The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service
Skandynawiadomostwodesign.Inspiracje wodą we współczesnej sztuce użytkowej krajów nordyckich.
«Scandinaviahomestead design. Inspiration of Water in the Utilitarian Contemporary Art in the nordic countries»
by Martyna Markowska
Source:
Anthropos? (Anthropos?), issue: 1617 / 2011, pages: 153161, on www.ceeol.com.
Martyna Markowska
Skandynawia - domostwo design. Inspiracje wodą we współczesnej sztuce uŜytkowej krajów nordyckich
Wstęp
Johanna Sinisalo, jedna z najbardziej cenionych obecnie północnych pisarek, w przedmowie do jednej z ksiąŜek wymieniła kilka elementów określających fińską kulturę.
Napisała:
Jednym z takich elementów jest natura. Do dziś Finowie Ŝyją w kraju zamieszkałym przez stosunkowo niewielką liczbę ludności, w kraju otoczonym jeziorami oraz wielkimi połaciami lasów. KaŜdy Fin wydaje się związany z naturą w szczególny, osobisty sposób. W Finlandii kultura i natura nie walczą ze sobą, nie wykluczają się, a raczej wkraczają wzajemnie na swoje obszary, przenikają się i wpływają na siebie nawzajem (Sinisalo, 2005: 10, tł. M.M.).
Najlepszym dowodem na istnienie symbiozy pomiędzy naturą i kulturą w Finlandii, a ja rozwinęłabym to na całe terytorium Europy Północnej, jest design pochodzący z tego właśnie zakątka świata, czyli "design skandynawski". To dlatego metaforycznie w tytule zawarłam nawiązanie do domostwa jako do przestrzeni będącej kolebką w sensie pochodzenia zjawiska, ale takŜe jako domostwa, które cały czas funkcjonuje jako ikona geograficzna dla praktyków i teoretyków projektowania uŜytkowego. Design skandynawski rozwija się bowiem doskonale zaprzeczając opinii, iŜ ten rejon świata poprzestał na chlubnej przeszłości trzech dekad powojennnych, kiedy to powstały najbardziej znane projekty. Poza tym, słowo "dom" w tytule ma bardzo jasne konotacje uŜytkowe właśnie. Najbardziej rozpowszechniona, choć krytykowana za obniŜanie jakości przedmiotów IKEA to chyba mimo krytyki znaczący ambasador i powielacz form projektów tradycjami tkwiących w funckjonalizmie Aalto. IKEA powstała z kolei dla domu, dla potrzeb skandynawskich standartów domowych, które z powodzeniem przedarły się niemal na cały świat. Dom tym samym nie tylko moŜna potraktować jako mikroprzestrzeń, jako metaforę działań i stanu ducha, ale takŜe bardzo praktycznie, do cna uŜytkowo, a jednak z podtekstem artystycznym. Jako miejsce, w którym codzienność obrasta w sztukę, a rzemiosło nabiera konkretnej twarzy czy nazwiska
projektantów kryjących się za poszczególnymi przedmiotami to właśnie domostwa stają się galeriami. Nie tylko takimi, w którcyh kolekcjonuje się dzieła sztuki, ale w którym nawet gąbka do mycia naczyń zaskakuje formą i pomysłem. Nic dziwnego, Ŝe przeznaczeniem powstających ciągle projektów jest w większości dom (obok biŜuterii i zabawek to główne pole działań młodych twórców, co moŜna szybko zauwaŜyć juŜ nawet podczas wizyt w takich komercyjnych i turystycznie atrakcyjnych miejscach w Sztokholmie jak Design Torget).
