Studia z filozofii Boga", pr. zb. red bp Bohdana Bejze, Warszawa 1968 : [recenzja]

B. Dembowski

Studia z filozofii Boga", pr. zb. red bp

Bohdana Bejze, Warszawa 1968 :

[recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 7/1, 140-151

którego zależy dobro jakiegoś innego partycypującego, podobnie jak nic nie zm usza do w niosku, że ciepło jednego ciała zależy od tego sa­ mego ciepła, od którego zależy ciepło jakiegoś innego ciała.

W reszcie i argum entacja czwartej drogi obraca się — jak się w y ­ daje — w błędnym kole. Jeżeli bowiem zasada partycypacji stanow i w dowodzie tezy, że istn ieje E n s p e r s e , przesłankę w iększą, to jeżeli zasada partycypacji jest o tyle pewna, o ile jest pewne, że istn ie­ je E n s p e r s e , względem którego w szystko inne jest jedynie e n s p e r p a r t i c i p a t i o n e m , to zasada partycypacji czerpie swoją pew ność ze zdania, dla którego ma być przesłanką, a tym sam ym obra­ ca się w błędnym kole.

Ten ostatni zarzut można by uchylić, zakładając, iż zasada party­ cypacji jest w czwartej drodze nie tyle przesłanką, ile raczej hipotezą roboczą czy założeniem dialektycznym , które dostarcza um ysłow i opar­ cia tym czasow ego28. Nie wiadomo jednak, czy to odpowiadałoby m yśli św. Tomasza.

Czwarta droga św. Tomasza jest rozumowaniem, które ze w zględu na podstaw ow e założenie zajm uje wśród pięciu dróg św. Tomasza osobli­ w e m iejsce. Czwarta droga opiera się na pojęciu i zasadzie partycy­ pacji. Pojęcie i zasada partycypacji przeszły z platonizmu poprzez neo- platonizm i tradycję filozoficzną chrześcijańską do system u św. Toma­ sza. Pojęcie partycypacji jest m yślow ą konstrukcją, której przedmio­ towa w artość nie jest oczyw ista. Czwarta droga obraca się w pew nego rodzaju błędnym kole, gdyż w przesłance w iększej zakłada się to, co ma być konkluzją.

Nie da się jednak zaprzeczyć, iż pojęcie i zasada partycypacji mogą być i są użyteczne w konstrukcji systemu. Im w łaśn ie system św. To­ masza zawdzięcza w dużej m ierze swoją oryginalność i w ew nętrzną zwartość.

Studia z filozofii Boga, Praca zbiorowa pod redakcją bpa Bohdana Bejze, W arszawa, ATK, 1968, s. 444.

1. Charakter i układ dzieła.

Redaktor tego dzieła, znany już w Polsce inicjator w ydaw ania prac zbiorowych z zakresu filozofii Boga i człowieka oraz teologii (za­ równo w ujęciu ściślej teoretycznym , jak i pastoraln ym )1 postanow ił

28 Joseph de Finance: Etre et agir dans la Philosophie de Saint Thomas, Paris 1945, str. 125.

1 W latach 1967—69 pod redakcją bpa Bohdana Bejze ukazały się w W arszawskim W ydawnictw ie SS. Loretanek — B enedyktynek trzy tom y artykułów teologicznych (w szerokim tego słow a znaczeniu) i f i­ lozoficznych, o charakterze w ysokiej popularyzacji, pt.: „W nurcie za­

uprzystępnić czytelnikowi polskiem u szereg zachodnioeuropejskich at- tykułów na temat filozofii Boga, wychodząc z założenia, że „po w ojnie piśm iennictwo polskie poświęcone tom istycznej teodycei jest nader szczupłe” (5)2. N iew ątpliw ie ze strony czytelnika polskiego należy się w ielka wdzięczność W ydawnictw u Akadem ii Teologii Katolickiej i Re­ daktorowi ks. bpowi Bohdanowi Bejze. Otrzym aliśm y bowiem dosko­ nały zestaw znakomitych i w zględnie najnowszych artykułów z zakresu tego, co aktualnie filozofia tom istyczna m ówi o Bogu.

Książka składa się z dwóch części. Część pierwsza zawiera artykuły tłum aczone z języków obcych, zestawione — jak pisze Redaktor w S ło­ w ie Wstępnym — „w takiej kolejności, jaka jest typowa dla teodycei tom istycznej” (6). A rtykuły te, mimo, że ułożone są w edług tradycyj­ nego, starego już schematu, nie są schem atyczne, lecz przeciwnie czę­ sto stanow ią nowy krok naprzód w kontynuow aniu starych, lecz zawsze w ażnych i aktualnych dyskusji filozoficznych. W iększość artykułów w części pierwszej stanowią referaty w ygłoszone na VI M iędzynarodo­ w ym Kongresie Tom istycznym (Rzym, 6—11, IX, 1965).

Druga część zawiera artykuły napisane specjalnie dla tego dzieła przez polskich tom istów (ze środowiska krakowskiego, lubelskiego i warszawskiego). U zupełniają one teoretycznie treść części pierwszej i są wyrazem, wprawdzie fragm entarycznym , nie mniej jednak w aż­ nym, żywego rozwoju tom istycznej m yśli filozoficznej w Polsce.

