Styl życia a parametry skóry u kobiet w wieku
postmenopauzalnym
Lifestyle and parameters of the skin in postmenopausal women
Kamila Dudek 1, Krzysztof Borysławski 2
1. Instytut Zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa ul. Zamkowa 4 58-300 Wałbrzych M: +48 786 832 694 E: kamila.dudek2704@
gmail.com
2. Katedra Antropologii, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. Kożuchowska 5 51-631 Wrocław M: +48 693 082 508 E: krzysztof.
boryslawski@
up.wroc.pl
otrzymano / received
13.05.2016
poprawiono / corrected
29.05.2016
zaakceptowano / accepted
27.07.2016
»
338 |WstępStarzenie się to ogół procesów, które prowadzą do ograniczenia homeostazy oraz do zmniejszenia rezerw czynnościowych organizmu, w tym skóry.
Polega na postępujących w czasie zmianach aktyw- ności komórek, obniżeniu zdolności do regeneracji i adaptacji organizmu [1, 2]. Istnieje wiele teorii doty- czących starzenia się organizmu, jednak żadna nie wyjaśnia w pełni tego wieloetapowego i skompliko- wanego zjawiska. Dla kosmetologii ważne jest po- znanie uwarunkowań starzenia się skóry i opisanie
zmian jej parametrów. Wiadomo, że tak jak niemal wszystkie cechy i właściwości organizmu, także wła- ściwości skóry i tempo jej starzenia się zależą od czyn- ników wewnątrzpochodnych (genetycznych i hormo- nalnych) oraz zewnątrzpochodnych (modyfikatorów środowiskowych), spośród których styl życia wydaje się być jednym z bardziej istotnych [3-5]. Styl (tryb) ży- cia jest bowiem wypadkową czynników środowiska zewnętrznego, wewnętrznego (predyspozycji or- ganizmu) oraz norm kulturowych obowiązujących w danej społeczności.
|AbstrAct
The aim of the study is to evaluate the variability of skin parameters in postmenopausal women according to chosen elements of their lifestyle: smoking cigarettes, UV exposure, physical activity, type of work, degree of urbanization of the place of residence and amount of sleep. Nine functional parameters of the skin were studied: structure, oiling level, exfoliation, pore and blo- od vessels size, intensification of discoloration, width of wrinkles and hydration of zone T and U in the central part of the forehead and cheeks.
It has been found that significantly better parameters of the skin have: non-smokers (wrinkles, discolorations, hydration of T-zone), persons avoiding the sunligh and solarium (pores, wrinkles), using creams with UV filter (capillaries, discolorations, hydration of U-zone), phy- sically active (structure of the skin, discoloration), wor- king mentally (sebum, exfoliation, capillaries, hydration of U-zone), living in small towns and rural areas (sebum, exfoliation). Length of sleep does not significantly impact the studied parameters of the skin. Among the seven in- vestigated lifestyle elements as much as five affects the occurrence of discoloration and only one (physical acti- vity) influences the structure of the skin.
Key words: functional parameters of the skin, lifestyle, skin aging, postmenopausal period, physical activity, UV radiation, urbanization status, smoking cigarettes |strEszczEniE
Celem pracy jest ocena zróżnicowania parametrów skóry kobiet w wieku postmenopauzalnym w zależ- ności od wybranych elementów ich stylu życia: pa- lenia papierosów, ekspozycji na promieniowanie UV, aktywności fizycznej i rodzaju wykonywanej pracy, stopnia urbanizacji, miejsca zamieszkania oraz ilości snu. Uwzględniono dziewięć parametrów czynno- ściowych skóry: strukturę, poziom natłuszczenia, złuszczanie, wielkość porów i naczynek, nasilenie przebarwień, szerokość zmarszczek oraz nawilżenie strefy T i U części środkowej czoła oraz policzka.