Pomimo wątpliwości terminologicznych równieŜ projekty, które narodziły się na
terytorium Finlandii moŜna określić jako "skandynawskie". Mimo to, iŜ kraj ten nie znajduje się na Półwyspie Skandynawskim, tak samo jak język fiński nie jest językiem
skandynawskim, lecz naleŜy do grupy ugro-fińskiej. Jednak, jak czytamy w opracowaniu autorstwa Charlotte i Petera Fiell, w przypadku badania designu skandynawskiego, na myśli mamy zarówno dwa prawowite kraje Półwyspu, czyli Szwecję oraz Norwegię, jak i Danię, Finlandię oraz Islandię[1]. Inspiracja naturą, a w szczególności Ŝywiołem wody, jest typowa dla całego regiony, w kaŜdym z wymienionych krajów moŜna odnaleźć projekty odwołujące się do estetyki Ŝywiołów. W roku 2002 zorganizowano w Sztokholmie wystawę zatytulowaną
"Stockholm - the City on the Water" odwołując się do specyficznego charakteru przestrzeni
Access via CEEOL NL Germany
hołdem złoŜonym przez dwie największe kompanie produkcji szkła w Szwecji, Orrefors i Kosta Boda. Wszystkie prace zarówno formą, jak i tytułem nawiązywały do Ŝywiołu wody.
Swe dzieła wystawiło osiemnaścioro artystów, wśród nich z Kosta Boda: Anna Ehrner z projektem "Watergame", Kjell Engman z "Pure water" oraz Göran Wärff ("Stream"), z Orrefors: Lars Hellsten (projekt "Clear water") i Erika Lagerbielke ("Panta Rei").
W Finlandii jednak design pełnił i pełni nadal nie tylko funkcję estetyczną czy uŜytkową, ale stanowi jeden z elementów konstruowania narodowej toŜsamości, jak zauwaŜył Harri Kalha w ksiąŜce "Finnish Modern Design"[2]. Tę narodową rolę odgrywał on nawet przed oficjalnym uzyskaniem przez państwo fińskie niepodległości w roku 1917. Jednak dopiero po ogłoszeniu niezawisłości od Rosji, projekty fińskie stają się prawdziwą wizytówką kraju, odwołując się do silnego poczucia jego mieszkańców związku z północną, dziką naturą oraz z pogańskim światopoglądem. Jak zauwaŜyła Elizabeth Gaynor:
Finlandia to nieśmiała ślicznotka, a nie błyszcząca piękność. Wszystko zdaje się mieć swoje miejsce w tym otoczeniu, nie wyłączając człowieka (Gaynor, 1984:156).
Cechy ludzi Północy to siła, wytrzymałość (magiczne słowo sisu określające toŜsamość Finów), rezerwa. Dokładnie w taki sam sposób moŜna widzieć fińską naturę. Sztukę tego kraju cechuje natomiast według Gaynor: piękno, wyjątkowość i dostępność. Moim zdaniem te trzy wyznaczniki doskonale określają właśnie... środowisko naturalne tego kraju. Dlatego moŜna mówić o wyjątkowości związku Finów z ich otoczeniem, dlatego są tak szczególnym narodem wśród innych europejskich. Zaś fińscy artyści z natury czerpią główne źródło inspiracji, tak jak Maija Isola tworząca dla legendarnej kompanii Marimekko. Zanim przejdę domawiania konkretnych przykładów pragnę dodać dodać, Ŝe zaprezentowane przeze mnie nazwiska twórców reprezentują nurt designu współczesnego, którego początki datuje się na lata dwudzieste XX wieku. Przedstawię więc dzieła artystów, którzy tworzyli i tworzą w przedziale czasowym od 1920-2005 roku, narodowości fińskiej, dzieła, dla których inspiracją był Ŝywioł wody.
Samo potraktowanie tematu wody, jego wykorzystanie, jest tak samo niejednoznaczne jak ogólnikowy termin "design skandynawski". Aby uporządkować sposób wywodu,
wyznaczyłam dwie tendencje w interpretacji wody w projektach przemysłowych.