Na część pierwszą składają się artykuły:

F. Van Steenberghen — W prowadzenie do problem u Boga (Roz. I—IV książki „Dieu caché”, Louvain-Baris, 1961).

J. Maritain — Bóg i nauka (God and Science — roz. III książki „On th e Use of Philosophy”, Princeton, 1961).

V. W hite OP — Przygotow anie w stęp ne do pięciu dróg (Prelude to the Five Ways — roz. IV książki „God the Unknown and other E ssays”, N ew York 1955).

A. Bogliolo SDB — O założeniach dróg, którym i św. Tomasz dowodzi istnienia Boga (De praesuppositis viarum s. Thomae ad existentiam Dei probandam, w: „De Deo in philosophia s. Thomae et in hodierna p hi­ losophia”, Acta VI Congressus Thom istici Internationalis, Romae 1965—6).

R. Masi — O pierwszej drodze (De prima via, „De Deo...” j. w.). J. B. Lotz SJ — O drugiej drodze św. Tomasza z A kw inu (De secun­ da via s. Thomae Aquinatis, „De Deo...” j. w.).

gadnień posoborowych” oraz dwa tom y rozpraw filozoficznych pt.: „O Bogu i człowieku”. Publikacje te zawierają prace autorów pol­ skich.

2 Cyfry w nawiasach w skazują odpowiednie strony om awianego dzieła.

M. D. Philippe OP — Trzecia droga św. Tomasza (La troisièm e v o ie de S. Thomas, „De Deo...” j. w.).

C. Fabro CPS — M etafizyczna podstawa czwartej drogi (Il fonda- mento m etafisico della IV via, „De Deo...” j. w.).

M. Duquesne — O piątej drodze (De quinta via: le preuve de Dieu par le gouvernem ent des choses, „De Deo...” j. w.).

E. Gilson — Pojęcie Boga w filozofii św. Tomasza z A kw inu (De la notion d’être divin dans la philosophie de saint Thomas d’Aquin, „De Deo...” j. w.).

J.-H. N icolas OP — Afirm acja Boga a poznanie (Affirm ation de Dieu et Connaissance, Revue Thom iste , 2/1964).

C.-J. G effré — Teologia naturalna i Objawienie w poznaniu Boga jedynego (Théologie naturelle et révélation dans la connaissance de Dieu un, w: L ’éxistence de D ieu ”, Casterman, 1961).

E. Gilson — Byt i Bóg (L’être et Dieu, Revue Thomiste, 2/1962). N a część drugą składają się następujące artykuły:

Ks. M. Jaw orski — Przedfilozoficzne i filozoficzne poznanie Boga. M. A. Krąpiec OP — M etafizyka i problem Boga.

Ks. S. K am iński — Zagadnienia metodologiczne związane z filozofią Boga.

A. B. Stępień — Filozofia poznania a filozofia Boga.

Z. J. Zdybicka Ursz. SJK — Problem Boga w e w spółczesnym to- mizmie.

Ponadto w e Słow ie W stępnym bp Bejze zam ieścił jako bardzo w ażny dodatek sw oją propozycję polskiego przekładu tekstu „pięciu dróg” św. Tomasza. Jest ona pewną m odyfikacją tłum aczenia podanego przez ks. W. Granata (Teodycea, Poznań 1960). Tłum aczenie to, a zwłaszcza jego układ, (wzorowany na układzie proponowanym przez Maquarta) „który uw ypukla różne części składow e ’pięciu dróg’ i ukazuje m etafi­ zyczny charakter zawartego w nich dowodzenia” (7) można uznać za aktualnie najlepszą polską w ersję klasycznego tekstu św. Tomasza.

Om awiając to dzieło chcę najpierw (2) zwrócić uwagę na te artykuły, które uzupełniają się w zajem nie przez w ystępującą w nich jak gdyby dyskusję nad problem ami istotnie ważnym i w filozofii Boga, następ­ nie (3) podkreślić w poszczególnych — lecz nie w e w szystkich — arty­ kułach te ich cechy, form alne i treściow e, które wydają się być szcze­ gólnie wartościowe, w reszcie (4) z obowiązku recenzenta w yjaw ić nie­ które z dostrzeżonych usterek redakcyjnych, które jednak nie przesła­ niają zasadniczej wartości dzieła i jego treściow ych zalet.

2. Problem y „dyskutow ane”.

Chociaż każdy z artykułów ma swój określony przedmiot, jednak niektóre z nich w swej treści się zazębiają. N ie powoduje to bynajmniej nużących powtórzeń. Przeciwnie, uważny czytelnik m oże śledzić dy­

skusję prowadzoną przez znakom itych specjalistów; m oże być św iad­ kiem pogłębiania się ujęć w trudnych zagadnieniach filozoficznych. Zwróćmy uwagę na dwa takie dyskusyjne nurty.

2.1. Do jednego z nich należą artykuły: E. Gilson, P ojęcie Boga w filozofii św. Tomasza z A kw inu (202—18); J.-H. Nicolas OP, A fir- m acja Boga a poznanie (219—51); C.-J. Geffré, Teologia naturalna i Objawienie w poznaniu Boga jedynego (252—80).

