó ry c h istn ie je obow iązek o rz e k a n ia p rz e p a d k u m ie n ia , n ie k tó re sąd y 1 n ie k tó rz y sędziow ie sto s u ją p rz y o rz e k a n iu sw o istą ta k ty k ę , p o le g a ją c ą n a ty m , że część zabezpieczonego m ie n ia sp raw cy p rze zn ac za ją n a p rz e p a d e k i w
76 H e n r y k p o p l a w s k i Nr 5 (113)
te j części o rz e k a ją p rze p ad ek , pozostałą zaś część p rze zn ac za ją n a grzyw nę. W te n sposób o b ra z sta ty sty c z n y je s t oczyw iście lepszy, czasam i n a w e t d o b ry , a le fa k ty c z n ie n ie z m ien ia to p o sta c i rzeczy, g d y ż ogólna p u la zabezpieczonego m ie n ia n ie w z ra s ta p rze z to, że się ją dzieli sztucznie n a d w ie części: je d n ą z p rzezn aczen iem n a p rze p ad ek , a in n ą n a grzy w n ę. C hodzi p rzecież o isto tę, a n ie o p ię k n e ze sta w ien ia sta ty sty c zn e , k tó re łu d z ą i w p ro w a d z a ją ty lk o w błąd zarów no o p in ię p u b lic zn ą , ja k i przyszłego u sta w o d aw cę , k tó ry m ógłby tę k w e stię inaczej rozw iązać.
R e asu m u ją c o p isa n ą część w y ników an a liz y , n ależ y stw ierd zić, że k a r y g rzy w n y w y m ie rz a n e sp raw co m za g a rn ię c ia m ie n ia społecznego n a szkodę pow yżej 50 000 zł w zasadzie nie są w p ra k ty c e k a ra m i m a jątk o w y m i, lecz k a ra m i p rz e d łu ż ają cy m i za sa d n icz ą k a rę p o zb a w ien ia w olności.
Is to tn e znaczenie k a r g rzy w ien ja k o k a r o c h a ra k te rz e ekonom icznym w y s tę p u je n a to m ia s t w sp ra w a c h o tzw . śred n ie zam achy n a m ien ie społeczne, w szcze gólności p rz y w arto śc i jego od 20 000 zł do 50 000 zł, o ra z w sp ra w a c h o ła p o w n ictw o, o p ła c a n ą p ro te k c ję , a p rze d e w sz y stk im w sp ra w a c h o p rz e stę p s tw a d e w izow e, w k tó ry c h n ie o b o w iązu je o b lig a to ry jn y p rz e p a d e k m ienia.
D ojść w ięc n ależy do w n io sk u , że w sp ra w a c h o za g arn ię cie m ie n ia społecz nego n a szkodę pow yżej 50 000 zł zasad n iczy cięż ar e fe k ty w n ej dolegliw ości ekonom icznej k o n c e n tru je się n ie n a k a rz e g rzy w n y , lecz n a k a rz e p rz e p a d k u m a ją tk u .
A ja k w św ie tle analizy p rz e d sta w ia się z k o le i re a liz a c ja k a r p rz e p a d k u m ien ia? O tóż w w y n ik u dotychczasow ej r e a liz a c ji orzeczonego p rz e p a d k u m ie n ia ruchom ego i nieru ch o m eg o S k a rb P a ń s tw a u zy sk ał k w o tę 3 679 138 zł, co w s to su n k u do za ję teg o i objętego p rz e p a d k ie m m ie n ia w a rto śc i łącznej 11 140 170 zł sta n o w i 33%.
Je że li p o ró w n a m y dan e pow yższe z d an y m i an a liz y d o konanej przez Z. N a u - m ow icza, z k tó re j w y n ik a, że w początkow ym okresie fu n k c jo n o w a n ia u sta w y styczniow ej w arto ść k w o t w y egzekw ow anych z m ie n ia zabezpieczonego s ta n o w iła, w sto su n k u do ogólnej sum y s tr a t u sta lo n y c h w y ro k a m i, zaledw ie' 1,5%, a w sto su n k u do w a rto śc i fak ty c z n ie zabezpieczonego m ie n ia w ynosiła 2,4% — to p rz e d sta w ia ją się one k o rzy stn ie. Do o p ty m izm u je d n a k jeszcze daleko, sk o ro m a ją c m ien ie sp raw có w zabezpieczone, u zy sk u je się z niego fak ty c z n ie ty lk o część, i to z O grom nym tru d em .