Stwierdzono, że istotnie lepsze parametry skóry mają osoby: niepalące (zmarszczki, przebarwienia, nawilże- nie strefy T), unikające słońca i niekorzystające z sola- rium (pory, zmarszczki), stosujące kremy z filtrem UV (naczynka, przebarwienia, nawilżenie strefy U), ak- tywne fizycznie (struktura skóry, przebarwienia), pra- cujące umysłowo (natłuszczenie, złuszczanie, naczynka, nawilżenie strefy U), mieszkające w małych miastach i na wsi (natłuszczenie, złuszczanie). Długość snu nie wpływa istotnie na żaden z badanych parametrów skó- ry. Spośród siedmiu badanych elementów stylu życia aż pięć wpływa na występowanie przebarwień, a tylko jeden (aktywność fizyczna) na strukturę skóry.
słowa kluczowe: parametry czynnościowe skóry, styl życia, starzenie się skóry, okres postmenopauzalny, aktywność fizyczna, promieniowanie UV, status
4 / 2016 / vol. 5 Kosmetologia Estetyczna
338
artykuł naukowy
n
kosmetologia estetycznaWiele elementów stylu życia wpływa bezpośrednio na powsta- wanie i/lub neutralizowanie (obrona antyoksydacyjna) reaktyw- nych form tlenu, które mogą uszkadzać błony komórkowe i mate- riał genetyczny, nasilając proces starzenia [1, 2, 6], chociaż nie ma niezbitych dowodów na to, że wpływają one na długość życia [7].
Elementami stylu życia mającymi związek z liczbą wolnych rod- ników tlenowych są niewątpliwie: palenie papierosów, ekspozycja na promieniowanie UV, aktywność fizyczna (w tym rodzaj wyko- nywanej pracy), a także miejsce zamieszkania oraz ilość snu. Miej- sce zamieszkania (status urbanizacyjny) należy traktować jako czynnik o charakterze kompleksowym, uwzględniający wiele sko- relowanych ze sobą zmiennych (m.in. dzietność, wykształcenie, zwyczaje żywieniowe, status społeczny i ekonomiczny, czynniki ekologiczne itp.), które w dużym stopniu determinują styl życia.
Szczególnie podatne na wszystkie wyżej wymienione czyn- niki są kobiety po menopauzie, ponieważ w tym okresie poziom tak zwanych hormonów juwenilnych (w tym hormonów płcio- wych) opóźniających starzenie się drastycznie spada [8]. To z kolei wpływa na zmniejszenie tempa syntezy kolagenu, przy- spiesza apoptozę keratynocytów i pogarsza wiele istotnych właściwości skóry: elastyczność, pigmentację, unaczynienie oraz zdolność zatrzymywania wody w skórze [9-11].
|cEl prAcy
Celem pracy była ocena zmienności parametrów skóry kobiet w wieku postmenopauzalnym w zależności od wybranych ele- mentów ich stylu życia: palenia papierosów, częstości opalania
się i zapobiegania nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV, aktywności fizycznej i rodzaju wykonywanej pracy oraz ilości snu. Dodatkowo uwzględniono stopień urbanizacji miejsca za- mieszkania, które w znacznym stopniu determinuje styl życia.
|MAtEriAł i MEtody
Analizowano 9 parametrów czynnościowych skóry: strukturę, poziom natłuszczenia, złuszczanie, wielkość porów i naczynek, nasilenie przebarwień, szerokość zmarszczek oraz nawilżenie strefy T i U części środkowej czoła oraz policzka.
Badania przeprowadzono w III kwartale 2015 roku i I kwartale 2016 roku w rejonie Wałbrzycha wśród studentek Uniwersytetu III Wieku oraz w domach dziennego pobytu i domach seniora:
,,Rusinowa” w Wałbrzychu oraz ,,Jantar” w Rybnicy Leśnej. Po- nadto zbadano kobiety uczęszczające na zajęcia jogi w Głuszy- cy. W badaniu wzięło udział 90 kobiet w wieku od 45 do 94 lat, które podpisały świadomą zgodę na udział w badaniu. Badane przebywające w domach seniora znajdowały się pod stałą opieką wykwalifikowanego personelu, który rekomendował do badań tylko kobiety o ogólnie dobrym stanie zdrowia. Pozostałym ba- danym zadawano pytanie o choroby, w tym choroby przewlekłe.