Problemem jak gdyby dyskutowanym w tych artykułach jest bar­ dzo ważne zagadnienie granic naszego poznania istoty Boga, a w łaści­ w ie zagadnienie racjonalizm u i irracjonalizmu w filozofii Boga. G il­ son przestrzegając przed skrajnym racjonalizm em mocno podkreśla tezę, głoszoną przez Tomasza, iż w filozofii wpraw dzie możemy o Bogu w iedzieć, że jest, nie m ożem y natom iast poznać, jaki jest. Jego Istota w ym yka się naszemu poznaniu. Nicolas przeciwstaw ia się nie tyle tej tezie, którą sam podtrzymuje, ile zbyt radykalnem u jej form ułowaniu. We wnikliwych analizach m ówi, co możem y poznać z istoty Bożej, rozważając Go jako przyczynę sprawczą i wzorczą w szystkiego co jest; oraz analizując pojęcie partycypacji. Zwłaszcza ważne są jego rozważania na temat analogicznego poznania Boga (244—51). Ostatecz­ nie tym, którzy m ówią „nie możem y poznać Boga, bo jest transcen­ d entny” odpowiada „wiedzieć, że jest i powiedzieć, że jest transcen­ dentny, to poznać B oga” (250). Możemy powiedzieć, że obaj autorzy m ają rację. Nicolas jednak słusznie przestrzega przed zbyt radykal­ nym językiem, który zam iast utem perować nadm ierny racjonalizm m ógłby całkowicie zniechęcić do uprawiania filozofii Boga, co zresztą m ożem y zauważyć w licznych w spółczesnych irracjonalizmach.

A rtykuł Geffré’ge zawiera sform ułowania, w których można dostrzec dalsze pogłębienie tego problemu. Poprzestaniem y na zasygnalizowaniu tw ierdzeń, które autor stara się uzasadnić. Pisze on: „chrystianizm w ią ­ że się z metafizyką, która nie jest absurdalna..., opowiedzenie się za B ogiem w iary nie w ym aga złożenia ofiary z intelektu, lecz stanow i najw yższe udoskonalenie intelektu w poszukiwaniu prawdy. Inaczej m ów iąc Bóg wiary jest jednocześnie Pierw szą Przyczyną zrozum ial- ności św iata” (253—4).

Te trzy artykuły są bardzo ważnym przyczynkiem dla zrozumienia, na czym polega tom istyczny racjonalizm; mogą one pomóc rozproszyć zdarzające się ciągle na ten tem at nieporozumienia. Zwróćmy jeszcze uw agę na inne nieporozumienie, jakie usuwa artykuł Gilsona. Miano­ w icie tym katolikom, którzy ożyw ieni duchem ekum enicznym obawiają się „łacińskości’’ teologii i filozofii Tomasza, Gilson przypom ina (217— —8), jak w iele m yśl A kw inaty skorzystała z osiągnięć m yślicieli Chrześcijańskiego Wschodu. Również bardzo w ażne jest podkreślenie (213) łączności myśli Tomaszowej z m yślą arabską.

2.2. Inną drobną różnicę zdań, pogłębiającą nasze rozum ienie pro­ blemu, m ożem y dostrzec w artykułach: E. Gilson, B yt i Bóg (281—332) oraz M. A. Krąpiec, M etafizyka i problem Boga (347—79). Tu tematem „dyskusji’’ jest pojęcie Boga w m etafizyce, a w łaściw ie zagadnienie stosunku Boga filozofii do Boga religii, tak jak się ono przedstawiało w historycznym rozwoju m yśli m etafizycznej.

