Kwalifikacja prawna przestępstwa zabójstwa w Wielkiej Brytanii

Kamil Frąckowiak

Kwalifikacja prawna przestępstwa

zabójstwa w Wielkiej Brytanii

Studia Prawnoustrojowe nr 9, 487-496

UWM 2009

S tu d ia P ra w n o u s tro jo w e 9

Kamil Frąckow iak

U n iw e r s y te t W a rm iń s k o -M a z u rs k i

Kwalifikacja karna przestępstw a zabójstwa

w Wielkiej Brytanii

1. U w agi ogóln e

O c h ro n a ży cia lu d z k ie g o j e s t z a g a d n ie n ie m o o g ro m n e j d o n io sło ści. Z a ­ b ó jstw o c z ło w ie k a ju ż b a rd z o w c z e śn ie w d z ie ja c h lu d z k o ś c i z o sta ło u z n a n e z a p rz e s tę p s tw o . W sp ó łc z e sn e c y w iliz o w a n e n a r o d y p o d n o s z ą k a ż d e życie lu d z k ie do w a rto ś c i n a jw y ż sz e j in d y w id u a ln e j i sp o łe c z n e j1, co z n a jd u je w y ­ r a z w a k ta c h n o rm a ty w n y c h r a n g i u sta w y .

J e d n ą z fu n k c ji p r a w a j e s t o c h ro n a p r a w c z ło w ie k a , z k tó r y c h n a j b a r ­ d ziej p o d s ta w o w y m j e s t p ra w o do ży cia. Z ycie lu d z k ie j e s t w a rto ś c ią , k tó r a o w s z y s tk im in n y m p r z e s ą d z a . B ez ży cia n ie m a c z ło w ie k a , a b e z c z ło w iek a w s z y s tk o co lu d z k ie tr a c i sw ój s e n s . Zycie lu d z k ie j e s t w ięc w a r to ś c ią n a d ­ r z ę d n ą w s e n s ie h u m a n is ty c z n y m i t a k ą r a n g ę tr z e b a m u p rz y z n a ć w h i e r a r ­ c h ii d ó b r ja k o p rz e d m io tó w o c h ro n y p r a w a , w sz czeg ó ln o ści p r a w a k a r n e g o 2. U n iw e r s a liz m p r a w a k a rn e g o w y r a ż a się w ty m , iż p ra w o to n ie n o rm u je je d n e j, śc iśle o k re ś lo n e j s fe ry s to s u n k ó w sp o łe c z n y c h . P ra w o k a r n e w k ra c z a b o w ie m w sz ę d z ie ta m , g d zie m a m y do c z y n ie n ia ze szc z e g ó ln ie p o w a ż n y m i z a m a c h a m i n a s to s u n k i sp o łe c z n e o ra z d o b ra p r a w n e p o d m io tó w ty c h sto - s u n k ó w 3. To w ła ś n ie p ra w o k a r n e j e s t d z ie d z in ą , k tó r a o d g ry w a z a s a d n ic z ą ro lę w o c h ro n ie ż y cia c z ło w ie k a , z a w ie r a b o w ie m s a n k c je p o w s trz y m u ją c e lu d z i od z a b ro n io n e j c z y n n o ści, a w s y tu a c ji z a k a z u s ta n o w i i n s t r u m e n t u m o ż li­ w ia ją c y ic h w y m ie rz e n ie . P o d k re ś lić n a leży , iż o c h ro n ę ży cia lu d z k ie g o r e a l i ­ z u ją p r z e d e w s z y s tk im p rz e p is y p r a w a k a rn e g o , k tó r e z a lic z a ją z a b ó jstw o

1 S. Pikulski, Kilka uwag dotyczących zabójstwa z zazdrości i jego sprawcy w świetle

badań akt sądowych, „Zeszyty Naukowe WSO MSW”, Szczytno 1987, nr 4, s. 678.

2 I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński (red.), System prawa karnego. O przestępstwach

w szczególności, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1985, s. 288-289.

c z ło w ie k a do n a jc ię ż s z y c h p rz e s tę p s tw . Z a b ó jstw o w ty p ie p o d s ta w o w y m o ra z je g o ty p y k w a lifik o w a n e n a le ż ą do n a js u r o w ie j z a g ro ż o n y c h ty p ó w p r z e ­

stę p stw .

Z y cie j e s t w a r t o ś c i ą p o d s ta w o w ą , a k c e p to w a n ą w s p ó łc z e ś n ie p rz e z w s z y s tk ie s y s te m y e ty c z n e , g dyż s ta n o w i p u n k t w y jśc ia d la w s z y s tk ic h i n ­ n y c h w o ln o ści i p ra w . N ie m a ży cia cz ło w ie k a , k tó r e b y ło b y w y ję te sp o d o c h ro n y p ra w n e j. P r z e s tę p s tw o z a b ó js tw a n a le ż y do te j g r u p y p rz e s tę p s tw , k tó r e z o s ta ły z a ró w n o p rz e z p o ls k ą d o k tr y n ę , j a k i j u d y k a t u r ę szczegółow o o m ó w io n e i s k o m e n to w a n e . W n in ie js z y m a r ty k u le s k u p ię się z a te m n a p r z e d s ta w ie n iu c h a r a k te ry s ty c z n y c h z n a m io n i o d m ie n n o ś c i d o ty c z ą c y c h p r z e s tę p s tw a z a b ó j­ s tw a w b r y ty js k im p r a w ie k a rn y m .