Żadna z nich nie deklarowała występowania takich chorób.
Przed wykonaniem badań, we wszystkich przypadkach, ocenia- no stan skóry przez dyplomowanego kosmetologa. Do badań kwali- fikowano tylko kobiety bez widocznych zmian chorobowych skóry.
Pomiarów parametrów skóry dokonano profesjonalnym urządzeniem Skinanalyzer Nati3 wyposażonym w funkcje:
komputerowej analizy stanu skóry, opisu jej niektórych parametrów, a także generowania obrazów [12].
Co najmniej 30 minut przed wy- konaniem pomiarów wykonano demakijaż z zastosowaniem płynu micelarnego. Dla zminimalizowa- nia błędu pomiarowego niektóre pomiary, szczególnie te budzące wątpliwości, powtarzano kilku- krotnie, odnotowując wartość ich średniej arytmetycznej.
Wybrane elementy stylu życia oceniono na podstawie ankiety. Ba- dane kobiety podzielono na dwie kategorie:
• nigdy lub od dawna niepalące (n = 60) i palące (n = 30),
• unikające promieniowania UV (n = 13) i korzystające ze słońca lub sola- rium (n = 77),
• stosujące kremy z filtrem UV (n = 42) i niestosujące lub stosujące spora- dycznie (n = 48),
• aktywne fizycznie (n = 59) i spędza- jące wolny czas biernie (n = 31),
Tabela 1 Charakterystyka statystyczna analizowanych parametrów skóry u ogółu badanych kobiet w porównaniu z wartościami referencyjnymi podanymi przez producenta urządzenia
Parametry skóry Zakres i interpretacja parametrów X—± s
min–max Charakterystyka skóry Struktura
(skala producenta) 0–8 8,01–9
> 9
prawidłowa zaburzona nieprawidłowa
9,59 ± 1,73
7,07–15,50 nieprawidłowa Natłuszczenie [sebum]
(%) 0–10,99
11–14,99 15–20,99 21–25,99 26–100
sucha
tendencja do przesuszania prawidłowe natłuszczenie tendencja do przetłuszczania tłusta
69,36 ± 3,38 38,19–86,95 tłusta
Złuszczanie (%) 0–14,99 15–20,99 21–100
w normie zaburzone nadmierne
38,83 ± 10,69
13,58–60,20 nadmierne Pory
(mm) 0–0,10
0,11–0,15 0,16–0,18
> 0,18
małe normalne rozszerzone
zdecydowanie rozszerzone
0,15 ± 0,02
0,11–0,18 normalne
Zmarszczki (mm) 0–0,05
0,06–0,10 0,11–2,70
małe, płytkie średnie głębokie
0,08 ± 0,02
0,03–0,12 średnie Naczynka
[powierzchnia] (mm2) 0–2,09 2,1–10
> 10
unaczynienie właściwe nieprawidłowe
nadmierne, z tendencją do trądziku różowatego
0,07 ± 0,02
0,03–0,14 właściwe Przebarwienia
[nasycenie barwnika]
(%)
0–20,99 21–50,99 51–100
prawidłowa ilość i rozmieszczenie melaniny przebarwienia naskórkowe (żółte, żółto-brązowe) przebarwienia skórne (szaro-brunatne)
22,52 ± 11,52
10,60–64,03 przebarwienia naskórkowe Nawilżenie strefy T
(%) 0–24,99
25–40,99 41–65
alarmująco niskie niskie, nieprawidłowe w normie
33,16 ± 13,90 10,00–63,00 niskie,
nieprawidłowe Nawilżenie strefy U
(%) 0–24,99
25–40,99 41–65
alarmująco niskie niskie, nieprawidłowe w normie
28,20 ± 12,02 10,00–54,00 niskie,
nieprawidłowe Źródło: Opracowanie własne
• obecnie lub w przeszłości wykonujące pracę fizyczną (n = 44) i wykonujące pracę umysłową lub mieszaną z przewagą pracy umysłowej (n = 43),
• mieszkające w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (n = 51) i w mniejszych miastach lub na wsi (n = 35),
• sypiające krótko, od 3 do 7 godzin (n = 48) i sypiające dłużej, od 8 do 12 godzin (n = 41).
