Michał Heller
"Struktura prostranstwa-wremieni",
R. Penrose, Moskwa 1972 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 10/1, 187-189
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ris tia n a e ATK
10(1974)1
Z ZAGADNIEŃ FILOZOFII PRZYRODY
I PRZYRODOZNAWSTWA
H e l l e r M.R. P e n ro se : S tr u k tu ra p ro stra n s tw a -w rie m ie n i, Izd. "M ir", M o sk w a 1972 L u b a ń s k i M.
Z filo zo ficzn y ch ro z w a ż a ń n a d n iesk o ń c z o n o śc ią
L ogika i e m p iric z e sk o je p o zn an ie , Izd. "N a u k a " , M o sk w a 1972 P a c i o r e k I.
D. H. K enyon, G. S tein m an : B iochem ical p re d e s tin a tio n , N e w Y ork, L on d o n 1969
S 1 a g a Sz.
T h e o ry a n d e x p e rim e n t in ex o b io lo g y , ed. A la n W . S chw artz, T he N e th e rla n d s, W o lte rs-N o o rd h o ff P u b lish in g G ro n in g en , vol. 1 — 1971, s. 160; v o l. 2 — 1972, s. 146.
T r z a s k o w s k a A.
W . A. A m b arcu m ian , W . W . K a z ju ty n s k ij : M e to d o ło g ic z a sk ije p ro b le m y astro fizy k i, W o p ro s y F iłosofii 3 (1973) 91— 102.
R. P enrose: S tr u k tu ra p ro stra n stw a -w rie m ie n i, Izd. "M ir", M o sk w a 1972,
(przekł.: L. P. G riszczuk, N. W . M ickiew icz), ss. 183
W c y k lu z n a n y c h "B attelle R e c o n tre s" w 1967 r. prof. R. P e n ro se w y g ło sił je d e n a ś c ie w y k ła d ó w n a tem at n ie k tó ry c h z a sto so w a ń m eto d to p o lo g iczn y c h do b a d a n ia k o la p s u i p o c z ą tk o w e j o so b liw o ści w kosm o lo g ii. W y k ła d y te, p o d w sp ó ln y m ty tu łe m S tru c tu re of S p a ce-tim e w eszły ja k o V II ro zd ział do to m u sp ra w o z d a ń L ectu res in M a th e m a tic s and P h y sic s (Ed. by C. M. D e W itt an d J. A. W h e e le r, B en jam in Inc., 1968). W r. 1972 w y k ła d y P e n ro s e 'a u k a z a ły się w ję z y k u ro s y jsk im w p o sta c i o d d zieln ej książki. R o sy jsk ie w y d a n ie A u to r u z u p e łn ił k ró tk im p o sło w iem z a w ie ra ją c y m la p i d a rn e in fo rm a c je o p o stę p ie , ja k i u c z y n io n o w o m aw ian e j d zied z in ie do
chw ili u k a z a n ia się k siążk i. T łum acze z a o p a trz y li ro s y js k i te k s t dość licz n y m i p rzy p isam i o c h a ra k te rz e w y ja śn ia ją c y m .
D o k o n a jm y sc h e m a ty c z n e g o p rz e g lą d u tre ś c i te j in te re s u ją c e j p u b lik a c ji. 1. W stę p . 2. Is to ta o g ó ln ej te o rii w zg lęd n o ści — A u to r, o p e ru ją c g łó w n ie ję z y k ie m to p o lo g ii, d a je zw ięzłą c h a ra k te ry s ty k ę p ię c iu ró ż n y c h ty p ó w cza so p rz e strz e n i, a m ia n o w icie: c z a so p rz e strz e n i A ry sto te le s a , G alileusza, N e w to n a, M in k o w sk ieg o , E in stein a. 3. M e to d a a b s tra k c y jn y c h in d e k s ó w — je s t to w y k ła d p e w n e j a lg e b ry w ielk o ści w y p o sa ż o n y c h w e w sk aźn ik i, a l g e b ra ta je s t n ie z a le ż n a od w y b o ru u k ła d u w sp ó łrz ę d n y c h . 4. C z aso p rze strz e n ie ze s tru k tu r ą sp in o ro w ą — A u to r tr a k tu je sp in o ro w ą s tru k tu r ę cza s o p rz e strz e n i ja k o b a rd z ie j fu n d a m e n ta ln ą od je j s tru k tu r y p se u d o e u k lid e - so w ej. Is tn ie n ie s tru k tu r y sp in o ro w e j n ie n a k ła d a n a ro zm aito ść cz a so p rz e strz e n n ą żad n y c h lo k a ln y c h o g ran iczeń , n a k ła d a je d n a k p e w n e o g ra n ic z e n ia g lo b aln e. A n a liz a ty c h o g ra n ic z e ń je s t p rz e d s ta w io n a w n a stę p n y m ro z d ziale: 5. W y ja ś n ie n ie w e k to ra sp in o w eg o — c z a so p rz e strz e ń ze sp in o ro w ą s tru k tu r ą m usi by ć m. in. z o rie n to w a n a w czasie i p rz e s trz e n i. 6. Ja w n e fo rm u ły k rz y w iz n y — z o sta ły one u z y sk a n e p rz y p o m o cy m e to d y w y ło żo n ej w ro z d z ia le trzecim . 