2. P r zestęp stw a m orderstw a i zabójstw a

w brytyjskim p raw ie karnym

2.1. U w agi ogólne

O b o w ią z u ją c y o b e c n ie w W ie lk ie j B r y ta n ii m o d e l p r a w a k a rn e g o s ta n o w i w y p a d k o w ą w ie lu c z y n n ik ó w s k ła d a ją c y c h się n a sp e c y fik ę całe g o s y s te m u . U k s z ta łto w a ły go p rz e d e w s z y s tk im z a sz ło śc i h is to ry c z n e o ra z p rz y w ią z a n ie B ry ty jc z y k ó w do tra d y c ji. W z a k r e s ie p r a w a k a r n e g o m a te r ia ln e g o w iele p r z e s tę p s tw w c iąż p o z o s ta je w g e s tii p r a w a zw y czajo w eg o , ró w n ie ż s z e re g in s ty tu c ji p ro c e s u k a r n e g o s ię g a z a m ie rz c h ły c h c z asó w 4.

P r a w o k a r n e W ielk iej B r y ta n ii w s p ie r a się n a d w ó ch f u n d a m e n ta ln y c h z a s a d a c h . P ie r w s z ą z n ic h j e s t t r a k to w a n ie ja k o p r z e s tę p s tw ty lk o ta k ic h z a c h o w a ń , k tó r e z o s ta ły w y ra ź n ie z a b ro n io n e p rz e z u s ta w ę ( s ta tu te ) lu b p r a ­ wo zw y czajo w e (c o m m o n la w ). D r u g a z a s a d a m ó w i, iż c z y n m u s i b yć u z n a n y z a z a b ro n io n y w m o m e n c ie je g o p o p e łn ie n ia p rz e z s p ra w c ę 5. R e a liz u ją c p o ­ w y ższe z a sa d y , u s ta w o d a w c a b r y ty js k i d o k o n a ł k o d y fik a c ji w ię k sz o śc i czy ­ n ó w u z n a w a n y c h z a p r z e s tę p s tw a , p rz y czy m w s k a z a ć n ależy , iż n ie is tn ie je w W ielk iej B r y ta n ii je d n o lity , p o jm o w a n y n a m o d łę p o ls k ą , b r y ty js k i k o d e k s k a rn y . P r z e p is y p e n a liz u ją c e c z y n y z a b ro n io n e r o z s ia n e s ą b o w ie m po r o z m a ­ ity c h u s ta w a c h k a r n y c h , z a ś część p r z e s tę p s tw w d a ls z y m c ią g u p o z o sta je w o b rę b ie p r a w a z w y czajo w eg o , z w a n e g o ró w n ie ż p r a w e m s ta n o w io n y m p rz e z sę d z ió w (ju d g e -m a d e la w ).

G r u p a n a jp o w a ż n ie js z y c h czy n ó w z a b ro n io n y c h , m .in . m o rd e rs tw o ( m u r ­

d e r), u s iło w a n ie m o r d e r s tw a ( a tte m p t to m u r d e r ), z a b ó jstw o (m a n s la u g h te r ),

4 C. Michalczuk, Postępowanie karne w Wielkiej Brytanii, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 2, s. 93.

Kwalifikacja karna przestępstwa zabójstwa w Wielkiej Brytanii

₄₈₉

k la s y f ik o w a n a j e s t w b r y ty js k im p ra w ie k a r n y m ja k o n a jp o w a ż n ie js z e p r z e ­ s tę p s tw a (tzw . in d ic ta b le offences), k tó r e n a le ż ą do w ła śc iw o śc i rzeczow ej są d ó w k o ro n n y c h - b r y ty js k ic h są d ó w w y ższeg o sz c z e b la . N a js u r o w s z ą k a r ą , j a k ą m o g ą w y m ie rz a ć s ą d y w W ie lk ie j B r y ta n ii, j e s t k a r a d o ż y w o tn ieg o p o ­ z b a w ie n ia w o ln o ści6. W s k a z a ć n a leży , iż o rz e c z e n ie te jż e k a r y j e s t o b lig a to ­ ry jn e w p r z y p a d k u p o p e łn ie n ia p rz e z s p ra w c ę p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a 7.

2.2. P rzestęp stw o m orderstw a

W s y s te m ie p r a w a b ry ty js k ie g o ro z ró ż n ia się z a ró w n o p r z e s tę p s tw o m o r­ d e r s tw a (m u r d e r ), j a k i p r z e s tę p s tw o z a b ó js tw a (m a n s la u g h te r ) . O b a te p o ję ­ c ia s y s te m p r a w a k a rn e g o w W ielk iej B r y ta n ii o k r e ś la je d n o lity m m ia n e m

h o m ic id e , tz n . p o z b a w ie n ie c z ło w ie k a ży cia. Do z a k r e s u z n a c z en io w e g o p o ję ­

c ia h o m ic id e p ra w o a n g lo s a s k ie w łą c z a ró w n ie ż ta k ie p r z e s tę p s tw a , j a k m .in . z a b ó jstw o n o w o ro d k a (in fa n tic id e ) czy sp o w o d o w a n ie w y p a d k u k o m u n ik a c y j­ n e g o ze s k u tk ie m ś m ie r te ln y m , b ę d ą c p o d w p ły w e m a lk o h o lu lu b ś ro d k a o d u rz a ją c e g o , o ra z sp o w o d o w a n ie w y p a d k u k o m u n ik a c y jn e g o ze s k u tk ie m ś m ie r te ln y m (c a u s in g d e a th b y c a rele ss d r iv in g w h ile u n d e r in flu e n c e o f

d r in k o r d r u g s a n d c a u s in g d e a th by d a n g e r o u s d r iv in g ) 8.