Krąpiec w swych analizach greckiej m yśli filozoficznej podtrzymuje tezę Gilsona, że „bóg greckiej filozofii nie m ógł być Bogiem religij­ nych przeżyć człowieka, Bogiem żywym , lecz stał się 'bogiem -czyn- nikiem ’ — ’bogiem -zasadą’ ” racjonalności świata (357). Gilson jednak w sw ych historycznych analizach stoi na sta n o w isk u 3, że zasadnicza różnica m iędzy religią a filozofią leży w odmiennym sposobie staw ia­ nia pytań. W każdej religii (i mitologii) człowiek pyta o osobę: pyta, kto się nim opiekuje. W filozofii natom iast staw ia pytanie o rzecz: pyta, co jest zasadą świata. Bóg filozofii to zawsze „coś” — a Bóg reli­ gii to zawsze „ktoś”. Krąpiec zasadniczo zgadza się z tym ujęciem, ale w pew nych wypadkach w idzi jeszcze coś z religijnej odpowiedzi (za­ sadą jest „ktoś”) tam, gdzie Gilson dostrzega już tylko filozoficzne „coś”. Na przykład o apeiron Anaksym andra Krąpiec pisze: „podsta­ w ow y czynnik natury ’z którego’ w szystko się w yłoniło, jest znaczenie radykalniej ’kim ś’ nieskończonym i nieokreślonym dla naszego rozu­ m u’ (349). O Bogu zaś A rystotelesa pisze, że „jest ożywieniem i oso­ bowym upostaciowaniem Platońskiej najwyższej idei dobra” (355). Mi­ mo te różnice — a nie wiadomo, czy m ożliw e jest oddzielenie m yśli religijnej od filozoficznej u m yślicieli greckich, a w ięc trudno rozsą­ dzić, czy skom plikow aną rzeczyw istość lepiej oddaje jasny schemat Gilsona, czy m niej jasne sform ułowania Krąpca — jednak w zasad­ niczych dwóch tezach obaj autorzy się zgadzają. Pierwszą z nich można sform ułować: rozwój greckiej m yśli filozoficznej dokonał się ze szkodą dla religii. Oto słow a Krąpoa: „Koncepcja Boga A rystotelesa jest w filozofii greckiej m oże najbardziej m etafizycznie wysublim ow ana, ale też koncepcja ta św iadczy o niem ocy m yśli czysto pojęciow ej, abstrakcyjnej. Bóg A rystotelesa spełnia niem al całkow icie postulaty, jakie powinien spełniać byt najdoskonalszy, będący przedm iotem m e­ tafizyki. Jest to jednak Bóg m yśli, a nie Bóg religii; Bóg, czysty przed­ m iot spekulacji, twór odwieczny i konieczny, jak odwieczny i koniecz­ ny jest kosm os i ład w kosmosie. Jest to jednak Bóg samolubny, bo niesam olubnym być nie może, nie przestając być bogiem. Nic dziw ­ nego, że dalsze dzieje filozofii greckiej, epikureizm i stoicyzm , całko­ w icie przekreśliły religię, w ykazując bądź jej nieprzydatność, bądź n ie-3 To stanowisko stanow i jedną z głów nych tez jego książki: God and Philosophy, 1941, Bóg i filozofia, tłum . M. Kochanowska, W -wa 1961.

przedmiotowość” (356). Bóg, który przestał być Kimś-Osobą, nie m ógł być ośrodkiem życia religijnego.

Drugą tezą wspólną G ilsona i Krąpca jest przekonanie, że tylko w m etafizyce ujmującej byt pod kątem istnienia i jego koniecznych uwarunkowań można utw orzyć filozoficzne pojęcie Boga tak pełne, iż m ieścić się w nim będzie Jego osobowy charakter, oraz, że próbę ta­ kiego sformułowania m etafizyki dał Tomasz z A kw inu kontynuujący analizy prowadzone przez Aw icennę; niestety jednak niezrozum iany b ył nawet przez sw ych zwolenników. „Tragedią historyczną dla sy ste­ mu św. Tomasza — pisze Krąpiec — było to, że nie m iał on uczniów, którzy by mogli jego m yśl zrozumieć, przekazać, a może i rozwinąć. Przebyw ał po prostu zbyt krótko na U niw ersytecie Paryskim i zbyt b ył zaangażowany w recepcję arystotelizm u i w zagadnienia z tym zw iązane, by jego nowe odkrycie koncepcji bytu zostało w p ełni do­ strzeżone” (360). G ilson zaś pisze o m etafizyce A w icenny i Tomasza: „Doszedłszy do tego punktu [w którym Bóg jest Ipsu m purum, esse, a nie tylko Ens ut eus] ontologia osiągnęła swój szczyt, a w każdym razie swój kres. Jednakże nie tylko nie zdołała się ona w tej postaci narzucić, ale i liczni teologow ie chrześcijańscy, znaczna w iększość chyba, nie zechcieli pójść tą drogą za A w icenną i św. Tomaszem’’ (307). N ależy w ięc mieć na uwadze ów „egzystencjalny” charakter m etafi­ zyki, by dojść do pojęcia czystego Aktu Istnienia, do takiego pojęcia istnienia, które „jest już ’Kim ś’, a nie tylko ’czym ś’ i dlatego ’Ten, który jest’, będąc punktem dojścia filozoficznej drogi, może się stać Bogiem religii” (375) — taką konkluzję przyjm ują obaj autorzy.

3. Przegląd poszczególnych artykułów.

Omówione tu zostaną niektóre tylko artykuły i niektóre tylko ich zalety, te mianowicie, które, jak się zdaje, są szczególnie aktualne. Podam również pewne nasuw ające się niekiedy uwagi krytyczne.

3.1. F. Van Steenberghen, W prowadzenie do problemu Boga (11—42). A rtyku ł ten stanowi znakom ite uporządkowanie zagadnień w stępnych do problem u Boga w filozofii. D zięki tem u m oże służyć jako tekst k la- styczny przy rozpoczynaniu nauczania teodycei. Oto układ tego arty­ kułu: I — Uwagi w stępne: ateizm, agnostycyzm , przyczyny agn osty­ cyzm u, błędy dotyczące natury Boga, problem Boga a wierzący; II — Bliższe określenie przedmiotu badań: nom inalne definicje Boga, aspekty problem u Boga — ludzki iaspekt problemu, religijny aspekt problemu, n aukow y aspekt problemu, Opatrznościowy Stw;órca świata; III — W achlarz metod: prolegomena dowodu, m etody em piryczne, m etody rozum owe; IV — Przygotowanie psychologiczne.