Uzyskane średnie arytmetyczne bada- nych parametrów skóry porównano za pomocą testu t-Studenta. Oceny istotności wszystkich statystyk dokonano przy ry- zyku błędu nie większym niż 5% (p ≤ 0,05).
|AnAlizA WyniKóW
Ogół badanych kobiet miał skórę o niepra- widłowej strukturze, tłustą, nadmiernie złuszczającą się, o porach normalnej wiel- kości i średniej wielkości zmarszczkach, bez widocznych naczynek, z przebarwie- niami naskórkowymi i o nieprawidłowym, zbyt niskim nawilżeniu (tabela 1).
Badane parametry skóry rozpatrywa- no w dwóch kategoriach każdego anali- zowanego elementu trybu życia (tabela 2).
W tabelach 2 i 3 podano jedynie warto- ści średnich, różniących się na poziomie istotnym statystycznie (p ≤ 0,05) lub nie- istotnych, lecz bliskich istotności (ns).
U osób palących zaobserwowano istot- nie większą szerokość zmarszczek, znacz- nie większe i ciemniejsze przebarwienia oraz mniejsze nawilżenie strefy T w sto- sunku do niepalących. Osoby unikające słońca i niekorzystające z solarium miały istotnie mniejsze pory i zmarszczki i nie- co lepsze nawilżenie strefy T. Kobiety sto- sujące kremy z filtrem UV mają mniejsze naczynka, znacznie mniej przebarwień i lepsze nawilżenie strefy U.
U kobiet aktywnie spędzających swój wolny czas zaobserwowano znacząco lep- szą strukturę skóry, istotnie mniej przebar- wień i nieco lepsze nawilżenie strefy T.
Charakter wykonywanej pracy jest czyn- nikiem istotnie różnicującym największą liczbę parametrów skóry. Kobiety pracujące umysłowo miały istotnie lepsze wartości natłuszczenia i złuszczania, mniej widocz- ne naczynka, a szczególnie znacząco lepsze nawilżenie strefy U. Mniej widoczne były u nich zmarszczki oraz przebarwienia.
Skóra mieszkanek małych miast i wsi w stosunku do kobiet z du- żego miasta (> 100 tys. mieszkańców) wykazywała istotnie lepsze wartości natłuszczenia i złuszczania, lecz nieco większe pory.
Uznano, że długość snu nie wpływa istotnie na żaden z ba- danych parametrów skóry, choć osoby śpiące powyżej 8 godzin nieco rzadziej miały przebarwienia.