U s ta w o d a w c a b r y ty js k i n ie z d e fin io w a ł p o ję c ia p r z e s tę p s tw a m o r d e r ­ s tw a . Z a d a n ie to p o z o sta w io n o p r a w u z w y c z a jo w em u o ra z o rz e c z n ic tw u s ą ­ dów a n g ie ls k ic h , k tó r e w w ię k sz o śc i a d a p t u j ą n a ję z y k w sp ó łc z e sn y d efinicję sędziego C h ie f J u s tic e C o k e’a z X V II w.9: „ P rz e s tę p s tw o m o r d e r s tw a je s t p o p e ł­ n io n e , g d y o so b a o zd ro w y m u m y ś le i o d p o w ie d n im w ie k u b e z p ra w n ie zab ije i n n ą osobę, p o z o s ta ją c ą p o d o p ie k ą K rólow ej, z z a m ia re m b e z p ra w n e g o p o z b a ­ w ie n ia je j życia lu b sp o w o d o w a n ia p o w a ż n y c h o b ra ż e ń c ie le sn y c h ” (T h e crim e

o f m u r d e r is c o m m ite d w h e re a p e r s o n o f s o u n d m i n d a n d d is c r e tio n u n la w ­ f u l l y k ills a n y re a so n a b le c re a tu re in b ein g , a n d u n d e r Q u e e n ’s Peace, w ith

in te n t u n la w fu lly to k i l l o r c a u se g r ie v o u s b o d ily h a r m )10.

P rz y to c z o n a w yżej p rz e d m io to w a d e fin ic ja s k ła d a się z p o szczeg ó ln y ch z n a m io n c z y n u z a b ro n io n e g o , z k tó r y c h część w y m a g a s z e rsz e g o w y ja ś n ie n ia .

W y ra ż e n ie „osoba o z d ro w y m u m y ś le i o d p o w ie d n im w ie k u ” o z n a c z a czło­ w ie k a , k tó r y m oże p onosić o d p o w ie d z ia ln o ść k a r n ą , czyli j e s t o so b ą p o c z y ta ln ą o ra z o s ią g n ą ł w ie k o d p o w ied z ialn o śc i k a r n e j (the age o f c r im in a l re sp o n sib ili­

ty), k tó r y w W ielkiej B r y ta n ii d la p rz e d m io to w e g o p r z e s tę p s tw a w y n o si 10 la t.

P rz e s tę p s tw o m o r d e r s tw a je s t w ięc p rz e s tę p s tw e m o g ó ln o sp ra w c z y m 11.

6 A. Ashworth, Principles of Criminal Law, Oxford University Press 2003, s. 268.

7 C. Michalczuk, Struktura sądownictwa karnego w Wielkiej Brytanii, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 7-8, s. 183.

8 J. English, R. Card, Police Law, Oxford Universtiy Press 2005, s. 773. 9 M. Jefferson, Criminal Law, Pearson Education Limited 2003, s. 40. 10 J. English, R. Card, op. cit., s. 773.

Z n a m ię „ b e z p ra w n ie ” w d e fin ic ji sę d z ie g o C o k e ’a w s k a z u je , iż w p e w n y c h s y tu a c ja c h życie lu d z k ie m o że b y ć o d e b ra n e z g o d n ie z p ra w e m . Do ta k ic h o k o liczn o ści b r y ty js k a p r a k t y k a o rz e c z n ic z a z a lic z a o b e cn ie, m .in .:

- z a p o b ie ż e n ie p o p e łn ie n iu p r z e s tę p s tw a lu b u n ie m o ż liw ie n ia a r e s z to ­ w a n ia (p re v e n tio n o f c rim e o r e ffe c tin g a r r e s t);

- d z ia ła n ia w o b ro n ie k o n ie c z n e j sw ojej o soby lu b oso b y trz e c ie j, a ta k ż e w o b ro n ie w ła s n o ś c i (self-d efen ce a n d d efen ce o f a n o th e r o r o f p ro p e rty );

- n ie s z c z ę ś liw y w y p a d e k (m is a d v e n tu r e )12.

S p o w o d o w a n ie ś m ie r c i c z ło w ie k a p o d c z a s z a p o b ie g a n ia p o p e łn ie n iu p rz e z n ieg o p r z e s tę p s tw a lu b u n ie m o ż liw ie n ia p rz e z n ie g o a r e s z to w a n ia k o ­ r z y s ta z k o n tr a ty p u o b ro n y k o n ie c z n e j u n o rm o w a n e g o w u s t. 3 p k t 1 u s ta w y

C r im in a l L a w A c t 1 9 6 7 13, g d y s iła u ż y ta do o s ią g n ię c ia c e lu j e s t u s p r a w ie d li­

w io n a p rz e z te n ż e w ła ś n ie cel. D la te g o te ż fu n k c jo n a r iu s z P o licji, k tó r y p r z y ­ p a d k o w o sp o w o d u je ś m ie rć a r e s z to w a n e j p rz e z n ie g o osoby, w p rz y p a d k a c h w yżej w s k a z a n y c h n ie b ę d z ie w in n y p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a a n i n a w e t p r z e s tę p s tw a z a b ó js tw a , p r z y z a ło ż e n iu , że s iła p rz e z n ie g o u ż y ta b ę d z ie u z n a n a z a r o z s ą d n ą w d a n e j s y tu a c ji14.

Z a n ie s z c z ę ś liw y w y p a d e k p ra w o zw y czajo w e u z n a je s y tu a c ję , g d y ś m ie rć c z ło w ie k a n ie j e s t sp o w o d o w a n a ja k im k o lw ie k p r z e s tę p s tw e m . J a k o p rz y k ła d b r y ty js k a p r a k t y k a o rz e c z n ic z a p o d a je ś m ie rć p a c je n ta ja k o w y n ik p o p ra w ­ n ie p rz e p ro w a d z o n e j o p e ra c ji p rz e z u p ra w n io n e g o l e k a r z a 15.