W tym uporządkowaniu zagadnień w stępnych zw łaszcza w ażne są rozw ażania nazwane „przygotowaniem psychologicznym ”. Dzięki nim teodycea nie przestając być teoretycznym rozważaniem o m ożliw ie p eł-10 — S tu d ia P hil. Christianae 7(1971)1

nej odpow iedzialności epistem o-m etodologicznej nabiera bardziej oso­ bistego charakteru i może lepiej odpowiadać psychicznym potrzebom człowieka, do którego jest skierowana.

3.2. J. Maritain, Bóg i nauka (43—61). Maritain od Wielu lat zajmo­ w ał się problem em różnych płaszczyzn p ozn aw czych 4. A nalizow ał i uzasadniał tezę, iż różnice m iędzy nim i nadają specyficzny charakter różnym i w konsekw encji niesprowadzalnym do siebie dziedzinom po­ znania: teologii, filozofii i naukom przyrodniczym. Jest w ięc doskonale przygotow any do przeprowadzania rozważań na tem at określony tytu ­ łem tego artykułu. Rozważania sw e rozpoczyna od stwierdzenia: „Ist­ nieją bez w ątpienia pośród naukowców ateiści, tak jak znajdują się i w każdej innej grupie ludzkiej, jednakże nie uważają ateizmu za coś, czego w ym aga nauka. Stare przekonanie o zasadniczej przeciw staw no- ści nauki i religii stopniowo zanika” (43). Rozważając dalej konsekw en­ cję tego stw ierdzenia m ówi najpierw o stosunku nauki przyrodniczej do filozofii przyrody. Maritain staw ia tu i uzasadnia twierdzenie, dla którego w arto ten artykuł przeczytać. Pisze:' „m usimy uświadom ić so­ bie, że filozofia (filozofia przyrody) w stosunku do sam ego św iata do­ świadczenia ma do czynienia z takim i jego aspektam i i w yjaśnieniam i, którym i nie interesuje się nauka” (52). Tym bardziej niezależna od nauk przyrodniczych jest filozofia bytu, której zadaniem jest m iędzy innym przeprowadzenie dowodu na istnienie Boga. Martain nie ogra­ nicza się jednak w tym artykule tylko do odróżnienia dwóch porząd­ ków poznawczych: naukowego (przyrodniczego) i filozoficznego. A rty­ kuł swój kończy ciekawym i rozważaniam i na temat: „Nauka jako św ia­ dek istnienia B oga” (57—61) twierdząc: „Nauki o zjaw iskach — choć pozostają zam knięte w granicach doświadczenia — dostarczają w dwo­ jaki sposób św iadectw a na istnienie Boga” (57), Te dwa sposoby zw ią­ zane są w edług M aritaina z sam ym faktem istnienia nauki. Istnienie bowiem nauki um ożliwione jest przez zasadniczą poznawalność i zro- zum ialność świata, a rzeczy nie m ogłyby być poznawalne, gdyby osta­ tecznie nie pochodziły od jakiejś inteligencji. Takiego rodzaju rozum o­ w anie jest pewnym w ariantem V -tej drogi. Ponadto fakt nauki św iad­ czy o ludzkiej inteligencji, a ta „należy do czynności duchowych, która ani nie może pochodzić od m aterii, ani być sam oistna, a stąd bezgra­ niczna i w szechwiedząca. Ma ona w yższe źródło, w którym w pew ien sposób uczestniczy. Innym i słow y, domaga się koniecznie istnienia pierw szej, transcendentnej i absolutnie doskonałej Inteligencji” (58). To ujęcie jest wariantem IV -tej drogi.

3.3. A. Bogliolio SDB, O założeniach dróg, którym i św. Tomasz do­ w odzi istnienia Boga (90—4). Ten krótki artykuł znów doskonale po­ 4 Por. np. jego w ielokrotnie wydawane: Distinguer pour Unir, ou les Degrés du Savoir.

rządkuje zagadnienia. Trochę tylko w błąd wprowadza polskie tłum a­ czen ie tytułu. Łacińskie „De praesuppositis viarum ” oddano przez „O założeniach dróg”. Językow o to brzmi dobrze, może się jednak w y ­ daw ać, że w artykule om awia się przesłanki, z których logicznie w y ­ nika jako konkluzja teza o istnieniu Boga. Tym czasem autor nie tyle m ów i o logicznych przesłankach, ile zwraca uwagę na to, że „by lepiej w yrazić wartość i aktualność ’dróg’... ważną jest rzeczą um ieścić je w kontekście tak historycznym jak m etafizycznym , gnozeologicznym i psychologicznym, w jakim... sam św. Tomasz je um ieszczał” (90). To słow o „kontekst” powtarza się potèm w tytułach poszczególnych części artykułu: I — Kontekst historyczny, II — Kontekst m etafizyczny, III — k ontek st gnozeologiczny, IV — K ontekst psychologiczny. Może w ięc, b y uniknąć niepotrzebnych w tym wypadku skojarzeń z logiką, trze­ ba by było w tłumaczeniu na polski zdecydować się na mniej ładny ty ­ tu ł, lepiej jednak m yśl autora oddający, np: „O kontekstach dróg, któ­ ry m i św. Tomasz dowodzi istnienia B oga”. Owe cztery konteksty autor zw ięźle przedstawia w znakom itej syntezie. I znów, podobnie jak w ar­ ty k u le Van Steenberghena, w ażne dla dzisiejszego czytelnika w ydaje się podkreślenie kontekstu psychologicznego, nie zawsze uw zględnia­ n ego w podręcznikowych ujęciach tomizmu.