Forma natury
1) Pierwszą z nich jest dąŜenie do nadania bezkształtnemu Ŝywiołowi formy. Formy, w której woda występuje w naturze, w stanie ciekłym lub stałym: jako bryła lodu, śnieŜna kula, zbiornik o wyraźnie wyznaczonych granicach (jezioro), czy występująca jako efemeryczny twór natury powstały na skutek podmuchu wiatru (fala morska). W ten sposób temat wody podjęli niemal wszyscy czołowi fińscy projektanci w dwudziestym wieku. Fakt, iŜ woda zainspirowała artystów północnej Europy, a w szczególności Finlandii, nie powinien dziwić, albowiem to państwo, na którego obszarze znajduje się 60 tysięcy jezior, czyli 10 procent powierzchni kraju zajmuje woda, z kolei kolejne 70 procent - obszar leśny. Te warunki geograficzne podkreślane są przez badaczy sztuki Północy, gdyŜ to one decydują o bliskości i o wzajemnym wpływie środowiska naturalnego i sfery kultury. To wiąŜe się jednocześnie z kolejnym zjawiskiem, z trwałością dawnych, tradycyjnych czy pogańskich form w sztuce, ale równieŜ w obyczajowości Skandynawów. Jak pisze Pekka Suhonen:
We współzaleŜności pomiędzy środowiskiem naturalnym a kulturą waŜne jest to, co zostało przechowane z dawnej tradycji fińskiej i co jest niezaleŜne w nowej sztuce (Fields,
Moore,1977: 25, tł. M.M).
Jednym z twórców, który czerpał z symboliki dawnej tradycji fińskiej, był Tapio Wirkkala (1915 - 1985), projektant szkła, który szczególnie zafascynowany był Laponią i sztuką ludową pochodzącą z tego obszaru. Pod wpływem tej fascynacji stworzył kolekcję szkła Ultima Thule, odwołując się do wergilskiego pojęcia krańca świata na odległej Północy. Ten projekt stał się jedną z najbardziej rozpoznawalnych serii autorskich, pierwotnie stworzony dla kompanii lotniczej, jest do dzisiaj obecny na fińskich stołach. Wirkkala do końca swojego Ŝycia kreował dla kompanii Iittala, która do dziś jest "projektową wizytówką" Finlandii. To właśnie Iitala w 1951 roku wprowadziła na rynek projekt zainspirowany Ŝywiołem wody, a mianowicie "Jäävuori" ("Iceberg"), wazon o nieregularnych kształtach, przypominających formę lodowca. Jest takŜe autorem projektu "lodowej butelki" opakowania wódki Finlandia (1966 jääpullo-isflaska).
Ryc. 1.
Tappio Wirkkala,
"Jäävuori" (1959-1961) Fot. Rauno Träskelin Ryc. 2.
Tappio Wirkkala
"Vodka of Finlandia" (1970) Fot. Wirkkala arkisto.
Projekty ze szkła, które zainspirowane były wodą tworzyła takŜe Aino Aalto (1894-1949) Ŝona Alvara Aalto, narodowego projektanta i architekta Finlandii . Aino Marsio, jak brzmiało jej panieńskie imię, ukończyła architekturę w roku 1920, w czasie, kiedy "studia
architektoniczne zawierały takŜe naukę projektowania mebli oraz wystroju wnętrz. W tym czasie w Finlandii nie funkcjonowały osobne studia tych dwóch dziedzin. Najbardziej skomplikowane projekty wystroju wnętrz zlecano wówczas architektom" (Kinunen, 2004:
110, tł. M.M.). Dlatego teŜ Aino, wcześniej jako asystentka Alvara Aalto w jego firmie projektanckiej, a od 1941 równieŜ dla innych firm (na przykład Artek), tworzyła zarówno projekty restauracji, lamp, krzeseł itd. Seria "Bölgeblick" (Wave View, 1932) została przygotowana przez nią dla kompanii Karhula. Pierwotny projekt obejmował jedynie dzbanek, tumbler, misę, paterę, cukiernicę i mały dzbanek do śmietany. "Dzieło
prawdopodobnie zawdzięcza swoją nazwę pierścieniom podobnym do fal, wyciśniętym na zewnętrznej powierzchni szkła" (Tukkanen, 2002:136, tł. M. M.). Od 1988 kolekcja jest produkowana przez fińską markę Iittalę i nosi nazwę Aino Aalto dla uczczenia nazwiska artystki. Jednak, co waŜne, słowo "aalto" znaczy dokladnie "morska fala"...
Ryc. 3
Aino Aalto
"Bölgeblick"(1932)
Fot. Martti Kapanen, Alvar aalto-museo
Jednak i w dorobku męŜa Aino, Alvara Aalto, moŜna odnaleźć inspirację Ŝywiołem wody.
Do jego najbardziej rozpoznawalnego pomysłu naleŜą wazy Savoy o róŜnorodnych wielkościach, formach i kolorach, po raz pierwszy zaprezentowane wystawie światowej w ParyŜu w roku 1937.