P rz e z słow o „ z a b ija” p ra w o b ry ty js k ie ro z u m ie p e w n ą fo rm ę d z ia ła n ia , k tó r a j e s t rz e c z y w is tą p rz y c z y n ą śm ie rc i czło w iek a (so m e fo r m o f a c tio n is

re q u ire d w h ic h p ro v e s to be a s u b s ta n tia l ca u se o f d e a th ). W ty m k o n te k śc ie

„ rz e c zy w ista p rz y c z y n a ” o z n a c z a p rz y c z y n ie n ie się sp ra w c y „w s to p n iu w ię k ­ szy m n iż m in im a ln y ”. J e d n a k ż e p o d o b n ie j a k w p o lsk im p ra w ie k a r n y m m o żli­ w e j e s t ró w n ie ż p o p e łn ie n ie p r z e s tę p s tw a m o rd e rs tw a p o p rz e z z a n ie c h a n ie 16.

Z n a m ię c z y n u z a b ro n io n e g o p o z o s ta w a n ia p o d „ o p ie k ą K ró lo w e j” d la p o ­ tr z e b p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a d o ty c zy w s z y s tk ic h lu d z i, n ie ty lk o o b y w a te li W ielk iej B r y ta n ii. J e d y n y m i o so b a m i, k tó r e s ą w y łą c z o n e sp o d „o p iek i K ró lo ­ w ej”, s ą o b y w a te le p a ń s tw a , z k tó ry m W ie lk a B r y ta n ia p o z o s ta je w s ta n ie w o jn y o ra z k tó rz y z g in ę li w w y n ik u d z ia ła ń w o je n n y c h p o m ię d z y W ie lk ą B r y ta n ią a ty m ż e p a ń s tw e m 17. P r z e s tę p s tw o m o r d e r s tw a m oże b y ć p o p e łn io n e je d y n ie u m y ś ln ie . Z n a ­ m io n a m i s tr o n y p o d m io to w e j są : z a m ia r b e z p r a w n e g o p o z b a w ie n ia życia 12 Ibidem.

13 Zob. [online] <www.swarb.co.uk/acts/1967/Criminal_Law.Act.shtml>, dostęp: 15 stycz­ nia 2007.

14 J. English, R. Card, op. cit., s. 773. 15 M. Jefferson, op. cit., s. 42. 16 J. English, R. Card, op. cit., s. 774. 17 M. Jefferson, op. cit., s. 41.

Kwalifikacja karna przestępstwa zabójstwa w Wielkiej Brytanii

₄₉₁

c z ło w ie k a o ra z z a m ia r b e z p ra w n e g o sp o w o d o w a n ia u c z ło w ie k a p o w a ż n y c h o b ra ż e ń c ie le sn y c h . Z a m ia r z a b ic ia c z ło w ie k a lu b z a m ia r sp o w o d o w a n ia u n ie g o p o w a ż n y c h c ie le s n y c h o b ra ż e ń j e s t n ie o d łą c z n y m e le m e n te m p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a , n a le ż ą c y m do s fe ry p s y c h ik i sp ra w c y , o ra z je d n y m z k r y te r ió w u z n a n ia z a ­ c h o w a n ia s p ra w c y z a p r z e s tę p s tw o m o r d e r s tw a . Z a m ia r t e n o k r e ś la n y je s t p rz e z o rz e c z n ictw o są d ó w b r y ty js k ic h o ra z d o k tr y n ę ja k o m a lic e a fo r e th o ­

u g h t, tłu m a c z o n y p rz e z A. M a r k a ja k o „zły z a m ia r u p r z e d n i”18. W y d aje się,

że j e s t o n o d p o w ie d n ik ie m z a m ia r u b e z p o ś re d n ie g o w s y s te m ie p o lsk ie g o p r a w a k a rn e g o . Z u w a g i n a ro z b ie ż n o śc i w r o z u m ie n iu p o ję c ia „zły z a m ia r u p r z e d n i” p rz e z d o k tr y n ę p o ls k ą n a le ż y u ś c iś lić je g o z n a c z en ie .