3.4. Następne artykuły (95—201), których autorami są w ybitni spe­ cjaliści: R. .Masi, J. Lotz SJ, M. D. Philippe OP, С. Fabro i M. Duques- ne, pośw ięcone są om ówieniu poszczególnych dróg św. Tomasza. Otrzy­ m aliśm y w tych artykułach pięć doskonałych w ykładów , które mogą uw ażnem u i nieuprzedzonemu czytelnikow i okazać głębię ciągle aktu­ alnej metafizycznej m yśli A kw inaty. Zwłaszcza w ażne dla czytelnika p olskiego wydają się analizy pojęcia ruchu, jakie przeprowadził R. Ma­ si. M ogą one zapobiec licznym zdarzającym się w ciąż jeszcze u nas nieporozumieniom na tem at roli pojęcia ruchu, którym posługuje się w spółczesn a fizyka, w odniesieniu do kinetycznego dowodu istnienia B oga 5. A rtykuł ten pozostawia jednak pew ien niedosyt. Masi bowiem, b yć m oże ze względu na potrzebę zw ięzłości, podaje niekiedy tw ier­ dzen ia, przyjmowane przez niego jako pew niki, nie podając racji, dla których te twierdzenia są przyjm owane, a takie w yjaw ienie powodów, dla których te zdania są w m etafizyce uznawane, byłoby bardzo po­ żyteczne. P isze on na przykład: „Rzeczywiście jest rzeczą niem ożliwą, b y to co materialne i podzielne, samo się poruszało” (97) albo: „Skoro zaś m am y prawdziwe przejście od m ożliwości działania do aktualnego działania, to musi istnieć, jak tego w ym aga m etafizyka, poruszyciel, k tóry by skutecznie pobudził do działania siłę w italną ziarna” (111).

5 Por. np. Sprawozdanie z Sympozjum filozoficznego poświęconego an alizie punktu wyjścia kinetycznego i teologicznego argum entu na istn ien ie Boga, St. Phil. Chr. 4 (1968) 2, 225—51.

Czytelnik, który nie jest skądinąd przekonany co do w artości m etafi­ zyki, a tacy też będą ..Studia...” czytać, może powiedzieć: To w łaśn ie jest problem, czy rzeczyw iście „jest rzeczą niem ożliw ą”...? czy w y ­ starczającym argum entem może być zdanie: „tego wym aga m etafi­ zyka”?

Podstaw ow ą w artością w szystkich pięciu artykułów jest szersze oparcie analiz na liczniejszych, niż w zw ykłych opracowaniach pod­ ręcznikowych, tekstach Tomasza oraz uw zględnienie przez autorów nowszych dyskusji. A rtykuły te wym agają jednak od czytelnika lep ­ szego przygotowania filozoficznego, niż artykuły wprow adzające (może d latego znalazły się w nich niekiedy skróty m yślow e podobne do w y ­ żej w zm iankowanych). Pew nie to też było powodem , że Redakcja za­ decydowała nie tłum aczyć cytow anych tekstów łacińskich naw et w w y ­ padku, gdy sam artykuł napisany był po łacinie (sądzę jedynie po ty ­ tułach oryginałów, niestety bowiem nim i nie dysponuję).

3.5. A rtykuły zawarte w części II (333—439) teoretycznie uzupełniają część I. Ks. M. Jaworski, Przedfilozoficzne i filozoficzne poznanie Boga (333—346), w sw ych analizach dochodzi do wniosku: „Nasze przed­ filozoficzne poznanie Boga polega na doświadczeniu, na tego rodzaju intuicji istnienia bytu przygodnego w różnych jego aspektach, w k tó­ rym i poprzez który stw ierdzam y B yt A bsolutny” (345). Skoro nasze przedfilozoficzne poznanie Boga nie jest dowodzeniem , ale jest bezpo­ średnie, w ięc — pisze dalej Jaworski — „i refleksja filozoficzna od­ nośnie do problemu Boga nie będzie posiadała charakteru dowodzenia w ścisłym tego słow a znaczeniu” (346). Tak zw ane „dowody” m eta­ fizyczne istnienia Boga są ostatecznie „refleksyjnym i krytycznym w y ­ kazaniem praw dziwości tego, co jest nam dane bezpośrednio” (346), a dany jest nam przygodny charakter rzeczy tego św iata, świadczący swą przygodnością o Bycie Koniecznym.