P rzy czy n y tego sta n u rzeczy są n a stę p u ją c e :
a) nie w e w szy stk ich sp ra w a c h p o stę p o w an ie w za k resie re a lia a c ji p r z e p a d k u m a ją tk u zostało już zakończone,
b) z b ra k u a tra k c y jn y c h n ieru ch o m o ści i ruchom ości zabezpiecz-a się r u chom ości s ta re i n ie a tra k c y jn e , k tó r e n ie z n a jd u ją nabyw ców ,
c) p rzy z a ję cia ch n ie je d n o k ro tn ie zabezpiecza się n p . ta k ie przed m io ty , ja k łóżka, ta p c z a n y , szafy itp., k tó re z m ocy p rze p isó w p ra w a m uszą być w y łączone spod zajęcia,
d) sz ac u n k o w a w arto ść ruchom ości u sta lo n a p rzy zabezpieczeniu je s t z r e g uły w yższa od w a rto śc i u zy sk an e j ze sprzedaży,
e) z d a rz a ją się w y p a d k i u su w a n ia spod eg zek u cji zabezpieczonych i z a ję ty c h p rze d m io tó w p rze z osoby b lisk ie d la sp ra w c y (u b y tek z tego pow odu w b a d an y c h sp ra w a c h nie p rz e k ra c z a ł k w o ty 30 000 zł),
-Nr 5 (11$ E f e k t y w n o ś ć p r z e p a d k u m i e n i a i g r z y w n y 77
ry ch to pow ództw część je s t u w zględniona p rzez sąd y b ąd ź całkow icie, bąd ź częściowo.
E fek ty w n o ść k a r y p rz e p a d k u m ie n ia zm niejszy się jeszcze b a rd z ie j w y d atn ie, je śli uw zg lęd n im y koszty, ja k ie w iążą się z w y k o n y w an ie m p o sta n o w ien ia p ro k u r a to r a lu b sądu o zabezpieczeniu k a r i roszczeń odszkodow aw czych o raz z w y k o n an iem p rze p a d k u m ien ia. S tosow nie do ro zp o rząd zen ia M in istra S p ra w ie d li w ości i M in istra F in an só w z d n ia 15.IV.1961 r. (Dz. U. N r 24, poz. 119) w sp raw ie o k re śle n ia zasad i sposobu uiszczania kosztów zw iązan y ch z w y k o n an ie m (...) n a k o szty te s k ła d a ją się: o p ła ty stan o w iące zw ro t p o n iesionych przez S k a r bow y U rząd K om orniczy w y d a tk ó w w zw iązku z w y k o n y w an ie m p o stan o w ień p ro k u ra to ra lu b sąd u o raz o p ła ty kom ornicze. W ysokości ty c h ko sztó w n ie b a dano, lecz nie są o n e niskie, gdyż w w ielu sp ra w a c h czynności zm ierza ją ce do re a liz a c ji p rze p ad k u m ie n ia lu b orzeczonej grzy w n y są p o w tarz an e.
W te j sy tu a c ji trz e c i k ie ru n e k a ta k u p olegający n a za sąd zen iu z u rz ę d u w t r y b ie a r t. 3311 k.p.k. w y n a g ro d z e n ia szkód w y n ik a ją c y c h z p rz e s tę p s tw a n a rze cz je d n o stk i g o sp o d ark i uspołecznionej je s t pozbaw iony ja k ieg o k o lw iek znaczenia p rak ty c zn e g o . Z asądzenie o d szk o d o w an ia s ta je się po p ro s tu fik c ją .
