Przekazywany na ręce Czytelników tom stanowi zbiór tekstów poświęco- nych nowym funkcjom, zadaniom, technikom i narzędziom pracy bibliotek.
Przygotowany przez kadrę naukową oraz kierowniczą, a także dynamicz- nie działających na co dzień pracowników bibliotek, pokazuje z różnych punktów widzenia zmiany zachodzące w tych placówkach i ich otoczeniu.
Publikacja umożliwia szerokie spojrzenie na to, jak wielowymiarową insty-
tucją może być współczesna biblioteka.
Mobilna biblioteka
pod redakcją Mai Wojciechowskiej
Warszawa 2021
Maja Wojciechowska Monika Orzoł
Mobilne czytelnie i Wypożyczalnie jako przykład elaStycznych i innoWacyjnych uSług bibliotecznych
W obliczu utrzymujących się od kilku lat niesatysfakcjonujących wyników badań czytelnictwa w Polsce biblioteki starają się podejmować szereg działań, by przeciw- działać tendencjom spadkowym w czytelnictwie Polaków. Można zaobserwować strategie działania oparte na zwiększaniu elastyczności, a więc sprawnym reagowaniu na zmiany zachodzące w otoczeniu biblioteki (dostosowywaniu się do tych zmian), jak i strategie bazujące na projektowaniu atrakcyjnych innowacji, rozumianych jako
„celowo wprowadzona zmiana, podnosząca efektywność pracy biblioteki” [21, s. 34].
By dotrzeć z ofertą do jak najszerszego grona odbiorców, bibliotekarze wychodzą ze swoją ofertą również poza gmachy instytucji. Oprócz usług zdalnych, które reali- zowane są za pośrednictwem Internetu i przy użyciu nowych technologii, oferuje się także inne mobilne świadczenia. Jednym z nich jest udostępnianie i prezentowanie księgozbioru poza placówką biblioteki. W artykule zostaną przedstawione przykła- dowe rozwiązania, które być może będą źródłem inspiracji dla bibliotekarzy, którzy chcieliby, aby ich biblioteka przybrała bardziej mobilny charakter, nie tylko jednak w znaczeniu elektronizacji usług.
Pomysł mobilnych punktów bibliotecznych nie jest nowy i nie ogranicza się do terenu Polski. Można wskazać zarówno na rozwiązania spoza naszego kraju, jak i rodzime praktyki, stosowane dzisiaj i kiedyś. O obwoźnej bibliotece istniejącej w ramach działalności Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy przeczytać można cho- ciażby w opracowaniu Agnieszki Stańczakówny z 1933 r. Autorka zauważała korzyści płynące z takiej formy świadczenia usług, pisząc: „jeśli wziąć pod uwagę fakt, że przenoszenie książek z jednej filii do drugiej pozwala na całkowite wykorzystanie każdego dzieła, to śmiało można postawić wniosek, że stosunkowo niewielki księ- gozbiór płynny przyniesie czytelnictwu większy pożytek, niż taki sam albo nawet większy księgozbiór stały” [12, s. 16].
Po II wojnie światowej zniszczona sieć bibliotek znajdowała się w fazie odbu- dowy. Interesowano się wówczas jak najefektywniejszymi możliwościami pracy z czytelnikiem zbiorowym. Przykładem takiej formy działalności była ruchoma wypożyczalnia – inicjatywa, w której widziano szansę na rozpowszechnianie książek w dzielnicach odległych od centrum miasta. W „Bibliotekarzu” z 1946 r. przedstawiano sens tworzenia obwoźnych bibliotek następująco:
Dwa były zasadniczo powody, które skłoniły nas do posłużenia się między innym i również tą formą organizacji sieci bibliotecznej. Pierwszy – to trudność w organizowaniu stałych wypoży- czalń dzielnicowych w tempie dostosowanym do potrzeb czytelniczych, drugi – to chęć dotarcia z książką do szerokich mas pracowniczych. Zamierzaliśmy tą drogą pokryć teren miasta swoistą siecią ognisk bibliotecznych przy czym zespół czytelników, skupiających się wokół punktu bi- bliotecznego łączyłyby wspólne zainteresowania a nie miejsce zamieszkania [7, s. 170].
Zasada działania bibliotek ruchomych polegała na tym, że punkty biblioteczne otrzymywały od specjalnie powołanej Centrali Bibliotek Ruchomych dobrane komplety książek, które składały się w połowie z literatury pięknej i w połowie z literatury popularnonaukowej [7, s. 170]. Liczba egzemplarzy w jednym zestawie wynosiła od 50 do 100 książek i zależna była od liczby i składu pracowników danego zakładu [12, s. 17]. W taki sposób działała właśnie Centrala utworzona przy Publicznej Bibliotece Miejskiej w Poznaniu.
W literaturze przedmiotu szeroko opisywane są także ruchome wypożyczalnie zwane „bibliobusami”. W Polsce pomysł ten pojawił się na początku lat pięćdziesią- tych XX w., jednak dopiero w 1957 r. udało się uruchomić pierwszy bibliobus [2].