Tabela 2 Zróżnicowanie parametrów skóry w zależności od elementu stylu życia Parametry skóry Palenie papierosów
Istotność różnicy
Nie Tak
X—1 s1 X—2 s2 t p
Zmarszczki (mm) 0,08 0,02 0,09 0,02 2,573 0,012
Przebarwienia (%) 19,59 8,59 28,40 14,26 3,650 < 0,001
Nawilżenie strefy T (%) 35,30 13,72 28,87 13,46 2,110 0,038
Parametry skóry Korzystanie ze słońca lub solarium
Istotność różnicy
Nie Tak
X—1 s1 X—2 s2 t p
Pory (mm) 0,14 0,02 0,15 0,02 2,056 0,043
Zmarszczki (mm) 0,07 0,02 0,08 0,02 2,406 0,018
Nawilżenie strefy T (%) 39,08 16,79 32,16 13,21 1,678 ns
Parametry skóry Stosowanie kremów z filtrem UV
Istotność różnicy
Tak Nie
X—1 s1 X—2 s2 t p
Naczynka (mm) 0,06 0,02 0,07 0,03 2,202 0,031
Przebarwienia (%) 17,25 6,87 28,19 12,83 4,648 < 0,001
Nawilżenie strefy U (%) 30,47 11,31 24,85 11,48 2,167 0,033
Parametry skóry Sposób spędzania wolnego czasu
Istotność różnicy
Aktywnie Biernie
X—1 s1 X—2 s2 t p
Struktura 9,14 1,34 10,45 2,07 3,644 < 0,001
Przebarwienia (%) 20,54 10,76 26,30 12,13 2,305 0,023
Nawilżenie strefy T (%) 34,75 13,90 30,13 13,59 1,508 ns
Parametry skóry Rodzaj wykonywanej pracy
Istotność różnicy
Umysłowa Fizyczna
X—1 s1 X—2 s2 t p
Natłuszczenie (%) 66,22 13,26 73,01 12,63 2,431 0,017
Złuszczanie (%) 36,72 12,21 41,24 8,61 1,991 0,049
Zmarszczki (mm) 0,08 0,02 0,09 0,02 1,805 ns
Naczynka (mm) 0,06 0,02 0,07 0,02 3,424 0,001
Przebarwienia (%) 20,79 10,30 24,80 12,68 1,604 ns
Nawilżenie strefy U (%) 33,19 12,29 23,41 9,92 4,071 < 0,001
Parametry skóry Miejsce zamieszkania
Istotność różnicy Miasta > 100 tys. Małe miasta i wsie
X—1 s1 X—2 s2 t p
Natłuszczenie (%) 72,55 11,50 64,70 14,96 2,751 0,007
Złuszczanie (%) 40,92 9,35 35,92 11,22 2,246 0,027
Pory (mm) 0,14 0,02 0,15 0,01 1,881 ns
Parametry skóry Długość snu (godz./doba)
Istotność różnicy
3 – 7 8 – 12
X—1 s1 X—2 s2 t p
Przebarwienia (%) 24,70 13,04 20,19 9,06 1,860 ns
4 / 2016 / vol. 5 Kosmetologia Estetyczna
340
artykuł naukowy
n
kosmetologia estetycznaPodsumowując, można stwierdzić, że spośród siedmiu bada- nych elementów stylu życia aż pięć wpływa na występowanie przebarwień, a tylko jeden (aktywność fizyczna) na strukturę skóry (tabela 3).
|dysKusjA i podsuMoWAniE
Przeprowadzenie dyskusji i skonfrontowanie wyników badań własnych na temat wpływu stylu życia na skórę jest trudne. W do- tychczasowych badaniach nie udało się jednoznacznie wskazać wszystkich czynników z nim związanych i wpływających na stan skóry, dlatego że istnieje wiele zmiennych zakłócających. Na różne wyniki badań może wpływać zróżnicowany wiek i płeć badanych, przynależność do warstwy społecznej lub grupy etnicznej, status społeczno-ekonomiczny, metodyka badań itp. Poza tym proces sta- rzenia nie przebiega u wszystkich w ten sam sposób.
W większości krajów europejskich menopauza występuje oko- ło 50. roku życia. Jest ona konsekwencją narastającej dysfunkcji hormonalnej jajników, przede wszystkim zmiany proporcji es- trogenów w stosunku do progesteronu [11]. Niedobór steroidów płciowych ma istotny wpływ na parametry skóry, głównie na jej uwodnienie, co skutkuje pojawianiem się zmarszczek, przebar- wień i złuszczeń [9]. Stąd wynika, że identyfikacja czynników stylu życia wpływających na stan skóry, szczególnie w okre- sie postmenopauzalnym, ma nie tylko wartość poznawczą, ale może być wykorzystana w praktyce kosmetologicznej.