N a k o n k re tn y c h sp ra w a c h u stalono, że w w iększości b ad a n y c h w y p ad k ó w n a w e t sam o orzeczenie p rz e p a d k u m ien ia je s t fik c ją . N a p rz y k ła d w śród p raw o m o c n y ch orzeczeń z r. 1965 orzeczono p rze p ad ek m ien ia: w sto su n k u do trze ch osób, u k tó ry c h n ie u ja w n io n o żadnego m ie n ia ruchom ego a n i n ieruchom ego, w sto su n k u do 24 osób, u k tó ry c h u ja w n io n o i uzyskano ze sprzedaży ru c h o m ości k w o ty w g ra n ic a c h od 400 do 4 500 zł, w sto su n k u do 9 osób, od k tó ry c h w w y n ik u rea liz a c ji p rz e p a d k u ruchom ości uzyskano k w o ty w g ra n ic a c h od 6 do 30 ty s . zł, i w sto su n k u do 9 osób, od k tó ry c h w w y n ik u rea liza cji p rz e p a d k u m a ją tk u uzyskano k w o ty się g ające w każd y m w y p a d k u od k ilk u d z ie sięc iu do k ilk u s e t tysięcy zł (w je d n y m p rz y p a d k u n a w e t nieco pow yżej 1 m iliona zł). C zyli że cała n ie m a l k w o ta 3 679 138 zł, ja k ą zdołano dotychczas o siągnąć w w y n ik u re a liz a c ji p rz e p a d k u m ie n ia orzeczonego w sto su n k u do 125 osób w ok resie od 1962 r. do 1965 r. w łącznie, pochodzi zaledw ie od k ilk u osób — głów nie z a fe ry m ięsnej, w ęglow ej i n a sie n n e j.
A oto k ilk a c h a ra k te ry sty c z n y c h p rzykładów :
W sp ra w ie V K 180/64 T om asz O. sk a za n y zo stał n a k a rę 9 la t w ięzienia, 100 ty s. zł grzy w n y i p rze p ad ek m ie n ia w całości. W p o stę p o w an iu p rzy g o to w a w
czym zabezpieczono u niego je d y n ie m ienie ruchom e w a rt ' i 4 0 l3 'z w zw iązku z tym , że szafa i tap czan , ja k o rzeczy niezb ęd n e dla żony i d o rro w - ników , m u siały być w yłączone spod p rz e p a d k u , do re a liz a c ji p rze p ad k u orze czonego m ien ia w całości po zo staw ał ty lk o stolik w arto śc i 400 zł.
W sp ra w ie V K 63/65 S ta n is ła w a R. sk a za n a została n a k a r ę 9 la t w ięzienia, 100 tys. grzy w n y i p rze p ad ek m ie n ia w całości. W obec tego że u sk a z a n e j rrożna było za ją ć je d y n ie radio, p ra k ty c z n ie ono ty lk o zostało o b ję te p rze p ad k ie m , w, w y n ik u rea liza cji któ reg o u zy sk an o k w o tę 765 zł.
W sp ra w ie V K dor. 41/65 Z y g m u n t S. sk a za n y został n a k a rę 9 la t w ięzie nia, 50 tys. zł g rzyw ny i p rze p ad ek m ie n ia w całości, chociaż żadnego m ien ia n ieruchom ego lub ruchom ości n a d a ją c y c h się do zabezpieczenia i sprzedaży n ie posiadał.
W św ietle pow yższych u sta le ń o ra z fa k tó w zn an y ch n a m ju ż z in n y c h o p ra c o w ań i d an y c h n a s u w a się z c a łą k o n se k w e n c ją w n io se k o niccelow ości d alsze go u trz y m y w a n ia takiego s ta n u praw n eg o , k tó r y n a k a z u je o b lig a to ry jn e o rz e
78 H e n r y k P o p ł a w s k i Nr 5 (113)
k a n ie p rz e p a d k u m ie n ia i k a ry grzy w n y obok w y so k ich k a r p o zb aw ien ia w o l ności. K o n sek w e n cje tego s ta n u rzeczy to z reg u ły z a m ia n a k a r y g rzy w n y na k a r ę zastępczą a re sz tu o raz o rze k an ie p rz e p a d k u m ien ia, k tó re często je s t f ik cją dlatego, że sp ra w c a żadnego m ien ia n ie posiada.