D o sło w n e p o jm o w a n ie a n g ie ls k ie g o t e r m i n u m a lic e ja k o złego z a m ia r u i o d n o s z e n ie go w y łą c z n ie do p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a m o że b yć m y lące. J . E n g lis h i R. C a r d w s k a z u ją , iż słow o m a lic e o ra z p o ch o d z ą c e od niego słow o m a lic io u s (złośliw y, p o d stę p n y , n ik c z e m n y ) n ie d o ty c z ą w ż a d e n sp o so ­ b u p o p e łn ie n ia s a m e g o c z y n u z a b ro n io n e g o a n i m o ty w a c ji sp raw cy . S posób p o p e łn ie n ia z a b ó js tw a n ie m u s i b o w ie m p o w o d o w ać je g o o k r e ś le n ia w o d c z u ­ c iu sp o łe c z n y m ja k o zło śliw eg o , p o d s tę p n e g o czy o k ru tn e g o . J a k o p rz y k ła d w y m ie n ie n i a u to r z y p o d a ją s y tu a c ję , w k tó re j s p r a w c a , k ie r u ją c się w sp ó łc z u ­ c ie m w obec c ie rp ią c e j oso b y b lis k ie j w o s ta tn im s ta d iu m ś m ie r te ln e j choroby, z a b ija ją , p o d a ją c z w ię k s z o n ą d a w k ę le k u u ś m ie rz a ją c e g o b ó l19. W te jż e s y tu ­ ac ji ró w n ie ż m a m y do c z y n ie n ia ze zły m z a m ia r e m u p rz e d n im . P o d o b n ie a n g ie ls k ie słow o a fo r e th o u g h t, tłu m a c z o n e p rz e z A. M a r k a ja k o „ u p r z e d n i”, s u g e r u je , iż z a b ó jstw o m u s i z o s ta ć p o p e łn io n e z p re m e d y ta c ją , czyli z tzw . z a m ia r e m p r z e m y ś la n y m (d o lu s p r a e m e d ita tu s ) , co ró w n ie ż n ie s ta n o w i p ra w n e g o w y m o g u z a k la s y f ik o w a n ia d a n e g o c z y n u z a b ro n io n e g o ja k o p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a 20. P r z e n o s z ą c p o w y ższe r o z w a ż a n ia n a g r u n t p o lsk ie g o p r a w a k a rn e g o , u p ra w n io n y w y d a je się b y ć w n io se k , iż p r z e s tę p s tw o z a b ó js tw a s ty p iz o w a n e w a r t. 148 § 1 p o lsk ie g o k o d e k s u k a rn e g o p o p e łn io n e w z a m ia r z e b e z p o ś r e d ­ n im (d o lu s d ir e c tu s ) o d p o w ia d a p r z e s tę p s tw u m o r d e r s tw a w u ję c iu b r y ty j­ sk ieg o p r a w a k a rn e g o . W p o z o s ta ły m z a k r e s ie n a le ż y zgo d zić się z a ró w n o z L. G a rd o c k im 21, j a k i K. D a s z k ie w ic z 22, iż n a z w a „ m o rd e rs tw o ” j e s t ró w ­ n ie ż u z a s a d n io n a w o d n ie s ie n iu do ty p ó w k w a lifik o w a n y c h p r z e s tę p s tw a z a ­ b ó js tw a , n ie z a ś - j a k u w a ż a A. M a r e k 23 - w y łą c z n ie do k w a lifik a c ji z a b ó j­ s tw a ze w z g lę d u n a d z ia ła n ie ze sz c z e g ó ln y m o k r u c ie ń s tw e m lu b z m o ty w a c ji z a s łu g u ją c e j n a sz cze g ó ln e p o tę p ie n ie .

18 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2005, s. 425. 19 J. English, R. Card, op. cit., s. 776.

20 Ibidem.

21 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2004, s. 217.

2.3. P rzestęp stw o zabójstw a

T e rm in e m „ z a b ó js tw o ” (m a n s la u g h te r ) w b r y ty js k im p r a w ie k a r n y m o b e jm u je się c z y n y z a b ro n io n e , k tó ry c h n ie m o ż n a z p o w odów n iż e j w y m ie ­ n io n y c h z a k w a lifik o w a ć ja k o p r z e s tę p s tw o m o r d e r s tw a , lecz ja k o b e z p ra w n e p o z b a w ie n ie c z ło w ie k a ż y cia (h o m ic id e ). P r z e s tę p s tw o z a b ó js tw a n ie ró ż n i się od p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a s t r o n ą p rz e d m io to w ą , je d y n e o d m ie n n o ś c i w y ­ s tę p u ją z u w a g i n a s tr o n ę p o d m io to w ą te g o p r z e s tę p s tw a . W b r y ty js k im p ra w ie k a r n y m , o d m ie n n ie n iż w p o ls k im p ra w ie k a r n y m , u p ra w n io n y j e s t p o d z ia ł p r z e s tę p s tw a z a b ó js tw a n a u m y ś ln e i n ie u m y ś ln e (v o lu n ta r y m a n s la u g h te r o ra z in v o lu n ta r y m a n s la u g h te r ) z u w a g i n a i s t n i e ­ n ie o d rę b n e g o p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a , k tó r e m o że b y ć p o p e łn io n e je d y n ie u m y ś ln ie , tz n . w z a m ia r z e b e z p ra w n e g o z a b ic ia c z ło w ie k a lu b w z a m ia rz e sp o w o d o w a n ia u n ieg o p o w a ż n y c h c ie le s n y c h o b ra ż e ń 24.

2.3.1. U m yślne zabójstw o

U m y ś ln e z a b ó js tw o ( v o lu n ta r y m a n s la u g h te r ) w y c z e r p u je z n a m io n a p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a łą c z n ie z w y m o g ie m w y s tą p ie n ia u s p ra w c y złego z a m i a r u u p r z e d n ie g o (m a lic e a fo r e th o u g h t). J e d n a k ż e o b e c n o ść p e w n y c h s z c z e g ó ln y c h o k o lic z n o ś c i w p ły w a ją c y c h n a p s y c h ik ę s p r a w c y p o w o d u je z m n ie js z e n ie je g o w in y i z a k w a lifik o w a n ie c z y n u z a b ro n io n e g o ja k o p r z e s tę p ­ s tw a z a b ó js tw a . Z a lic z a się do n ic h o b e c n ie p ro w o k a c ję (p ro vo c a tio n ), o k o licz­ n o śc i z m n ie js z a ją c e o d p o w ie d z ia ln o ść ( d im in is h e d r e s p o n s ib ility ) o ra z p a k t sam o b ó jcz y (su ic id e p a c t )25. T rzy p o w y ższe o k o liczn o ści z m n ie js z a ją c e w in ę s ą o b e c n ie u n o rm o w a n e w b r y ty js k ie j u s ta w ie H o m ic id e A c t 1 9 5 7 26 z 1957 r. J e ż e li w to k u p o s tę p o w a n ia są d o w e g o w p ro c e sie k a r n y m u d o w o d n io n e zo­ s ta n ie w y s tą p ie n ie c h o c ia ż b y je d n e j z n ic h , s p ra w c a o d p o w ia d a ł b ę d z ie za p r z e s tę p s tw o z a b ó js tw a , n ie z a ś z a p r z e s tę p s tw o m o rd e rs tw a .