Autobus tego typu jeździł m.in. po Warszawie, gdzie biblioteka starała się rozwinąć sieć punktów bibliotecznych na terenach przyłączonych do stolicy. O przedsięwzięciu tym pisze Stanisława Kurek-Kokocińska:
Bibliobus (wycofany z ruchu pasażerskiego autobus marki Chausson, wyremontowany dla potrzeb wypożyczalni) wyjeżdżał w trasę kilka razy w tygodniu, zatrzymywał się na 17 przystankach na terenie wytypowanych osiedli odległych od centrum Warszawy o kilka i kilkanaście kilome- trów. [...] w ciągu półrocznej pracy z wykorzystaniem bibliobusu średnia liczba wypożyczeń na jednego czytelnika wyniosła 12 woluminów. [...] była to bardzo atrakcyjna dla czytelnika forma dostarczania mu książki, dzięki elementowi ruchu i niezwykłości, jaką stanowi[ła] biblioteka na kółkach w zapadłych kątach podwarszawskich [12, s. 18].
Poza bibliobusami formę mobilnego udostępniania zbiorów praktykowano również w plenerze. Przykładem takiego projektu jest m.in. „akcja letnia”, którą zapocząt- kowano w 1952 r. w Łodzi. W świąteczne, letnie popołudnia łódzcy bibliotekarze stacjonowali z książkami w miejscach wypoczynku robotników. Były to zazwyczaj place, parki oraz miejscowości podmiejskie [18, s. 103]. Szybko zorientowano się jed-
nak, że wyjazdy do miejscowości podmiejskich są niecelowe, ponieważ po pierwsze:
mieszkańcy rozpraszają się tam na rozległym terenie, po drugie zaś: zaopatrują się w lekturę jeszcze przed wyjazdem [12, s. 19]. Toteż – po korekcie programu „akcji letniej” – uruchomiono sześć niedzielnych punktów mobilnego udostępniania, które znajdowały się na plażach i w łódzkich parkach. Z czasem, w ramach akcji zaczę- to również organizować konkursy czytelnicze, co niewątpliwie przyczyniło się do ogólnego sukcesu projektu. Zofia Rudnicka, która zajęła się opisem przebiegu „akcji letniej” podsumowała odbiór i zasięg przedsięwzięcia następująco:
Przekonaliśmy się, że czytelnicy ,,przyzwyczajają się” do naszych punktów i już przed ich otwar- ciem oczekują na prasę i na książki. Frekwencję w punkcie wypożyczeń podnosiła organizowana tam praca z czytelnikiem. Szczególnie ,,mile widziane” były konkursy czytelnicze z nagrodami.
Kilka jednobrzmiących tekstów konkursowych rozwieszano na terenie parku, podając jako miejsce przekazywania odpowiedzi – punkt pracy akcji letniej. Zapewnia to większą ilość odpowiedzi, a zebrana grupka spacerowiczów czekająca na wynik losowania przyciąga innych i „przekonuje”
ich, że książka jest miłą i pożyteczną rozrywką. Pomysłowe i barwne konkursy, kolorowa deko- racja stołów, przyciągające oczy plakaty, to wszystko na tle zieleni drzew lub nad wodą pociągało wzrok spacerowiczów, budziło ich zainteresowanie [18, s. 104].
Instytucje biblioteczne w dalszym ciągu podejmują wiele inicjatyw, które działają na zasadach obwoźnych czytelni oraz wypożyczalni. W 2013 r. w Gdańsku okazją do częstszego kontaktu z książką stała się podróż komunikacją miejską. Gdańskie tramwaje zamieniły się wówczas w mobilne punkty biblioteczne z ciekawymi pozy- cjami książkowymi odpowiednimi dla różnych grup wiekowych [4, s. 101]. Podczas jazdy pasażerowie mogli oddać się lekturze książek umieszczanych w sznurkowych czerwonych siatkach, zawieszonych przy siedzeniach wewnątrz pojazdów (zob. fot. 1).
Egzemplarze pochodziły ze zbiorów Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki w Gdańsku, która w porozumieniu z Zakładem Komunikacji Miejskiej w Trójmieście zorgani- zowała czytelnię na szynach [5]. Tramwaje-biblioteki były specjalnie oznakowane, a celem zapewnienia komfortu oraz wygody czytelnikom na mobilne czytelnie wy- brano nowoczesne pojazdy – niskopodłogowe i klimatyzowane. Akcja cieszyła się na tyle dużym powodzeniem, że część książek zaczęła z tramwajów znikać. Według Moniki Curyło na taki stan rzeczy wpłynęło nieodpowiednie informowanie pasażerów:
Przyczyną niepowodzenia akcji mogło być niedostateczne poinformowanie podróżnych, co mają zrobić z przeczytaną lekturą. Akcję kontynuowano i w lutym 2013 r. do gdańskich tramwajów przekazano następne 400 książek. Tym razem na każdej z pozycji (oprócz pieczątek) znajdowała się naklejka z tekstem „Poczytaj w tramwaju! Przyjazna komunikacja w Gdańsku. Uwaga! Książ- kę zostaw w tramwaju”. Czerwone siatki były systematycznie uzupełniane toteż do „mobilnego czytania” przekazano ok. 5 tys. pozycji [4, s. 101].