N ależy p rz y ty m p o d k reślić, że w d o k try n ie socjalistycznego p ra w a k a r n e g o 3 w y p o w iad a n o się ju ż przeciw ko p rze p ad k o w i m a ją tk u sp raw cy w ogóle. T ak w ięc S. P ła w sk i w przed d zień w ejścia w życie u sta w y o w zm ożeniu o ch ro n y m ie n ia społecznego p rze d szkodam i w y n ik a ją c y m i z p rz e stę p s tw a p isał:
„Z a g ad n ie n ie m szczególnie d rasty c zn y m je s t p rz e p a d e k m a ją tk u spraw cy. J e żeli n ie b u d zi żadnej w ątp liw o ści p rz e p a d e k p rzedm iotów pochodzących z p rz e stę p stw a i n arz ęd zi p rze stęp stw a, to s p ra w a p rz e p a d k u m a ją tk u ta k ie w ą tp li w ości n asu w a . N iezręczność te j in s ty tu c ji w n aszy m p ra w ie p olega p rze d e w sz y st k im n a ty m , że —• poza w y jątk o w y m p rzep isem p ra w n y m o zbiegostw ie do n ie p rzy ja cie la — u sta w o d aw stw o P o lsk i k a p ita listy c z n e j nie znało k a r y p rz e p a d k u m a ją tk u . K a ra ta b y n a jm n ie j nie je st k a r ą , k tó ra by sp raw cę w ychow ała. S łu szna m yśl u k a r a n ia sp raw cy przez uszczuplenie jego m a ją tk u (zw łaszcza p rzy p rz e stę p stw a c h z chęci zysku, p rz e stę p s tw a c h n a szkodę g o sp o d ark i społecznej) może być u rze czy w istn io n a przez sto so w an ie k a ry g rzyw ny. N ato m iast p rz e p a dek m a ją tk u w naszym u stro ju dotyczy p rze d e w szy stk im chłopów i je s t za zw y czaj dolegliw ością sto so w a n ą do rodziny p rze stęp c y . J a s k ra w y m tego p rz y k ła dem je st o rze k a n ie k a ry p rze p ad k u m a ją tk u obok k a r y śm ierci. D latego też n ależałoby rozw ażyć celow ość p o zo staw ie n ia w n aszy m p ra w ie tego śro d k a k a r nego, k tó r y tru d n o je s t pogodzić z założeniam i h u m a n izm u socjalistycznego, le ż ą cego u p o d sta w naszego p ra w a ” 4.
Z anim sp rec y zu ję ostateczny w niosek, należy się jeszcze zastanow ić p rze z ch w i lę n a d z a d an iem p ia w a k arn e g o i isto tą o raz celem k a ry w ogóle.
.Otóż za d a n ie m p ra w a k arn e g o je st n ie w ą tp liw ie w a lk a z p rzestępczością, o ch ro n a sp o łe cz eń stw a p rze d d ziała ln o śc ią p rzestęp cy . R e alizu je się ją m iędzy in n y m i przez sto so w an ie k a ry , k tó ra je st śro d k iem p rzy m u su państw ow ego s łu żącym do w y m u sz en ia zach o w an ia się człow ieka, o dpow iadającego w oli k la sy p ra c u ją c e j, w y ra żo n e j w no rm ie p r a w n e j5. Is to ta zaś k a ry polega n a r e p r e s j i 6, n a za d an iu dolegliw ości sp raw cy p rz e stę p s tw a , n a p o tę p ie n iu sp ra w c y i jego czynu 7.
D otychczasow e orzecznictw o S ąd u N ajw yższego o ra z a rg u m e n ty zw olenników b ard z o su ro w ej re p re s ji k a rn e j i ekonom icznej, łączn ie z o b lig a to ry jn y m p rz e p ad k ie m m ie n ia sp raw cy , o d p o w iad a ją ty lk o w części zadaniom p ra w a k arn e g o , gdyż a k c e n tu ją c surow ość o blicza k arn e g o , w a lk ę z p rzestępczością i o chronę sp ołczeństw a, u to ż sa m ia ją przez to isto tę k a r y z celem , ja k i p rzy św ieca te j k a rze. T ym czasem celem k a r y nie je s t sa m a ty lk o re p re s ja i za d aw a n ie dolegliw ości o sobistej, a le p rze d e w szy stk im p o p ra w a sp raw cy , re e d u k a c ja i o d strasze n ie, p o w strzy m a n ie sp raw cy i inn y ch osób od p o p ełn ian ia p rz e stę p stw *.