P ro w o k a c ja - o d p o w ie d n ik a f e k tu w p o ls k im p ra w ie k a r n y m - j e s t o k o ­ lic z n o śc ią u m n ie js z a ją c ą w in ę s p ra w c y je d y n ie p rz y e w e n tu a ln e j k w a lifik a c ji p o p e łn io n e g o p rz e z n ie g o c z y n u ja k o p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a . J e j w y s tą p ie ­ n ie p o w o d u je p rz y ję c ie k w a lifik a c ji c z y n u ja k o p r z e s tę p s tw a z a b ó js tw a . N ie ­ m o żliw e j e s t je d n a k ż e p rz y ję c ie p ro w o k a c ji ja k o o k o liczn o śc i z m n ie jsz a ją c e j w in ę p r z y u s iło w a n iu m o r d e r s tw a . W te j s y tu a c ji s p r a w c a o d p o w ia d a k a r n ie j a k z a u s iło w a n ie m o r d e r s tw a , n ie z a ś z a u s iło w a n ie z a b ó js tw a 27. Z g o d n ie z u s t. 3 u s ta w y H o m ic id e A c t 1 9 5 7 p ro w o k a c ja m o że n a s tą p ić w w y n ik u z a c h o w a n ia d ru g ie j osoby, w y p o w ie d z ia n y c h słó w o ra z k o m b in a c ji

23 A. Marek, op. cit., s. 427.

24 J. English, R. Card, op. cit, s. 776. 25 M. Jefferson, op. cit., s. 539.

26 Zob. [online] <www.swarb.co.uk/acts/1957HomicideAct.shtml>, dostęp: 10 października 2007.

Kwalifikacja karna przestępstwa zabójstwa w Wielkiej Brytanii

₄₉₃

z a c h o w a n ia i słó w te jż e osoby. P r z y o k r e ś la n iu , czy d a n e z a c h o w a n ie n a s t ą p i ­ ło w w y n ik u p ro w o k a c ji, n ie j e s t je d n a k ż e w y m a g a n e , a b y s p r a w c a z a b ił c z ło w ie k a , k tó r y d o p u śc ił się p rz e d m io to w e g o p ro w o k u ją c e g o z a c h o w a n ia .

P r z y o c e n ie , czy z a c h o w a n ie s p ra w c y m o ż n a o k re ś lić ja k o d z ia ła n ie w w y n ik u p ro w o k a c ji, b r y ty js k ie p ra w o zw y czajo w e s to s u je d w a te sty . P ie r w ­ szy d o ty czy k w e s tii, czy d o m n ie m a n e z a c h o w a n ie s p ra w c y w w y n ik u p ro w o ­ k a c ji w rz e c z y w isto śc i sp o w o d o w a n e by ło n a g łą i ty m c z a s o w ą (s u d d e n a n d

te m p o r a r y ) u t r a t ą s a m o k o n tro li, w w y n ik u czego z a b ił o n s w ą o fia rę . O k r e ­

ś le n ie „ n a g ła i ty m c z a s o w a u t r a t a s a m o k o n tro li” w s k a z u je n a w y łą c z e n ie m o żliw o ści p o p e łn ie n ia c z y n u z p r e m e d y ta c ją . P o n a d to z u w a g i n a f a k t, iż u t r a t a s a m o k o n tro li n ie m u s i w y s tą p ić n a ty c h m ia s to w o , m o żliw e j e s t z a s to ­ s o w a n ie te jż e k o n s tr u k c ji p ra w n e j do s y tu a c ji, w k tó ry c h do s t a n u u t r a t y k o n tr o li u s p ra w c y p r z e s tę p s tw a z a b ó js tw a d o ch o d zi w d łu ż s z y m o k re sie . J e s t to szc z e g ó ln ie c h a r a k te r y s ty c z n e w p r z y p a d k u p r z e s tę p s tw z n ę c a n ia się, g d y o f ia r a w a k c ie d e s p e ra c ji z a b ija sw ego o p ra w c ę 28. D ru g i t e s t d o ty czy sa m e j p o te n c ja ln e j m o żliw o ści u t r a t y k o n tr o li p rz e z s p ra w c ę n a d sw y m p o ­ s tę p o w a n ie m . S p ro w a d z a się to do o d p o w ie d z i n a d w a z a s a d n ic z e p y ta n ia : czy k o n k r e tn a s y tu a c ja m o g ła sp o w o d o w ać u ro z s ą d n e j o so b y o n o rm a ln e j k o n s tr u k c ji p s y c h ic z n e j i o p o d o b n y m do s p ra w c y w ie k u i p łc i w y łą c z e n ie p a n o w a n ia n a d w ła s n y m z a c h o w a n ie m o ra z czy w o c en ie sp o łe c z n e j p r z e d ­ m io to w a p ro w o k a c ja m oże z a s łu g iw a ć n a p e w n e z ro z u m ie n ie z p u n k t u w i­ d z e n ia z a s a d m o ra ln y c h 29. O d n o ś n ie do o k o lic z n o śc i z m n ie js z a ją c y c h o d p o w ie d z ia ln o ś ć s p ra w c y p rz y w o ła ć n a le ż y u s t. 2 u s ta w y H o m ic id e A c t 1 9 5 7 , k tó r y s ta n o w i, że w p r z y p a d k u a n o rm a ln o ś c i u m y s łu ( a b n o r m a lity o f m in d ) s p r a w c a p r z e s tę p ­ s tw a m o r d e r s tw a o d p o w ia d a ć b ę d z ie z a p o p e łn ie n ie p r z e s tę p s tw a z a b ó jstw a . W a r u n k ie m k o n ie c z n y m j e s t, a b y p rz e d m io to w a a n o rm a ln o ś ć u m y s łu z n a c z ą ­ co o s ła b iła p ro c e sy m y ślo w e sp raw cy , a p rz e z to w p ły w a ła n a o d p o w ie d z ia l­ n o ść z a p o p e łn io n e p rz e z n ie g o czyny. M oże o n a w y n ik a ć z o k re ś lo n y c h p r z y ­ czyn: n ie d o ro z w o ju p sy c h ic z n e g o , c h o ró b p sy c h ic z n y c h o ra z c h o ró b i u ra z ó w in n e g o r o d z a ju 30. C h o ro b y p s y c h ic z n e m o g ą p rz y b ie r a ć fo rm ę p sy c h o z o rg a n ic z n y c h , k tó r e c e c h u ją się u c h w y tn y m i z m ia n a m i o rg a n ic z n y m i w c e n tr a ln y m u k ła d z ie n e r ­ w ow ym , p o w o d u ją c y m i u p o ś le d z e n ie fu n k c ji m y ślo w y c h , c z ę sto p ro w a d z ą c e do c a łk o w ite g o o tę p ie n ia . D e z in te g ra c ji u le g a t u w ięc fu n k c ja in t e l e k t u a l n a osobow ości (n p . p sy c h o z y w ie k u sta rc z e g o , p sy c h o z y sp o w o d o w a n e k iłą lu b c h ro n ic z n y m a lk o h o liz m e m ). M o g ą je d n a k w y stę p o w a ć ta k ż e w p o s ta c i n e u ­ ro z f u n k c jo n a ln y c h (czy n n o ścio w y ch ), n ie z w ią z a n y c h z u c h w y tn y m i z m ia n a ­