Warto dodać, że w kwietniu 2013 r. podczas kolejnego wznowienia akcji, książki w tramwajach pojawiły się też w zupełnie nowej odsłonie. Zamiast lektur umieszcza- nych w siatkach zaproponowano pasażerom książkę w wersji elektronicznej, którą zainteresowane osoby mogły ściągnąć wprost do swojego telefonu komórkowego lub innego urządzenia mobilnego. W tramwajach pojawiły się plakaty przedstawiające półki z książkami. Z każdej półki można było pobrać za pomocą kodów QR dowolne tytuły bezpośrednio na urządzenie. „Na początek proponujemy czytelnikom klasykę:
na tramwajowych półkach z książkami znajdą oni pozycje z serwisu wolnelektury.pl, który jest partnerem akcji. Księgozbiór będzie systematycznie wymieniany – w pierw- szej odsłonie udostępnimy około 100 różnorodnych tytułów” [9] – informował ówcze- sny dyrektor Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki w Gdańsku Paweł Braun.
Fotografia 1. Akcja „Czytanie w tramwaju”
Źródło: https://s-trojmiasto.pl/zdj/c/n/9/1005/3000x0/1005970-Uwolnione-ksiazki-w-ramach- -akcji-biblioteki-i-ZKM-pierwszego-dni-rozpoczecia-akcji-bookcrossingowej.jpg.
Podobne inicjatywy podejmowano również w innych miastach. W Łodzi na przykład wspólnym, głośnym czytaniem w komunikacji miejskiej zaczęła się akcja zatytuło- wana „KsięgoZbiór Tramwajowy”. Natomiast w Poznaniu działał projekt „Miejskie Podróże Książkowe”, podczas którego w autobusach i tramwajach można było pobrać darmowe audiobooki [14] (il. 1 i 2). W środkach komunikacji miejskiej odbywały się także spotkania autorskie, o wdzięcznych tytułach: Przystanek poezja, Czy na Wyspach Owczych są tramwaje?, Autobus zwany znikaniem. Jak można przeczytać na stronie organizatora:
Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne wraz z poznańskim start-upem Audeo przygotowały dla pasażerów propozycję podróży pełnej zagadkowych historii i klasyki polskiej literatury. Już od soboty 29 czerwca odbędzie się kolejna edycja Miejskich Podróży Książkowych. To kampania społeczna, której celem jest propagowanie czytelnictwa i książki słuchanej, stworzona została z myślą o osobach lubiących dobrą lekturę i efektywne zarządzanie czasem. Jedna podróż ko- munikacją miejską trwa średnio około 20 min. Przeznaczając ten czas na czytanie statystyczny Poznaniak wzbogaciłby swoją „listę książek przeczytanych” aż o 10 pozycji w ciągu roku. Pod- czas trwania akcji pasażerowie tramwajów i autobusów będą mogli posłuchać w pełni legalnych i bezpłatnych audiobooków. Środki komunikacji miejskiej, przystanki oraz Miejskie Regały Książkowe wypełnią się plakatami oraz specjalnymi voucherami, dzięki którym będzie można pobrać jedną z czterech książek słuchanych do wyboru [16].
Ilustracja 1. Grafika reklamująca „Miejskie Podróże Książkowe”
Źródło: https://lubimyczytac.pl/aktualnosci/291/mpk-miejskie-podroze-ksiazkowe.
Ilustracja 2. Logo akcji „Miejskie Podróże Książkowe”
Źródło: https://spidersweb.pl/2013/06/do-tramwaju-z-audiobookiem.html.
Warto wspomnieć także o akcji darmowych przejazdów komunikacją miejską, pro- wadzonej od 2015 r. we Wrocławiu. Organizuje ją Miejska Biblioteka Publiczna wraz z partnerami. Pierwsza edycja odbyła się w Światowy Dzień Walki z Analfabetyzmem, kolejna – z okazji Światowego Dnia Książki i Praw Autorskich oraz otrzymania przez Wrocław tytułu Światowej Stolicy Książki UNESCO [10]. W ramach akcji „Książka za bilet” każda osoba, która w tych dniach zabrała ze sobą w podróż książkę – pa- pierową lub elektroniczną – nie musiała posiadać biletu na przejazd komunikacją miejską. Przedsięwzięcie wzorowane jest na pomyśle holenderskim. W Holandii bowiem od 1932 r. z okazji święta książki o nazwie Boekenweek, w ramach którego odbywa się wiele festiwali i spotkań autorskich, miłośnicy książek mogą za darmo podróżować koleją:
Zgodnie z tradycją, znany holenderski autor wydaje z tej okazji specjalną powieść jako Boeken- weekgeschenk – prezent z okazji Tygodnia Książki. Jest ona rozdawana za darmo wszystkim, który kupią w tym czasie inne książki lub zapiszą się do biblioteki. Ale książka ta może być również wykorzystana zamiast biletu kolejowego w czasie święta książki w pociągach sieci Nederland- se Spoorwegen, która jest sponsorem wielu wydarzeń i organizuje wiele spotkań z pisarzami w swych pociągach. Pisarze uczestniczący w takich spotkaniach podkreślają, że ich atutem jest kameralna atmosfera i możliwość naprawdę bliskiego kontaktu z czytelnikami i zachęcenia do lektury ich dzieci [11].