A rtykuł Jaworskiego w ydaje się w ażny i szczególnie aktualny przy­ najm niej z dwóch powodów: 1° autor wyraźnie m ówi, że m etafizyczne poznanie istnienia Baga nie jest dowodem w ścisłym tego słow a zna­ czeniu, nie podważa jednak przez to racjonalności m etafizyki. W iemy natom iast jak w ielu m yślicieli ulegało pokusie nadmiernego używ ania tego słow a „dowód”, co, przy konfrontacji ich rozważań z rygorami m etodologicznym i, doprowadzało niekiedy do niesłusznej d yskw alifik a­ cji w szelkich rozum owań m etafizycznych; 2° autor podkreśla, że cen­ tralnym m om entem przedfilozoficzr.ego i filozoficznego poznania is t­ nienia Boga jest bezpośrednia intuicja bytu przygodnego. Takie sta­ w ianie problemu m cże um ożliwić filozofii tomistycznej w ejście w tw ór­ czy dialog z bardzo w pływ ow ą obecnie filozofią inspirowaną przez egzystencjalizm typu Kierkegaarda i Sartre’a 6.

-Tezy Jaworskiego znajdują sw e uzupełnienie w artykule ks. S. K a­ m ińskiego, Zagadnienia m etodologiczne związane z filozofią Boga (380— — 403). Jednym z głów nych zadań artykułu jest uzasadnienie niezależ­ ności poznania m etafizycznego od poznania w naukach szczegółowych. J est to bardzo ważny głos w niezakończonej jeszcze dyskusji na tem at metodologicznego charakteru m etafizyki.

A. B. Stępień, Filozofia poznania a filozofia Boga (404—418). Autor doskonale porządkuje bogatą problem atykę zwracając uwagę „przede w szystk im na samą koncepcję teorii poznania oraz jej m iejsce i rolę w całokształcie poznania ludzikego” (404). Na najw ażniejsze pytanie, do którego zmierzał przez cały artykuł: „przy jakich rozwiązaniach teoriopoznawczych można uważać m etafizyczną teorię Boga za pozna­ n ie odpowiednio uprawom ocnione?” odpowiedział w praw dzie bardzo krótko, ale zasadniczo. Ta odpowiedź powinna być przedmiotem głęb ­ szych studiów i analiz.

O statni artykuł: Z. J. Zdybicka, Problem Boga w e w spółczesnym tom izm ie (418—39) podaje w iele cennych i doskonale uporządkowanych inform acji i stanowi dobre uzupełnienie erudycyjne problem ów poru­ szanych w omawianym dziele, które rów nież dzięki tem u nabrało cha­ rakteru dobrze skonstruowanej całości.

4. Dostrzeżone usterki redakcyjne.

Spodziewając się, że Redaktor nie poprzestanie na tym dziele i pra­ gnąc, aby następne spraw iły czytelnikow i jeszcze w iększą radość i p o ­ żytek, zwróćmy uwagę na pew ne — moim zdaniem — usterki re­ dakcyjne.

4.1. Niekiedy napotykam y na niezręczność przekładu i niejasność sty lu utrudniające śledzenie m yśli. Na przykład: prowadzi do za­ n iku w umysłach dużej ilości ludzi, którzy nie są naukowcami, lecz przyznają racjonalne znaczenie jedynie faktom i cyfrom, rozum ienia b y tu ” (51) — powinno być: „prowadzi do zaniku rozum ienia bytu w um ysłach itd.”. Podobne przesunięcie przedm iotu na koniec zdania zn ajdu je się na str. 69. Niezręcznie brzmi również zdanie: „Możność jakak olw iek , która jest w zględnym niebytem , pozostającym tylko w re­ la c ji do bytu, może być poznana.” (123) i zdanie: „poznanie przez w iarę im pliku je, przynajmniej im plicite...” (270).

P onad to pewną trudność powodują czasem nie skorygowane błędy d rukarskie, tak na przykład: s. 50, w . 21 od góry w in no chyba być „przychodzą”, lub „przychodzi się ”, a nie „przychodzi”. Podobnie: s. 129,

tia list Prolegomena to a Future M etaphysics, Chicago 1969, w ykazuje filozoficzn ą doniosłość analiz i stw ierdzeń psychologii egzysten cjali- styczn ej. Świadczy rów nież o ważności egzystencjalizm u typu K ierke­ gaarda i Sartre’a w form owaniu się w spółczesnej um ysłowości. Por. recen zję tej książki w niniejszym numerze St. Phil. Chr. 210—6.

w . 6 od dołu w inno być „poruszana”, a nie „poruszany”, boć przecież „racja ruchu’’ jest podm iotem tego zdania, a nie „sposób poruszania”.