7. R ó w n a n ia E in ste in a i o g n isk o w a n ie — o d d z ia ły w a n ie k rz y w iz n y c z a so p rz e strz e n i n a w ią z k ę p ro m ien i ś w ie tln y c h m o żn a fo rm aln ie opisać, przez a n alo g ię z d z ia ła n ie m u k ła d u so czew ek , p rz y p o m o cy p e w n y ch lo k a ln y c h w ie lk o śc i p rz e d s ta w ia ją c y c h o d p o w ied n io "zd o ln o ść o g n is k o w a n ia ” i " a s ty g m a ty z m " k rz y w iz n y . Je ż e li lo k a ln a g ęsto ść e n e rg ii je st d o d a tn ia , to so czew k o w e w ła sn o śc i cza so p rz e strz e n i zaw sze p o w o d u ją zb ieżn o ść (ogniskow anie) p ro m ien i św ie tln y c h . 8. K o n fo rem n a n ie sk o ń c z o n ość — J a k w iadom o, w o g ó ln ej te o rii w z g lęd n o ści z a s a d y z a c h o w a n ia są s p e łn io n e lo k a ln ie , n a to m ia s t z g lo b a ln y m i z asad am i z a c h o w a n ia są isto tn ie k ło p o ty , n ie w iadom o n a w e t czy w o g ó le one is tn ie ją . D obrze o k re ś lo n e p o ję c ie e n e rg ii-p ę d u z n a n e je s t ty lk o w szczeg ó ln y m p rz y p a d k u c z aso p rze s trz e n i a sy m p to ty c z n ie p ła sk ic h . A sy m p to ty c z n a e u k lid e so w o ść — ja k w y k a z a ł P e n ro se — je s t ró w n o w a ż n a istn ie n iu p e w n e j g ła d k ie j s tru k tu r y na c z a so p rz e strz e n i p o s ia d a ją c e j g ra n ic ę . G ran icę c z a so p rz e strz e n i tw o rz ą p o cz ą tk o w e i k o ń co w e p u n k ty w sz y stk ic h z e ro w y c h linii g e o d e z y jn y c h w d a n e j cza so p rz e strz e n i. 9. H o ry z o n ty — A u to r p o d a ł d e fin ic je h o ry z o n tó w zd arzeń , c z ą ste k oraz h o ry z o n tu C au ch y eg o , a ta k ż e p rz e a n a liz o w a ł n ie k tó re m o d ele k o sm o lo g iczn e p od k ą te m is tn ie n ia w n ich ró ż n y c h ro d z a jó w h o ry zo n tó w .
D o ty c h c z a so w e ro d z ia ły s ta n o w iły w zasad zie p rz y g o to w a n ie a p a ra tu p o ję c io w e g o p o trz e b n e g o do w p ro w a d z e n ia c z y te ln ik a w d w a n a jw a ż n ie j sze z a g a d n ie n ia k sią ż k i — z a g a d n ie n ie k o la p s u i p o c z ą tk o w e j osobliw ości. 10. K o lap s g ra w ita c y jn y — w ro z d z ia le ty m c z y te ln ik z n a jd u je an alizę s tr u k tu r y c z a so p rz e strz e n i k o la p s u ją c e j. A u to r p rz y ta c z a d ow ód (w raz z o b sz e r n y m i om ów ieniam i) tw ie rd z e n ia , k tó r e głosi, że p rzy p e w n y c h o g ó ln y ch z a ło ż e n ia c h — re a liz u ją c y c h się zaw sze p o d czas sy m e try c z n e g o k o la p s u —
w p rzy szło ści m usi p o ja w ić się oso b liw o ść ro z u m ia n a ja k o św ie tln a niezu- p ełn o ść cza so p rz e strz e n i. 11. O so b liw o ści w k o sm o lo g ii — celem te g o ro z d ziału je s t p rz e d s ta w ie n ie (w raz z o b szern y m i w y ja ś n ie n ia m i i zary se m dow odów ) d w ó ch tw ie rd z e ń sfo rm u ło w a n y c h przez S. W . H a w k in g a o nie- u n ik n io n o śc i w y s tę p o w a n ia p u n k tó w o so b liw y ch w m o d elach k o sm o lo g icz n y ch , je ż e li sp e łn io n e są p e w n e (fizycznie re a listy c z n e ) w a ru n k i. W je d n y m tw ie rd z e n iu o so b liw o ść je s t ro z u m ia n a ja k o g e o d e z y jn a czaso w a nie- z u p ełn o ść, w d ru g im ja k o g e o d e z y jn a cza so w a lu b św ie tln a n iez u p e łn o ść c z a so p rzestrzen i. W śró d zało ż eń o b y d w u tw ie rd z e ń z n a jd u ją się i ta k ie , k tó re, choć "fizy czn ie re a lis ty c z n e " n ie m uszą się re a liz o w a ć w rz e c z y w isty m
św iecie.