Również PKP Intercity zaproponowało akcję związaną z czytaniem. „Książka w podróży” to przedsięwzięcie, w ramach którego wspólnie z Publio, Matrasem i Wolnymi Lekturami promowane było czytanie książek elektronicznych. Dzięki plakatom zamieszczanym na dworcach oraz pociągach możliwe było na podstawie kodów QR pobranie książki elektronicznej. Jeśli książka nie była dostępna w ramach Wolnych Lektur zamieszczony był jej obszerny fragment, w sam raz na czas podróży.
Osoby, które chciały kontynuować lekturę w domu mogły na podstawie biletu prze- jazdu zakupić ją z 25% rabatem. Akcji towarzyszyło hasło „Wybierz się w podróż do lektury” (il. 3).
Natomiast w 2019 r. przez trzy dni wrocławianie jeździli tramwajami i autobusami za darmo, jeśli mieli pod ręką książkę Olgi Tokarczuk. Mógł to być zarówno egzem- plarz tradycyjny, jak również w formie e-booka [6]. W taki sposób miasto świętowało przyznanie Nagrody Nobla polskiej pisarce, honorowej obywatelce Wrocławia.
Innym przykładem wykorzystania środków komunikacji miejskiej w celu popula- ryzowania czytelnictwa oraz zachęcania do odwiedzin bibliotek jest gliwicki autobus (zob. fot. 2 i 3), który ruszył w trasę podczas Tygodnia Bibliotek w 2018 r. Pojazd pełnił funkcję mobilnej wypożyczalni. Mieszkańcy Gliwic mogli spotkać w nim bibliotekarzy, którzy w ciekawy sposób przedstawiali ofertę Miejskiej Biblioteki
Publicznej. Dodatkowo pasażerowie otrzymywali upominki i zaproszenia do udziału w prawie stu wydarzeniach Tygodnia Bibliotek. Kolejną atrakcją, jaka czekała na mieszkańców Gliwic, był niewątpliwie towarzyszący wydarzeniu konkurs. Na każdą osobę, która zrobiła zdjęcie oklejonemu kolorową grafiką autobusowi i wysłała je pod wskazany adres mailowy czekał prezent i książka. Ponadto autor najlepszej fotografii otrzymywał bon na zakupy czytelnicze [13].
Ilustracja 3. Baner promujący akcję „Książka w podróży”
Źródło: https://swiatczytnikow.pl/ksiazka-w-podrozy-promocja-c zytania-i-rabaty-dla-posiadaczy-biletow-pkp-intercity/.
Fotografia 2. Gliwicki bibliobus
Źródło: https://d-nm.ppstatic.pl/kadr/k/r/a0/f5/5af009540ec00_o,size,933x0,q,70,h,f3ed17.jpg.
Fotografia 3. Wnętrze bibliobusu
Źródło: http://www.alstonefield.org/wp-content/uploads/Mobile-Library-1.jpg.
W tym samym czasie po Krakowie jeździł literacki tramwaj, w którym zaproszeni artyści prezentowali pasażerom krakowskie legendy i baśnie. Była to świetna okazja, by poprzez lokalne opowieści przybliżać kulturę regionu oraz promować czytelnictwo.
Projekt realizowano w ramach programu „Fantastyczny Kraków. Literatura w mie- ście i miasto w literaturze” [15], którego głównym organizatorem była Wojewódz- ka Biblioteka Publiczna w Krakowie. W harmonogramie wydarzenia nie zabrakło innych atrakcji, w tym także licznych konkursów literackich. Jednak najbardziej wyczekiwanym punktem programu były niewątpliwie spotkania z pisarzami, wśród których wymienić można: Olgę Tokarczuk, Michała Rusinka, Barbarę Kosmowską oraz Katarzynę Bondę. W ramach inicjatywy odbyły się również zajęcia warsztatowe poprowadzone m.in. przez Łukasza Orbitowskiego i Monikę Filipowicz [1].