4.2. Przypisy nie są robione jednolicie. Zwłaszcza staranniejszego opracowania w ym agałyby odsyłacze do dzieł posiadających polskie tłum aczenia. Tak na przykład: s. 37, przypis 13 odsyła do: J. Danielou, D ieu et nous, Paris 1956, bez w zm ianki redakcyjnej (ważnej dla pol­ skiego czytelnika) o tłum aczeniu pobkim . Natom iast na s. 386 przypis

6

N ajm niej zręcznie wypadło cytow anie tylko w oryginale tych arty­ kułów, których tłum aczenia stanowią treść tego tomu „Studiów” . Za­ chodzi to w artykule Kam ińskiego (s. 380 p. 1) gdzie cytow ane są Akta VI M iędzynarodowego Kongresu Tom istycznego bez inform acji, że n ie­ które artykuły Akt stanow ią zasadniczą część „Studiów ”. Podobne braki stw ierdzam y w artykule Zdybickiej (s. 421 p. 5, s. 423 p. 9 i 10, s. 424 p. 13). Oczywiście autorzy tych artykułów pracowali na tekstach orygi­ nalnych, bo tłum aczeń jeszcze nie było. Jednakże szkoda, że Redakcja nie uzupełniła tych przypisów. Zwłaszcza, że artykuł Zdybickiej do­ brze zachęca do przeczytania cytowanych artykułów, ale każe ich szu­ kać tak daleko, gdy są tak blisko! Natom iast odsyła do artykułu K a­ m ińskiego (434 p. 26), zawartego w tym tomie, a naw et podaje in for­ m ację o m ającym się dopiero ukazać polskim tłum aczeniu książki Borne’a, Dieu n’est pas mort (438 p. 28).

4.3. Redakcja n ie zdecydowała się na jednolite traktow anie k lasycz­ nych tekstów łacińskich. N iekiedy podawane są tylko po polsku (na przykład: s. 264, 276, 278, 279, 375, 427 — w tym ostatnim w ypadku nawet bez podania miejsca), niekiedy tylko po łacinie (na przykład: 257, 261/2, 266, 275, 278, 303, 304, 305, 335), niekiedy zaś zarówno po polsku, jak i po łacinie (na przykład: s. 267, 303). O czywiście niejed­ nolitość ta jest spadkiem po tekstach oryginalnych. D laczego by jed ­ nak, zadając sobie tyle trudu, jakiego w ym agało przygotow anie tej znakomitej książki, nie w nieść jeszcze paru redakcyjnych ulepszeń?

4.4. R edakcyjnego uzupełnienia dla polskiego czytelnika w ym aga zwłaszcza przypis 13 na s. 119. Mowa jest tam bowiem o próbach aksjo- m atyzacji dowodu kinetycznego. Dobrze by było w spom nieć tam ks. J. Salam uchę i jego kolegów.

W zakończeniu pragnę raz jeszcze podkreślić, że dostrzeżone usterki nie zm niejszają zasadniczej wartości dzieła i w yrazić życzenie, by

uka-[29]

151

B. D em bow ski

G romczyński W., Człowiek, św iat rzeczy, Bóg w filozofii S a rtre’a, Warszawa 1969

W literaturze filozoficznej na tem at poglądów filozoficznych Sartre’a w iele napisano. Podejm owano je z różnych punktów w idzenia. N aj­ częściej — jak się zdaje — zajm owano się zagadnieniem ściśle okre­ ślonych fragmentów całokształtu jego stanow iska filozoficznego. War­ to w ym ienić przynajmniej kilka w ażniejszych pozycji. I tak: Arntz J., D e liefole in de ontologie van Jean P aul Sartre, N iem egen 1960; C am pbell R., Jan P aul Sartre ou une literature philosophique, Paris 1945; Desan V., The Tragie Finale ou Essay on the Phylosophy of Jean P au l Sartre, Cambridge 1945; Jeanson F., Le Problèm e m oral e l la pen sée de Sartre, Paris 1947. Na terenie polskiej literatury filozoficz­ nej nie jest mi wiadomo, aby ukazała się w iększa monografia p ośw ię­ cona filozoficznym poglądom Sartre’a. Książka W. Gromczyńskiego pt. „Człowiek, świat rzeczy, Bóg w filozofii Sartre’a” jest przeto pierwszą w iększą monografią zapoznającą polskiego czytelnika z Sartrem, nie tylk o jako filozofem, ale przede w szystkim z jego specyfiką poglądów stanow iących trzon filozofii egzystencjalistycznej.

Autor książki, podejm ując zgodnie zresztą z tem atem trzy obszerne zagadnienia: człowieka, św iat rzeczy, Boga w filozofii Sartra, om awia je w ośm iu formalnie w ydzielonych rozdziałach, stanow iących in te­ gralne części omawianej publikacji. Rozważania rozpoczyna od zapre­ zentow ania sartrowskiej koncepcji człowieka, następnie om awia św iat b ytów natury, aby w końcu zaprezentow ać koncepcję Boga i religii. Tej ostatniej autor pośw ięca dwa końcowe rozdziały.

W omawianiu zagadnień antropologicznych w pracy w ychodzi się od stwierdzenia, że antropologia Sartre’a przeciwstaw ia się dwom ro­ dzajom zastanych antropologii, m ianow icie jednej, która w idzi w czło­ w iek u jedynie i w yłącznie fragm ent przyrody a w łaściw a jest prądom u m ysłow ym związanym z pozytyw istyczną orientacją filozoficzną, dru­ giej, która widzi w człowieku istotę poznającą, czystą świadomość, i jest właściwa dla K artezjusza i Husserla. Temu zagadnieniu autor p ośw ięca w specjalny sposób treść drugiego rozdziału i opatrzył go tytułem : „Sartrowska krytyka Kartezjusza i H usserla”. W rozdziale tym autor przedstawia w sposób stosunkowo w yczerpujący polem ikę