3 P o r . n p . S . P ł a w s k i : Z a g a d n i e n i e k a r d o d a t k o w y c h i s k u t k ó w s k a z a n i a , N P 1958, N r 1, s. 13 i n . 4 T a m ż e , s. 23. s P o r . K . B u c h a ł a : D y r e k t y w y s ą d o w e g o w y m i a r u k a r y , W a n s a w a 1964, s. 5. 6 S . Ś l i w i ń s k i : F r a w o k a r n e m a t e r i a l n e — C z ę ś ć o g ó ln a , W a r s z a w a 1946, s. 439; S . P ł a w s k i : P r a w o p e n i t e n c j a r n e , W a r s z a w a —Ł ó d ź 1964, s . 14—15. 7 P o r . L . L e r n e l l : W y k ł a d p r a w a k a r n e g o , W a r s z a w a 1961, s. 254; J . S l i w o w s k i : P r a w o k a r n e , c z ę ś ć I I ( s k r y p t ) , T o r u ń 196«, s. 3 i 9; W . S w i d a : P ra rw o k a r n e , z e s z y t V I , W r o c ła w 1959, s. 113. « P o r . M . D ę b s k i : P o j ę c i e i a n a l i z a c e l u k a r y , „ Z e s s y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u M ik o
-Nr 5 (113) E fe k ty w n o ś ć p r z e p a d k u m ie n ia i g r z y w n y T>
P o w sta je w ięc p y ta n ie, czy pow yższe e lem e n ty celu k a ry odnoszą się ró w nież do p rz e p a d k u m ie n ia sp raw cy i k a r y grzyw ny?
U w ażam , że ta k . P o p ra w a sp raw cy i jego re e d u k a c ja d a ją n a jle p sz ą g w a ra n cję, że nie będzie p o w ro tu do p rze stę p stw a , i sta n o w ią za raze m n a jw a ż n ie jsz e elem e n ty celu k a ry . Je d n a k ż e żeby te n cel o siągnąć, m uszą być sp ełnione n a stę p u ją c e w a ru n k i:
Po p ie rw sz e — k a r a nie m oże być k ró tk o te rm in o w a , p o n iew aż do w y ch o w an ia i re e d u k a c ji p o trze b n y je st pew ien, p rz e k ra c z a ją c y w edle o ceny poszczególnych b ad aczy 6 m ie s ię c y 9, a n a w e t 1 r o k 10. S tą d też te n d e n c je do z a stę p o w an ia k r ó t k o te rm in o w y ch k a r p o zbaw ienia w olności w sp ra w a c h m niej p ow ażnych k a ra m i g rz y w n y b ąd ź też te n d e n c je do szerokiego sto so w an ia w ty c h sp ra w a c h in s ty tu c ji w aru n k o w eg o zaw ieszenia w y k o n a n ia k a ry p o zbaw ienia w olności.
Po d ru g ie — k a r a pozb aw ien ia w olności nie m oże być o b liczona n a o k re s z b y t długi, gdyż k a r a ta k a nie w y ch o w u je, lecz e lim in u je sp ra w c ę ze spo łeczeń stw a n .
P o trzecie — rrtusi sp raw n ie działać system w ychow aw czy w za k ła d ac h k a r n y c h 12.
Po c z w arte — m usi być b ardzo e lasty czn a in sty tu c ja w aru n k o w eg o p r z e d te r m inow ego zw olnienia, po zw a lając a n a u chw ycenie m om entu, w k tó ry m p ra c a w ychow aw cza o siąg n ęła re z u lta t, i w y ciągnięcie z tego w niosku, że d alsze p rz e b y w a n ie w w ięzieniu p rzynieść może szkodę i zaprzepaścić dotychczasow e w y n ik i p ra c y w ychow aw czej w.
T en cel k a ry , ja k im je s t w y ch o w an ie i r e e d u k a c ja sp raw cy , odnosi się ró w n ież do k a ry grzy w n y i p rze p ad k u m ienia, chociaż w inny sposób o d b y w a się jego re a liz a c ja . M yślę, że podobnie ja k dla sp raw cy zam ożnego sym boliczna g rz y w n a lu b p rze p ad ek m ien ia w. części nieznacznej nie o d n iesie tak ieg o sk u tk u w ychow aw czego, ta k sam o nie o d n iesie ta k ieg o sk u tk u w ysoka g rzy w n a i p r z e p a d e k m ie n ia w sto su n k u do człow ieka niezam ożnego, k tó ry oprócz niezb ęd n y ch p rze d m io tó w u ży tk u codziennego innego m a ją tk u n ie posiada. K a ra , żeby sp e łn ić sw ój cel, m u si w p ew n y m sensie p rze k o n ać spraw cę, m usi m u dać szanse w y w ią z a n ia się z w łożonych n a niego obow iązków w p ostaci k a ry . Jeżeli w ięc w y m ie rzy m y sp raw cy zbyt su ro w ą k a rę p o zbaw ienia w olności, a ponad to b ard z o w y so k ą g rzy w n ę p lu s p rze p ad ek m ie n ia w całości lu b w części o raz za są d zim y jeszcze z u rz ę d u odszkodow anie w try b ie a rt. 3311 k.p.k. w sy tu a c ji, gdy np. n ie m a o n ab so lu tn ie żadnych w a ru n k ó w do uiszczenia g rzy w n y i p o k ry c ia szkody — to ta k a k a m zasadnicza i k a ry dod atk o w e nie w y ch o w ają go, gdyż n ie m a ją one n ic w spólnego z w y m ie n io n y m w yżej celem k a ry .