Na nieco inny pomysł wpadli natomiast pracownicy Biblioteki Gdynia. W 2019 r.
w letnie miesiące po Bulwarze Nadmorskim krążył bibliorower (zob. fot. 4). Biblio- tekarze dwa razy w tygodniu uzupełniali książki w specjalnym kufrze zamontowa- nym w rowerze towarowym i kursowali wzdłuż plaży [19]. Co istotne, by skorzystać z usługi nie trzeba było posiadać karty bibliotecznej. Zarówno mieszkańcy Gdyni, jak i turyści mogli sięgnąć po rozwożone przez bibliotekarzy książki. Uruchomiono także punkt biblioteczny „Przystań książki” na plaży w gdyńskim Śródmieściu. Przez całe wakacje na chętnych czekały biblioteczne parasole, leżaki oraz skrzynki pełne
literatury, w których znajdowało się ok. 300 egzemplarzy książek [20]. Obie akcje opierały się na idei wymiany, czyli bookcrossingu. Polega ona na pozostawianiu przeczytanych książek w miejscach publicznych po to, by znalazca mógł je przeczytać i znów „puścić” w obieg. W ten sposób książki zyskują „drugie życie”. Większość pozycji, która znalazła się w skrzyniach pochodziła właśnie z różnych projektów bookcrossingowych. Dlatego też każdy uczestnik projektu organizowanego w Gdyni miał możliwość zabrania czytanej przez siebie książki do domu, celem np. odświeżenia swojej domowej biblioteczki [19]. Bibliotekarze Biblioteki Gdynia wypowiadali się na ten temat następująco: „Mocno wierzymy w ideę bookcrossingu i dzielenia się literaturą, być może taka osoba za jakiś czas w nowym miejscu zostawi kolejny tytuł, z którego skorzysta ktoś inny” [20]. Przy takim założeniu bulwar i gdyńska plaża mogły zamienić się w mobilny punkt wymiany książek.
Fotografia 4. Gdyński bibliorower
Źródło: http://infobike.pl/bibliorower-na-wakacjach-w-gdyni_more_96374.html.
Kolejną inicjatywą, o której nie sposób nie wspomnieć w kontekście omawianego zagadnienia, jest projekt Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Instytucja ta posiada w swoich zbiorach unikatową kolekcję komiksów zlokalizowaną w Pracowni Komiksu, o czym przeczytać można na stronie biblioteki:
Pracownia Komiksu [..] posiada największy w polskich bibliotekach zbiór opowieści graficznych (w tym: mangi, picture booki, komiksy dla dzieci, artbooki, albumy i wydania kolekcjonerskie oraz zeszyty z unikalnymi wariantami okładkowymi), zinów, opracowań i czasopism poświęco- nych tematyce komiksowej. Nasza stale rozwijana kolekcja liczy w tej chwili ponad siedemnaście
tysięcy woluminów. Czytelnik znajdzie w naszym zbiorze komiksy polskie i zagraniczne, również w obcych językach, zarówno popularnych: angielskim (szczególnie komiksy superbohaterskie i undergroundowe), francuskim i niemieckim; jak i tych mniej oczywistych: włoskim, japońskim, czeskim, fińskim, łotewskim i wielu innych. Wśród zgromadzonych przez nas dokumentów znajdują się ponadto unikatowe kolekcje – prywatny zbiór Jerzego Skarżyńskiego oraz spuścizna po Henryku Derwichu. Staramy się zebrać całość polskiej komiksowej produkcji wydawniczej, zarówno tej oficjalnej jak i wydanej własnym nakładem [3].
Książnica Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza zakupiła wspomnianą kolekcję już w 2009 r. Ze względu jednak na to, że nowy nabytek został opracowany i przeniesiony do zamkniętego magazynu zbiorów specjalnych, niewiele potencjalnych czytelników wiedziało, że biblioteka jest w posiadaniu takiej kolekcji. Natomiast z przyczyn lokalowych i organizacyjnych stworzenie osobnej, dedykowanej czytelni nie było wówczas możliwe [8, s. 51]. Wobec tego pracownicy instytucji szukali rozwiązań, dzięki którym udałoby się rozreklamować unikatowy zbiór powieści graficznych.
W taki sposób zrodził się pomysł stworzenia Obwoźnej Czytelni Komiksów, która w 2013 r. ruszyła w trasę.
Mobilny punkt biblioteczny prezentuje i udostępnia najciekawsze zbiory podczas targów książki i festiwali fantastyki, takich jak: Pyrkon, MFKIG w Łodzi, Komiksowa Warszawa, Polcon, Gostkon czy Fantasmagoria [3]. Obwoźna Czytelnia umieszczana jest zazwyczaj w specjalnie wydzielonej strefie, gdzie można odetchnąć „od zgiełku i tłoku z przyjemną lekturą w ręku” [8, s. 51]. Organizatorzy dbają o komfort czytel- ników, dlatego też w przygotowywanych na konwentach czytelniach znajdują się – oprócz regałów wystawienniczych i przyciągających wzrok ekspozycji – wygodne pufy, leżaki i lampy (zob. fot. 5). Twórcy jednego z festiwali fantastyki Pyrkon informują np., że „Obwoźna Czytelnia Komiksów co roku daje pyrkonowiczom możliwość odpo- czynku i nabrania sił podczas poznańskiego Festiwalu. Wystarczy zostawić dokument ze zdjęciem przy wejściu – i gotowe! Świat niezapomnianych kadrów stanie przed Wami otworem” [17]. Nadmienić trzeba także, że powieści graficzne – ze względu na objętość i narrację przedstawioną w formie obrazu – okazały się idealnym medium, które można by prezentować podczas wyjazdów mobilnej czytelni. Komiksy czyta się szybko, w związku z czym możliwe jest „pochłonięcie” lektury w całości.