28 Ibidem, s. 269-280. 29 Ibidem.

m i o rg a n ic z n y m i, p r z y k tó r y c h n ie z a w sz e d o ch o d zi do u p o ś le d z e n ia sfe ry in te le k tu a ln e j, w y s tę p u ją n a to m ia s t z a b u r z e n ia s fe ry e m o c jo n aln o -w o licy jn ej (n p . sc h iz o fre n ia , p a r a n o ja ) 31.

N ied o ro zw ó j m oże b y ć ró w n ie ż w y n ik ie m m e c h a n ic z n y c h u ra z ó w , w w y ­ n ik u k tó ry c h doszło do z a n ik u o k r e ś lo n y c h fu n k c ji m ó z g u , a w ięc m a c h a r a k ­ t e r d e f e k tu n a b y te g o , a n ie w ro d z o n e g o , j a k w p r z y p a d k u o lig o fre n ii32. I n ­ n y m z a k łó c e n ie m c z y n n o śc i p sy c h ic z n y c h s ą z a b u r z e n ia , u p o d s ta w k tó r y c h n ie le ż ą d e fe k ty w ro d z o n e a n i p ro c e sy ch o ro b o w e, lecz k tó r e s ą w y n ik ie m z re g u ły k r ó tk ic h i p rz e m ija ją c y c h re a k c ji o rg a n iz m u n a o k re ś lo n e bodźce z e w n ę trz n e lu b w e w n ę trz n e (np. z a tr u c ie a lk o h o le m , le k a m i, tr u c iz n a m i, m e n s tr u a c ja , c ią ż a , p o ró d , p o k w ita n ie i p rz e k w ita n ie , h ip n o z a itp .) 33.

P ra w o k a r n e b r y ty js k ie n ie z a lic z a do o k o liczn o śc i z m n ie js z a ją c y c h o d p o ­ w ie d z ia ln o ś ć s p ra w c y je g o z a c h o w a n ia sp o w o d o w a n e g o n ie n a w iś c ią lu b z a ­ z d ro ś c ią w s to s u n k u do d ru g ie g o c z ło w ie k a . S p ra w c a o d p o w ia d a w te d y z a ­ w sze z a p r z e s tę p s tw o m o r d e r s tw a 34. U s t. 4 u s ta w y H o m ic id e A c t 1 9 5 7 o k r e ś la ró w n ie ż , n ie z n a n ą w p o lsk im p r a w ie k a r n y m , k o n s t r u k c j ę p a k t u s a m o b ó jc z e g o ( s u ic id e p a c t) , k t ó r a z m n ie js z a o d p o w ie d z ia ln o ść k a r n ą z a p o p e łn io n y czy n , tj. s p r a w c a o d p o w ia d a z a p r z e s tę p s tw o z a b ó js tw a , n ie z a ś m o rd e rs tw a . P a k t sam o b ó jczy n o rm u je s y tu a c ję , w k tó re j d w ie lu b w ięcej osób z a w ie r a p o ro z u m ie n ie m a ją c e n a c elu sp o w o d o w a n ie w ła s n e j ś m ie rc i. W a r u n k ie m k o n ie c z n y m j e s t m o ty w a c ja s p ra w c y - z a b ija o n c z ło w ie k a , a b y s a m e m u u tr a c ić życie z r ą k d ru g ie j o so b y 35.

2.3.2. N ieu m yśln e zabójstw o

N ie u m y ś ln e z a b ó jstw o (in v o lu n ta r y m a n s la u g h te r ) w b r y ty js k im p ra w ie k a r n y m o b e jm u je s y tu a c je , w k tó r y c h s p r a w c a b e z p r a w n ie z a b ił c zło w iek a, tz n . w y p e łn ił sw y m z a c h o w a n ie m z n a m io n a p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a , j e d ­ n a k ż e n ie j e s t w in n y p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a m o r d e r s tw a z u w a g i n a b r a k złego z a m ia r u u p rz e d n ie g o (m a lic e a fo r e th o u g h t), tj. z a m ia r u b e z p ra w n e g o p o z b a w ie n ia ży c ia lu b z a m ia r u s p o w o d o w a n ia u c z ło w ie k a p o w a ż n y c h o b r a ­ ż e ń c ie le sn y c h . S p ra w c a d z ia ła ł b o w ie m w n iż s z y m s to p n iu w in y (a c te d w ith

so m e le sse r deg ree o f m e n s r e a ).