W zajem ne oddziały w an ie, re la c je ow ych czynników n a w ych o w an ie d o jrz a ł b ard z o w cześnie W. Spasow icz pisząc, że „(...) n ie m ożna pozbaw ić człow ieka
ł a j a K o p e r n i k a w T o r u n i u , N a u k i H u m a n i s t y c z n o - S p o ł e c z n e ” 1964, n r 10, s. 63—80; L . L e r - n e l l : Z z a g a d n i e ń m a r k s i s t o w s k i e j t e o r i i k a r y , „ P r z e g l ą d P e n i t e n c j a r n y ” 196», n r 1, s . ł —*7; S . P J a w s k i : P r a w o p e n i t e n c j a r n e , o p . c i t ., s. 18; a r t . 20 k . k . R S F R R z 1960 r . » P o r . S . W a l c z a k : W s p ó łc z e s n e t e n d e n c j e w d z i e d z i n i e p r a c y p e n i t e n c j a r n e j i z w a l c z a n i a p r z e s t ę p c z o ś c i , P i P 1961, n r 4—5, s. 586 i n . i* J . S l i w o w s k i : O w ł a ś c i w y r e ż y m z a k ł a d ó w d l a w ię ź n i ó w o d b y w a j ą c y c h k r ó t k i e k a r y , „ P r z e g l ą d W i ę z i e n n i c t w a ” 1959, n r 2, s. 16. i i P a r . S . P i a w s k i : . P r a w o p e n i t e n c j a r n e , o p . c i t ., s . 26. ! »2 s. W a l c z a k : F r o b l e m y r e e d u k a c j i w s y s t e m i e w y m i a r u s p r a w i e d l i w o ś c i P R L , „ Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o i m . B . B i e r u t a ” 19«#, P r a w o V U , s.. 14 i i u . 1« . u P o r . S . P ł a . w s k i : o p . c i t ., s . 2*.
30 H e n r y k P o p ł a w s k i Nr 5 (113)
w sze lk ie j jego godności, ta k ja k nie m ożna pozbaw ić go całej jego w olności i całego jego m ie n ia ” M.
N astę p n y m celem k a r y je s t p o w strzy m a n ie , o d stra sz e n ie sp raw cy od p o p ełn ie n ia now ego p rz e stę p s tw a (p re w e n cja szczególna) o raz pow strzy m an ie, o d stra s z e n ie in n y c h osób od p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a (p re w e n cja g en eraln a). Czy o b lig a to ry jn y p rz e p a d e k m ie n ia i o b lig a to ry jn a k a r a grzyw ny, a w ięc k a r y w y m ie rza n e n iezależn ie o d sto p n ia zam ożności sp raw cy , w y m ie rz an e n a w e t w b ra k u ja k ieg o k o lw iek m ie n ia i w a ru n k ó w p o zw a lając y ch n a uiszczenie g rzy w n y cho ciażby w n ieznacznej części — są w ogóle zdolne sp ełn ić z a d an ia p re w e n c ji szczególnej i ogólnej, g e n e ra ln e j? O sobiście w m ożliw ości ta k ie n ie w ierzę. Bo n ie w y o b ra ż a m sobie w śród ta k ic h ludzi bojaźn i, stra c h u p rzed p rze p a d k ie m m ie n ia i w y m ie rz en ie m g rzyw ny, k tó rz y an i m ien ia, an i pien ięd zy n ie p o sia d a ją . N a to m ia st o b a w a u tr a ty życia i w olności ja k o rea ln y c h w a rto śc i i d ó b r oso b isty c h m oże spełnić z a d an ia zarów no p re w e n c ji szczególnej, ja k i g e n e ra l
nej.
W reszcie sp ra w a sam ej dolegliw ości ja k o isto ty k a ry .