Inicjatywa podjęta przez Bibliotekę Uniwersytecką w Poznaniu stanowi przykład przedsięwzięcia, które zbudowało od podstaw swoją „markę” w środowisku festi- walowym, urozmaicając ofertę kulturalną danego konwentu. Spontaniczne wyjazdy mobilnej kolekcji powieści graficznych zmieniły się z czasem w planowane z wy- przedzeniem i profesjonalnie zorganizowane przedsięwzięcie. Projekt stał się na tyle popularny, że Obwoźna Czytelnia Komiksów zapraszana jest na wiele różnych
wydarzeń, których organizatorzy gotowi są finansować niemałe koszty transpor- tu, noclegów i posiłków osób obsługujących mobilny punkt udostępnień [8, s. 54].
O sukcesie projektu świadczy jednak przede wszystkim ogromne zainteresowanie miłośników komiksu, jak również osób, które przekonały się do powieści graficznych dzięki działalności czytelni. Wspomnieć można w tym kontekście, że podczas drugiej edycji Pyrkonu strefa o powierzchni 100 m2 nie była w stanie pomieścić wszystkich czytelników [8, s. 51].
Fotografia 5. Obwoźna Czytelnia Komiksów
Źródło: https://pyrkon-1285c.kxcdn.com/wp-content/uploads/2018/04/obwo%
C5%BAna-czytelnia-komiks%C3%B3w-pyrkon-atrakcje-yoast.jpg.
Projekt Obwoźnej Czytelni Komiksów niewątpliwie zachęcił także do odwiedza- nia placówki Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Dzięki akcji szerokie grono odbiorców dowiedziało się o istnieniu niespotykanej w Polsce kolekcji. W celach promocyjnych zorganizowano w Bibliotece Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza szereg różnych imprez tematycznych związanych z komiksami, np. Comics Wars czy Dzień Batmana. Największą popularnością cieszy się jednak organizowany cyklicznie Dzień Darmowego Komiksu. Wydarzenie posiada własną, specjalnie zaprojektowaną witrynę na stronie internetowej biblioteki. Użytkownik może kliknąć w jedną z za- kładek, wybierając kategorię, która najbardziej go interesuje i dowiedzieć się w ten sposób o przewidzianych atrakcjach i harmonogramie imprezy. Podczas wydarzenia odbywają się zazwyczaj ciekawe wykłady przybliżające czytelnikom świat komiksu.
Oprócz tego organizowane są warsztaty dla najmłodszych, konkursy z nagrodami,
spotkania z rysownikami, minigiełda, a także cosplaye, które polegają na przebieraniu się chętnych osób w kostiumy postaci komiksowych. W trakcie trwania imprezy można obejrzeć także specjalnie przygotowaną wystawę. W 2018 r. odbyła się np. prezentacja ręcznie rysowanych, unikalnych okładek popularnych serii komiksowych, które po- chodziły z prywatnych kolekcji [22]. Jednak najważniejszym punktem programu jest przede wszystkim rozdawanie powieści graficznych, o czym pisze Aleksander Gniot:
Organizowany [...] co roku „Dzień Darmowego Komiksu” [...] jest dzisiaj wydarzeniem rozpo- znawalnym wśród innych festiwali komiksowych w Polsce. Jest to impreza o międzynarodowym charakterze, której idea narodziła się w USA w 2002 r. i o ile za oceanem rozdawanie komik- sów odbywa się w dużych sklepach z komiksami, tak w Polsce wykorzystano do tego budynek biblioteki. Dzięki polskiemu dystrybutorowi amerykańskich komiksów sprowadza się darmowe zeszyty wybranych wcześniej w głosowaniu tytułów. Oprócz tego, dzięki sponsorom i wydawcom, rozdawane są polskie komiksy, mające promować rodzimych rysowników. Biblioteka Uniwer- sytecka ogłasza co roku nabór do antologii Darmozin, ułatwiającej początkującym rysownikom debiut i zaistnienie obok znanych twórców komiksowych. Przez cztery lata podczas poznańskiego wydarzenia rozdano około 6 tys. komiksów [8, s. 52].
Wspomnieć trzeba, że działalność Obwoźnej Czytelni Komiksów zaowocowała tak dużym zainteresowaniem, że w 2017 r. w Bibliotece Uniwersytetu w Poznaniu została otwarta Nova – Czytelnia Komiksów i Gazet, gdzie wyeksponowano cenny zbiór poznańskiej książnicy.