"Oryginalnie zatytułowane »Eskimoerindens skinbuxa« (bryczesy Eskimoski), wazy
»Savoy« powstały pod wpływem inspiracji kształtem brzegu jezior w Finlandii. [...]
zwłaszcza rytmicznie asymetryczna forma wazy »Savoy « uchwyciła abstrakcyjną istotę natury i tym samym dała początek amorficznym kształtom, tak charakterystycznym dla powojennego designu skandynawskiego" (Fiell, 2002: 82-86, tł. M.M.). Pragnę dodać tylko, Ŝe sam projekt powstał w roku 1936, był zwycięzcą w konkursie zorganizowanym przez kompanię Karhula-Iittala, natomiast osobna kolekcja została zamówiona jako osobny projekt przez helsińską restaurację Savoy, skąd pochodzi nazwa projektu.
Ryc. 4
Alvar Aalto
"Dish"(1936)
Fot. Maija Holma, Alvar Aalto-museo Abstrakcyjne cechy
2) Wymienione nazwisko to jedynie początek długiej listy wszystkich dzieł powstałych w Finlandii, których twórcy za główny temat obrali wodę w jej ciekłej bądź stałej postaci.
Oprócz dzieł Tapio Wirkkala i małŜeństwa Ainio, z pewnością do tej grupy projektów moŜna zaliczyć m.in. misę "Lumikuru" ("Snow Canyon" 1985) autorstwa Finki Kerttu Nurminen czy karafkę "Drop of Water" (2000) w kształcie i kolorze kropli wody szwedzkiej projektantki Ingegerd Raman. Kolejną grupę stanowią dzieła, które nie odnoszą się do konkretnego kształtu bądź funkcji wody jako części krajobrazu, ale do jej właściwości, potraktowanych jako abstrakcyjne przypadłości substancji, uŜywając arystotelesowskich kategorii. Mam na myśli przede wszystkim te eksponaty, które tytułem bądź strukturą utrzymane są w estetyce Ŝywiołów, ale ich związek z wodą pozostaje na bardziej symbolicznym poziomie. Wody nie traktuje się juŜ jako pewnej całości zamkniętej w konkretnej formie lodowca czy jeziora, ale jako nośnik określonych cech, jak na przykład przezroczystość, miękkość, płynność, czystość, zdolność odbijania obrazu naturalnego czy kolory morskie. Chodzi mi o potraktowanie wody jako zbioru odrębnych kategorii, które chcieli wcielać w swoich dziełach projektanci
skandynawscy, na przykład duński projektant szkła Per Lütken (1916-1998). O artyście czytamy:
[...] Lütken dał początek nowemu kierunkowi estetycznemu dwóm kompaniom (Jacob Bang i Holmegaard - przyp. aut. M.M.) poprzez wprowadzenie miękkich kolorów i swobodnych, płynnych form do swojej twórczości (Fiell, 2002: 430, tł. M.M.)
CzyŜ szkło, któremu nadano "płynną" formę i "miękką" barwę, nie ma za celu jak najdoskonalszego imitowania właśnie Ŝywiołu wody?
Podam dwa przykłady dzieł, które moim zdaniem spełniają takie funkcje. Pierwsze z nich to "King of the Seas", naczynie autorstwa Larsa Hellstena wykonane w 1998 roku na
zamówienie wspomnianej wcześniej firmy Orrefors. Na błękitnej, morskiego koloru podstawie umieszczona jest patera z grubego, białego szkła, na której zarysowane są nieregularne linie. Ten projekt uobecnia dąŜenie do spojrzenia na wodę jak na ideę, jak na platoński najwyŜszy stopień bytu, do którego moŜemy jedynie asymptotycznie zbliŜać się poprzez wspinanie się na kolejne szczeble poznania. Poprzez rozpoznawanie wizualnych cech: koloru, struktury, nieregularności, płynności mamy mieć wraŜenie wody, ale jedynie wraŜenie, dane nam za pomocą kontaktu z dziełem sztuki, czyli z odbiciem odbicia idei.
Przezroczysty błękit szkła jest jedynie imitacją przezroczystości wody.