Otóż k a r a bez dolegliw ości n ie b y ła b y w ogóle k a rą , lecz jed n y m ze śro d k ó w w ychow aw czego o d d z ia ły w a n ia n a sp raw cę . Je d n a k ż e dolegliw ość m u si być k o n k r e tn a i o d cz u w aln a . O b lig a to ry jn e o rzeczenie p rze p ad k u m ie n ia i grzy w n y w sto su n k u do osób, k tó re n ie p o sia d a ją a n i m ienia, a n i pieniędzy, n a pew no n ie będzie dolegliw ością a n i k o n k re tn ą , a n i odczu w aln ą. W y jątk iem m oże tu b y ć je d y n ie k a r a g rzyw ny, k tó r a u leg a zam ian ie n a a re sz t zastępczy.
Z in d y w id u a ln eg o c h a ra k te ru k a ry w y n ik a , że o w a dolegliw ość m u si dotyczyć bezp o śred n ieg o sp raw cy . T ym czasem k a r a g rzy w n y i p rze p a d k u m ie n ia w y k ra c z a dalek o poza dolegliw ości za d aw a n e bezp o śred n io osobie sp raw cy . P o b y t s p r a w cy w w ięzien iu zaw sze w ja k iś sposób d o ty k a rodzinę, ale te n zw iązek je s t p o śre d n i. W n aszy m zaś w y p a d k u zw iązek p rzyczynow y zw łaszcza p rze p ad k u m ie n ia sp raw cy z d olegliw ością d o ty k a ją c ą ro d z in ę sk azan eg o je s t b e z p o śre d ni. Np. p rzy k a rz e śm ierci lu b d łu g o term in o w eg o p ozbaw ienia w olności d o leg li w ość sp a d a całkow icie n a rodzinę, co szczególnie d rasty c zn ie u w id ac zn ia się n a p rz y k ła d z ie sy tu a c ji ekonom icznej ro d zin chłopskich, k tó re z d ro b n y ch lu b śre d n ic h posiadaczy ziem i s ta ją się a u to m aty cz n ie ro b o tn ik a m i n a jem n y m i.
Po ty c h u w ag a ch k o n k re ty z u ję sw ój w niosek.
Otóż w ypow iedziw szy się p rzeciw ko o b lig a to ry jn e m u stosow aniu k a ry d o d a t k ow ej p rz e p a d k u m ie n ia i g rzyw ny, ch c ia łb y m jednocześnie podk reślić, że n ie k w e s tio n u ję konieczności pozb aw ien ia sp raw có w ow oców ich działalności p r z e
stępczej, p rz e p a d k u p rzed m io tó w pochodzących z p rze stęp stw a, n arz ęd zi p r z e stę p stw a o ra z konieczności re p re s ji ekonom icznej, u d erz en ia po k ieszeni tych, k tó rz y chcą żyć n a cudzy ra c h u n e k , k r a d n ą cudze m ienie lu b p o p ełn iają in n eg e ro d z a ju p rz e stę p s tw a z chęci zysku. P rzeciw n ie, w id zę w ty m głęboki sens społe czny i m o raln y . Po pierw sze dlatego, że b y łoby n ie m o ra ln ą rzeczą p o zo staw ie n ie ow oców d ziałalności p rzestęp czej w r ę k a c h ty c h przestępców , a po d ru g ie chodzi tu rów n ież o p ew n ą re k o m p e n sa tę w y rz ąd z o n ej szkody.
S połeczeństw o n asze je s t jeszcze b ard z o zróżnicow ane pod w zględem so c jal n y m i zam ożności, zróżnicow ane pod w zględem sto p n ia rozw oju politycznego 1 m o raln eg o i d lateg o n ie zb ę d n y je s t rów n ież b ard z o szeroki w a c h la rz śro d k ó w re a liz a c ji zad ań p ra w a karn eg o . K onieczna je s t np. k a r a śm ierci w obec szczegól n ie zdem oralizow anego zb ro d n ia rz a, lud o b ó jcy itp., konieczny je st p rz e p a d e k m ie
fNr
5 (113) O d p o w i e d z i a l n o ś ć k a r n a z a w y k r o c z e n i an ia sp raw cy , k tó ry u zy sk ał je w w y n ik u przestęp czej d ziałalności, k o nieczna j e s t ta k ż e k a r a grzyw ny, gdy m otorem d ziała n ia sp raw cy je s t zysk.