Podsumowując, celem wszystkich zaprezentowanych inicjatyw jest przede wszyst- kim propagowanie czytelnictwa. Wyjątkowość akcji polega jednak na tym, że biblio- tekarze zaopatrzeni w książki wychodzą poza gmachy instytucji bibliotecznych, by dotrzeć do jak najszerszego grona odbiorców, co pokazuje ogromne zaangażowanie bibliotek w tworzenie oczytanego społeczeństwa. Dzięki takim działaniom możliwe jest nie tylko zachęcenie do czytania, lecz także wzbudzenie zainteresowania osób niekorzystających z zasobów bibliotek. To świetna okazja do promocji zbiorów instytucji bibliotecznych. Tak jak w przypadku Obwoźnej Czytelni Komiksów pro- jekty te pozwalają wyeksponować kolekcje biblioteczne, które z różnych przyczyn (organizacyjnych, lokalowych itp.) nie są w pełni wykorzystywane w budynkach instytucji. Zamysł mobilnych czytelni opiera się także na promowaniu spędzania czasu wolnego z książką, łączenia przyjemnego z pożytecznym. Podejmowane przez biblioteki inicjatywy pokazują, że pobyt na plaży czy jazda komunikacją miejską mogą być znacznie urozmaicone przez lekturę. Niektóre akcje propagują też ideę book- crossingu, dzięki czemu nieczytane egzemplarze zyskują „drugie życie” i ponownie trafiają do obiegu. Wszystkie zaprezentowane przedsięwzięcia pokazują ponadto, że biblioteka to nie tylko określone miejsce w przestrzeni miasta, lecz wspólnota ludzi dzielących się książką.
Biblioteki mobilne mogą zatem okazać się korzystnym rozwiązaniem w określo- nych sytuacjach:
– Kiedy potrzebne jest dostarczenie książek bądź innych mediów do daleko po- łożonych miejscowości, nieposiadających własnego punktu bibliotecznego;
– Kiedy biblioteka chce dotrzeć do osób o specjalnych potrzebach, wymagających szczególnej obsługi, np. osób starszych bądź chorych, w domach pomocy spo- łecznej, szpitalach, zamkniętych ośrodkach leczenia;
– Kiedy biblioteka dąży do aktywizowania lokalnej społeczności, wychodząc z usłu- gami poza własny gmach (biblioteki przenośne w punktach spotkań mieszkańców);
– Kiedy biblioteki decydują się współpracować z osobami czasowo przebywają- cymi na danym terenie, jak np. turyści (biblioteki przenośne w punktach atrak- cyjnych turystycznie – w parkach, na plaży, w lesie itp.);
– Kiedy usługa wypożyczenia książki powiązana jest z inną usługą, mającą na celu jej uatrakcyjnienie lub urozmaicenie (punkty mobilnych wypożyczeń podczas pik- ników, gier miejskich organizowanych przez biblioteki, wyścigów, turniejów itp.);
– Kiedy książka ma pełnić funkcję terapeutyczną i po specjalnej selekcji dystry- buowana jest do zakładów karnych, domów poprawczych itp.
– Kiedy zajęcia z książką stanowią element działań edukacyjnych w szkołach i przedszkolach, które zapewniają miejsce na mobilne stanowiska wypożyczeń;
– Kiedy księgozbiór biblioteki jest zbyt skromny i nie pozwala na uruchomienie odrębnych punktów bibliotecznych;
– Kiedy biblioteka dąży do maksymalnego wykorzystania posiadanego księgo- zbioru.
Jak wynika z przedstawionej listy mobilne punkty biblioteczne mogą okazać się rozwiązaniem atrakcyjnym w wielu różnych sytuacjach. Z jednej strony mogą służyć niwelowaniu deficytów (kiedy nie można liczyć na stacjonarną placówkę biblioteczną działającą w pełnym wymiarze godzin, dysponującą atrakcyjnym księgozbiorem).
Z drugiej zaś może być to rozwiązanie zwiększające atrakcyjność tradycyjnych usług bibliotecznych. Niezależnie od tego warto poddać ocenie czy tradycyjnie działająca biblioteka nie mogłaby w taki sposób rozszerzyć swojej oferty oraz jakie potencjalnie korzyści mogłaby uzyskać stosując to rozwiązanie.
Bibliografia
1. Biblioteka Kraków. Fantastyczny Kraków. Literatura w mieście i miasto w literaturze [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://www.biblioteka.krakow.pl/fantastyczny- -krakow-literatura-w-miescie-i-miasto-w-literaturze-2/. Stan z dnia 29.07.2020.
2. Biblioteka przychodzi do człowieka [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.
ekartkazwarszawy.pl/kartka/biblioteka-przychodzi-czlowieka/. Stan z dnia 27.07.2020.
3. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu. Pracownia Komiksu [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: http://lib.amu.edu.pl/pracownia_komiksu/. Stan z dnia 14.09.2020.
4. Curyło Monika: „Kampania czytelnicza” czyli propaganda książki. Akcje społeczne pro- mujące książkę, czytelnictwo i bibliotekę. W: Wojciechowska Maja (red.): Sfera kultury, sfera nauki: współczesny obraz biblioteki. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Edward Mitek, 2014, s. 87–110. ISBN 978-83-64335-05-1.
5. Czytelnia na szynach. Książki dostępne w tramwaju [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://kultura.trojmiasto.pl/Czytelnia-na-szynach-Ksiazki-dostepne-w-tramwa- ju-n65166.html?strona=15. Stan z dnia 01.08. 2020.