B r y ty js k ie p ra w o k a r n e ro z ró ż n ia tr z y p o d s ta w o w e ro d z a je n ie u m y ś ln e ­ go z a b ó jstw a :

1) z a b ó jstw o w w y n ik u p o w a ż n e g o n ie d b a ls tw a ( k illin g b y g ro ss n e g li­

g e n c e );

31 M. Filar, [w:] O. Gorniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006. 32 Ibidem.

33 Ibidem.

34 J. English, R. Card, op. cit, s. 778. 35 M. Jefferson, op. cit., s. 554.

Kwalifikacja karna przestępstwa zabójstwa w Wielkiej Brytanii

₄₉₅

2) z a b ó js tw o w w y n ik u n ie r o z w a g i (le k k o m y ś ln o ś c i) w s t o s u n k u do ś m ie rc i lu b p o w a ż n y c h o b r a ż e ń c ie le s n y c h ( k illin g w ith re c k le ssn e ss a s to d e a th o r se rio u s b o d ily h a r m ); 3) z a b ó jstw o w w y n ik u b e z p ra w n e g o i n ie b e z p ie c z n e g o c z y n u (k illin g by a n u n la w fu l a n d d a n g e r o u s act). Z a b ó jstw o w w y n ik u p o w a ż n e g o n ie d b a ls tw a m oże z o s ta ć p o p e łn io n e t a k p rz e z d z ia ła n ie , j a k i z a n ie c h a n ie . W ty m w y p a d k u z p u n k t u w id z e n ia o d p o ­ w ie d z ia ln o ś c i k a r n e j s p ra w c y o b o ję tn e j e s t , czy z a c h o w a n ie s p ra w c y w y c z e r­ p y w a ło z n a m io n a in n e g o p r z e s tę p s tw a , je ś li s k u te k ś m ie r te ln y b y n ie z a is t- n ia ł36. Z a b ó jstw o w w y n ik u p o w a ż n e g o n ie d b a ls tw a k o n s ty tu u je p r z e s ła n k i, k tó r e m u s z ą z o s ta ć s p e łn io n e , b y z a s to s o w a n ie p rz e d m io to w e j k w a lifik a c ji b y ło u p ra w n io n e :

a) is tn ie n ie p ra w n e g o o b o w ią z k u c ią ż ą ce g o n a sp raw cy , z a ró w n o p rz y p o p e łn ia n iu p r z e s tę p s tw a p o p rz e z d z ia ła n ie , j a k i z a n ie c h a n ie (th e existen ce o f d u t y ), b ) r a ż ą c e n a r u s z e n i e p rz e d m io to w e g o o b o w ią z k u (a g r o s s b re a c h o f d u t y ), c) z a is tn ie n ie s k u t k u w p o s ta c i ś m ie rc i c z ło w ie k a (th e b re a c h m u s t ca u se d e a th ). Z a b ó jstw o w w y n ik u n ie ro z w a g i (le k k o m y śln o śc i) w s to s u n k u do ś m ie rc i lu b p o w a ż n y c h o b r a ż e ń m o że z o s ta ć p rz e z s p ra w c ę p o p e łn io n e , g d y p rz e w i­ d u je o n ry z y k o w y s tą p ie n ia s k u t k u b ę d ą c e g o w y n ik ie m je g o z a c h o w a n ia i k tó r y m im o w s z y s tk o p o d e jm u je to ry z y k o 37. Z a b ó jstw o w w y n ik u b e z p ra w n e g o i n ie b e z p ie c z n e g o c z y n u w b r y ty js k im p ra w ie k a r n y m c z ę sto o k r e ś la się ja k o „ k o n s tr u k ty w n e z a b ó jstw o ” (c o n stru c ­

tiv e m a n s lu g h te r ).

M u s z ą z o s ta ć s p e łn io n e łą c z n ie tr z y p r z e s ła n k i:

1) s p r a w c a p o p e łn ił c z y n z a b ro n io n y in n y n iż p o z b a w ie n ie c z ło w ie k a ż y ­ c ia (h o m ic id e ), k tó r y m o ż n a z a k w a lifik o w a ć ja k o k o n k r e tn e p rz e s tę p s tw o ;

2) c z y n z a b ro n io n y b y ł p rz y c z y n ą ś m ie rc i cz ło w iek a;

3) c z y n z a b ro n io n y b y ł n ie b e z p ie cz n y , tz n . r o z s ą d n y c z ło w iek u z n a łb y b e z w ą tp ie n ia d a n y c z y n z a b ro n io n y z a n ie b e z p ie c z n y 38.

Sum m ary

O ffence o f m u r d e r is o n e o f th o s e g ro u p s o f o ffen ces w h ic h w a s c o m m e n ­ te d a n d d e s c rib e d in d e ta il b o th b y P o lis h le g a l d o c trin e a n d ju d g e law . In

36 A. Ashworth, op. cit, s. 297-299. 37 J. English, R. Card, op. cit, s. 780. 38 A. Ashworth, op. cit, s. 293-297.

th i s a r tic le th e a u t h o r fo c u se d o n c h a r a c te r is a tio n o f sp ecific f e a tu r e s of c r im in a l o ffen ces o f m u r d e r a n d its d is s im ila r itie s in B r i t i s h c r im in a l law. T h e B r itis h le g a l s y s te m d is tin g u is h e s offence o f m u r d e r a n d m a n s la u g h te r w h ic h a r e c o v e re d in t h is a rtic le . T h e s y s te m o f c r im in a l la w d e s c rib e s b o th th e s e te r m s a s h o m ic id e.