Drugim przykładem moŜe być projekt jubilerski, wykonany przez Fina Björna
Weckströma (1935-), wisior nazwany "Pisaramuoto" (1971). Angielska tłumaczenie brzmi
"Big Drop", jednak nie jest to dokładne przełoŜenie z fińskiego, które powinno brzmieć
"forma kropli". Ten projekt róŜni się od poprzedniego przykładu tym, iŜ nie ma na celu
"zgromadzenie" kategorii określających wodę, aby ją ujarzmić, niczym "król wód morskich", jak sugerowała nazwa projektu Hellstena. Weckström kładzie nacisk raczej na grę pomiędzy tym, co uznajemy za cechę wody (czyli nieuchwytność materii, światłoprzepuszczalność i tak dalej), a próbą nadania tym nieokreślonym przymiotom formy uŜytkowej okraszonej
dodatkowymi walorami zdobniczymi. Woda staje się więc jedynie punktem wyjścia dla kunsztu artysty, który szuka nowych dróg dla dosłownego wtopienia w nią swego konceptu rzeźbiarskiego, gdyŜ dla Weckströma jubilerstwo to "rzeźba z ludzkim tłem", ale teŜ, jak chcą krytycy, to "skończony krajobraz" uchwycony w swej miniaturowej postaci[3]. "Pisaramuoto"
nie było jedynym projektem połączenia akrylu ze srebrem wykonaniu Weckströma, takŜe inne produkty, na przykład wisior "Kilimandjaro" czy pierścień o znaczącym tytule "Petrified lake" ("skamieniałe jezioro")[4].
Ryc. 5
Björn Weckström
"Pisaramuoto" (Eng. Big Drop 1971) Fot. Lapponia Jewelry Oy
Podobnie jak w przypadku pierwszej grupy projektów, dwa wymienione wyŜej dzieła, nie są jedynymi w całym dorobku skandynawskich twórców. Współcześnie, na wodę jako formę abstrakcyjną chętnie spoglądają młodzi fotograficy, odchodząc tym samym od tradycyjnego sposobu uwieczniania na kliszy północnej natury. Ten nowy kierunek w sztuce, juŜ tym razem nie tylko w designie, reprezentuje na przykład Fin Timo Marttila, niespełna trzydziestoletni artysta fotografujący róŜne zbiorniki wodne, jak jeziora, rzeki, ale teŜ przydroŜne rowy czy kałuŜe. Jak twierdzi Marttila : "Chciałbym, aby ludzie dostrzegli, Ŝe wspaniałe zjawiska naturalne są wszędzie, równieŜ w przestrzeni betonowej. Nie musimy jechać do parku narodowego, aby zobaczyć naturę"[5] (Marttila, 2005: 25, tł. M. M.).
Bibliografia:
1), Kinnunen U. (2004). Aino Aalto. Vammala.
2) Tukkanen P. (2002). Alvar Aalto. Designer. Vammala.
3) Sinisalo J. (2005). The Dedalus Book of Finnish Fantasy. Cambridge.
4) Fields J., Moore D.(1977). Finland creates. Jyväskylä.
5) Aav M., Stritzler-Levine N. (1998) Finnish Modern Design: Utopian Ideals and Everyday Realities, 1930-1997. London.
6) Gaynor E.(1984). Finland. Living design. New York.
7) Fiell Ch., Fiell P. (2002). Scandinavian design. Köln.
8) Sipilä J. (1990). Design in Finland 1990. Helsinki.
9) Stenros A. (1999). Visioita. Moderni suomalainen muotin. Keuru.
10) Aav M., Viljanen E. (2000). Tappio Wirkkala. Ajattelevät kädet. Helsinki.
Artykuły:
1) Marttila T. (2005). Veden Taju. "Suomen Kuvalehti", 19, (25-28).
2) V. Paterson. http://www.modernsilver.com/weckstrom.html, 12-12-2006.
[1] Fiell Ch., Fiell P., 2002: 8.
[2] Aav, Stritzler-Levine, 1998: 30-34.
[3] Fiell, 2002: 648.
[4] Paterson, 2006: http://www.modernsilver.com/weckstrom.html.
[5] T. Marttila, Veden Taju, "Suomen Kuvalehti" 2005 nr 19.