W szystko to je d n a k n a b ie ra sensu społecznego i spełni sw ój cel, jeżeli m ieścić s ię będzie w ra m a c h rzeczyw istych m ożliw ości rea liza cji w ym ienionych śro d
k ów w k ażd y m k o n k re tn y m w y p ad k u . O tym zaś, czy zastosow anie ty c h śro d k ó w je s t celow e w d an e j sp ra w ie i czy istn ie je rze czyw ista m ożliw ość ich re a liz a c ji, pow inien decydow ać k ażdorazow o sąd orzekający.
W ypow iadam się w ięc za fa k u lta ty w n o śc ią sto so w an ia ty c h śro d k ó w albo — w raz ie u trz y m a n ia o b lig ato ry jn o ści ja k o zasady — za dopuszczeniem o d stę p stw za p o b ie g a ją c y c h fo rm a listy cz n ej fik c ji o rz e k a n ia p rze p a d k u m ie n ia i g rzyw ny w obec spraw ców , k tó rz y żadnego m ie n ia n ie p o sia d a ją o ra z nie m a ją żad n y ch m ożliw ości uiszczenia k a ry g rzyw ny chociażby w części.
ANDRZEJ MAREK
Isfofa i zasady odpowiedzialności karnej
za wykroczenia — na łle ustawy o przekazaniu
niektórych drobnych przestępstw
do orzecznictwa karno-administracyjnego
I . U W A G I O G Ó L N E
U sta w a z d n ia 17 czerw ca 1966 r.1 o p rz e k a z a n iu n ie k tó ry c h d ro b n y ch p r z e s tę p s tw ja k o w yk ro czeń do o rzeczn ictw a k a rn o -a d m in istra c y jn e g o (Dz. U. N r 23, poz. 149) do k o n ała p raw dziw ego w yłom u w p rzy ję ty ch za sad ach rozd ziału p rz e s tę p s tw od w ykroczeń, a ta k ż e z a ch w ia ła zasad ą, że w y m ia r sp raw ie d liw o śc i za p rz e stę p s tw a spraw ow ać m ogą tylk o sądy. T a o sta tn ia zasada, p o tw ierd zo n a n a j w yższym au to ry te te m , ja k im je s t K o n sty tu c ja PR L , k tó re j a rt. 46 stanow i: „W y m ia r spraw ied liw o ści w P R L sp ra w u ją : Sąd N ajw yższy, sąd y w ojew ódzkie, p o w ia to w e i sądy szczególne”, głęboko za k o rzen iła się w św iadom ości p ra w n e j oby w a te li. J u ż n a tle u sta w y z 15.XII.1951 r.2 o orzecznictw ie k a rn o -a d m in istra c y jn y m to czy ła się d y sk u sja n ad zgodnością tego orzeczn ictw a z K o n sty tu c ją , co zależało od stw ie rd z en ia, czy stan o w i ono w y m ia r sp raw iedliw ości, czy te ż n ie.3
1 Z w a n a w d a l s z y m c i ą g u „ u s t a w ą " . 2 Z w a n a w d a l s z y m c i 'g u „ u s t a w ą z 15.XIT.19>1 r 3 Z a t y m , ż e o r z e c z n i c t w o k a r n o - a d m i n i s t r a c y j n e s t a n o w i w y m i a r s p r a w i e d l i w o ś c i , o p o w i a d a j ą s ię : E . I s e r z o n : R e f o r m a o r z c c z n i c w a k a r n o - a d m i n i s t r a c y j n e g o , P i P 8—9/1950, s . 256; K . G r z y b o w s k i : S r d y a a p a r a t w ł a d z y i a d m i n i s t r a c j i , P i ż 8/1957; A . B u r d a , R. K l i m o w i e c k i : P r a w o p a ń s t w o w e , W a r s z a w a 195°, s. 473; S . W ł o d y k a : O r g a n i z a c j a s r d o w n i c t w a , K r a k ó w 1959, s. 151; M . C i e ś l a k : U w a g i n a m a r g i n e s i e p r o j e k t u p r a w a o o r z e c z n i c t w i e k a r n o - a d m . , „ P a l e s t r a ” 6/!961; M . Z i m m e r m a n n : Z a g a d n i e n i e k o d y f i k a c j i o r z e c z n i c t w a k a r n o - a d m . , Z K A 2/1931; L . K u b i c k i : P r o j e k t p r a w a o w y k r o c z e n i a c h , F i P 10/1961. N a t o m i a s t o d m i e n n e s t a n o w i s k o z a j m u j ą ; R . R a j k o w s k i : P r a w o f — P a l e s t r a