W y k ła d P e n ro s e 'a , choć w zasad zie p rzez c a ły czas sp e c ja listy c z n y , n ie w a h a się p o św ięcić — g d y te g o zajd z ie p o trz e b a — m a te m a ty c z n e j ścisło ści d la celó w p o g lą d o w y c h . T e m a ty k a k siążk i n a le ż y do n a jb u jn ie j ro z w ija ją c e g o się dziś d ziału te o rii g ra w ita c ji. Tym w ię k sz a p o trz e b a p o g lą d o w y c h i p rz y n a jm n ie j w p ew n y m se n s ie p rz e g lą d o w y c h p u b lik a c ji z te j dziedziny.
O m a w ia n a k s ią ż k a n ie s te ty p o d z ie la los w sz y stk ic h te g o ro d z a ju w s tę pów do a k tu a ln e j p ro b le m a ty k i — w ch w ili o p u b lik o w a n ia je s t ju ż p rz e sta rz a ła . Ju ż po w y g ło sz e n iu w y k ła d ó w P e n ro s e 'a , ale p rzed u k a z a n ie m się ro s y js k ie g o w y d a n ia je g o k siążk i, A u to r w ra z z S. W . H aw k in g iem u z y s k a li z n a c z n y p o stę p w b a d a n iu p ro b lem u o so b liw o ści. Z a n a jw ię k s z e o sią g n ię c ie w te j d zied z in ie u z n a je się tzw . tw ie rd z e n ie H a w k in g a -P e n ro se ’a
(T h e S in g u la rities of G ra v ita tio n a l C ollapse an d C o sm o lo g y , P roc. R oy. Soc.
Lond., A 314 (1970) 529—548) b ę d ą c e n a jm o c n ie jsz y m sp o śró d w szy stk ich z n a n y c h d o ty ch cz as (do c h w ili p is a n ia te j re c e n z ji, a n ie u k a z a n ia się je j drukiem !) tw ie rd z e ń o o so b liw o ściach , a z arazem ja k b y po d su m o w an iem tw ie rd z e ń re fe ro w a n y c h w k sią ż c e P e n ro s e 'a . W m ię d zy czasie ro z w in ę ły się ta k ż e , d z ię k i p raco m ró ż n y c h au to ró w , te c h n ik i i m e to d y b a d a n ia g lo b aln ej s tru k tu r y cza so p rz e strz e n i. Je d n a k ż e k sią ż k a P e n ro s e 'a , g łó w n ie ze w zglę du n a osobę A u to ra , n a d łu g o p o z o sta n ie p o z y c ją k lasy czn ą.
M ich a ł H eller
M IECZYSŁAW LUBAŃSKI
Z FILOZOFICZNYCH ROZW AŻAŃ N A D NIESKOŃCZONOŚCIĄ
Filozoficzne z a g a d n ie n ia p rz y ro d o z n a w stw a cieszą się o b e c n ie dużym z a in te re so w a n ie m . Raz po ra z u k a z u ją się n o w e p u b lik a c je z te g o zak resu . S p o ty k a m y w śró d n ic h k ró tk ie a rty k u ły , ja k i o b sz e rn e k siążk i. Spośród p ra c o c h a ra k te rz e p o d ręczn ik o w y m , w y d a n y c h o sta tn io w ZSRR, m ożna w y m ien ić: M. M. K arpow , F iło so isk ie w o p r o s y so w re m ie n n o g o je s te s tw o -