6. Darmowa komunikacja miejska we Wrocławiu. Musisz spełnić tylko jeden warunek [Do- kument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2019–10-10/
majac-przy-sobie-ksiazke-tokarczuk-mozna-jezdzic-za-darmo-przez-caly-weekend-po- -wroclawiu/. Stan z dnia 11.08.2020.
7. Frieske Józef: Biblioteki ruchome jako formy pracy z czytelnikiem zbiorowym. „Bibliote- karz”. 1946, nr 8–9, s. 169–171. ISSN 0208-4333.
8. Gniot Aleksander: Czytelnia w drodze – oryginalny sposób reklamowania kolekcji bi- bliotecznej na przykładzie Obwoźnej Czytelni Komiksów Biblioteki Uniwersyteckiej w Po- znaniu. W: Wojciechowska Maja (red.): Mobilnie, interaktywnie, kompetentnie. Usługi, media i technologie informacyjno-komunikacyjne w nowoczesnej bibliotece. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe i Edukacyjne SBP, 2019, s. 48–55. ISBN 978-83-65741-42-4.
9. Hlebowicz Jan: Nowe czytelnie w gdańskich tramwajach [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://gdansk.gosc.pl/doc/1530557.Nowe-czytelnie-w-gdanskich-tramwajach.
Stan z dnia 15.09.2020.
10. Jagielnicka Ula: 23 kwietnia zaczytani wrocławianie jadą bez biletu! [Dokument elektro- niczny]. Tryb dostępu: https://www.wroclaw.pl/z-ksiazka-bez-biletu-we-wroclawskim- -mpk-akcja-biblioteki-miejskiej. Stan z dnia 08.08.2020.
11. Krempa Sławomir: Książka zamiast biletu? Tak, to możliwe! [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: https://www.granice.pl/news/ksiazka-zamiast-biletu-tak-to-mozliwe/8268.
Stan z dnia 10.09.2020.
12. Kurek-Kokocińska Stanisława: Podążając za czytelnikiem. Mobilność w udostępnianiu księgozbiorów bibliotek publicznych – analiza wybranych form usług ruchomych. W: Woj- ciechowska Maja (red.): Mobilnie, interaktywnie, kompetentnie. Usługi, media i techno- logie informacyjno-komunikacyjne w nowoczesnej bibliotece. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe i Edukacyjne SBP, 2019, s. 15–26. ISBN 978-83-65741-42-4.
13. Miejska Biblioteka Publiczna w Gliwicach. Biblioteka w autobusie [Dokument elektro- niczny]. Tryb dostępu: https://biblioteka.gliwice.pl/biblioteka-w-autobusie/. Stan z dnia 29.07.2020.
14. Miejskie Podróże Książkowe: darmowe audiobooki w MPK [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: https://poznan.naszemiasto.pl/miejskie-podroze-ksiazkowe-darmowe-au- diobooki-w-mpk/ar/c13-2762498. Stan z dnia 18.08.2020.
15. Morawiec Barbara Maria: Literacki tramwaj i biblioteka w autobusie [Dokument elektro- niczny]. Tryb dostępu: http://lustrobiblioteki.pl/2018/05/literacki-tramwaj-i-biblioteka-w- -autobusie/. Stan z dnia 29.07.2020.
16. MPK czyli Miejskie Podróże Książkowe [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://
www.poznan.pl/mim/bm/news/wydarzenia-poznanskie,c,10/mpk-czyli-miejskie-podroze- -ksiazkowe,62424.html. Stan z dnia 25.09.2020.
17. Obwoźna Czytelnia Komiksów [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://pyrkon.
pl/obwozna-czytelnia-komiksow/. Stan z dnia 22.09.2020.
18. Rudnicka Zofia: Akcja letnia łódzkich bibliotekarzy miejskich. „Bibliotekarz”. 1955, nr 4, s. 103–105. ISSN 0208-4333.
19. Sikorska Monika (oprac.): Mobilna biblioteka w Gdyni. Po bulwarze krąży „bibliorower”
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://turystyka.wp.pl/mobilna-biblioteka-w- -gdyni-po-bulwarze-krazy-bibliorower-6406415928137857a. Stan z dnia 29.07.2020 r.
20. Stafiej Łukasz: Plażowanie z książką w Gdyni [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
https://kultura.trojmiasto.pl/Plazowanie-z-ksiazka-w-Gdyni-n135910.html. Stan z dnia 29.07.2020.
21. Wojciechowska Maja: Problematyka zarządzania zmianami w bibliotekach akademickich na początku XXI w. W: Sučasnì problemi dìâl’nostì bìblìoteki b umovah ìnformacìjnogo suspìl’stva. Materìali tret’oï naukovo-praktičnoï konferencìï z mižnarodnoû učastû, L’viv, 29 vepesnâ 2011 r. L’viv: Bidavnictvo L’vìvs’koï polìtechniki, 2011, s. 33–56. ISBN 978- 617-607-114-3.
22. Wystawa Blank Cover [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://lib.amu.edu.pl/
dzien_darmowego_komiksu/wbc.htm. Stan z dnia 14.08.2020.