D. Nowicka, badając skórę twarzy 72 kobiet w wieku od 50 do 65 lat, wykazała, że większość z nich posiada nieprawidłową struk- turę skóry [13]. Większość badanych miała głębokie zmarszczki, nieprawidłowe nawilżenie strefy T, a alarmujące w strefie U. Bada- nia własne potwierdzają te spostrzeżenia, przy czym nawilżenie strefy U nie jest tak niskie, a głębokość zmarszczek jest mniejsza.
Palenie papierosów przyspiesza starzenie się skóry. Niko- tyna oddziałuje na nikotynowy receptor alfa-3 zlokalizowany na fibroblastach produkujących kolagen i zwiększa aktywność metaloproteinazy I powodującej degradację kolagenu. Dym tyto- niowy jest źródłem reaktywnych form tlenu, odpowiedzialnych
za stres oksydacyjny. Ponadto zawarty w nim tlenek węgla ogra- nicza dostarczanie tlenu. Powoduje też mikrouszkodzenia i zwę- żanie światła drobnych naczyń krwionośnych, co ogranicza dostarczanie substancji odżywczych do komórek skóry. W re- zultacie skóra jest słabiej odżywiona i mniej nawilżona oraz ma skłonność do pojawiania się przebarwień i teleangiektazji [14, 15].
Wielu autorów potwierdziło wpływ palenia papierosów na po- wstawanie zmarszczek. Badania oparte na dużych próbach osób dorosłych w różnym wieku wskazują jednoznacznie na istotną dodatnią korelację intensywności palenia i liczby zmarszczek.
Dodatkowo, palenie zwiększa podatność skóry na promieniowa- nie UV, co wzmacnia efekt działania obu tych czynników [16].
Badania własne potwierdzają u kobiet palących większą skłon- ność do zmarszczek i przebarwień oraz gorsze nawilżenie strefy T.
Bardzo ważnym czynnikiem stylu życia zmieniającym para- metry skóry jest długotrwała ekspozycja na promieniowanie UV, na którą szczególnie narażone są osoby pracujące na świeżym po- wietrzu. Obecnie są na to liczne dowody opublikowane w wielu pracach, jednak to dopiero w roku 1969 A. Kligman jako pierwszy opublikował dowody na szkodliwe działanie promieniowania UV na skórę oraz odróżnił proces fotostarzenia od chronologicznego starzenia się skóry [17]. Skutki promieniowania UV zależą od na- tężenia i długości fali, a także od czasu ekspozycji. U osób młodych nie obserwuje się zaburzonych parametrów skóry, co świadczy o kumulowaniu się dawek promieniowania UV przez całe życie [18]. Późne reakcje obejmują zaburzenia pigmentacji [19, 20] i kan- cerogenezę [4]. W przebiegu fotostarzenia pojawiają się zmarszcz- ki i nieprawidłowe złuszczanie [16]. Małe naczynia kapilarne zo- stają zdegradowane, a postkapilarne naczynia krwionośne ulegają pogrubieniu [21]. Długotrwała ekspozycja na promieniowanie UV powoduje pogrubienie naskórka, pojawienie się dużej ilości włó- kien sprężystych, wypierających włókna kolagenowe oraz wystę- powanie plamistych odbarwień, przebarwień i teleangiektazji [22].
Obecnie duże zainteresowanie naukowców i producentów wzbudzają preparaty ograniczające niekorzystne działanie pro- mieniowania UVA, jak i UVB na skórę i tym samym chroniące ją przed kancerogenezą, przyspieszonym fotostarzeniem oraz obniżeniem odporności skóry na stresy fizjologiczne [23].
Badania własne wykazały, że osoby unikające słońca i nieko- rzystające z solarium mają istotnie mniejsze pory i zmarszcz- ki oraz lepsze nawilżenie strefy T, a fotoprotekcja zmniejsza skłonność do powstawania naczynek i przebarwień oraz po- prawia nawilżenie strefy U.
Aktywność fizyczna wpływa pozytywnie na parametry skó- ry, poprawiając sprawność obrony antyoksydacyjnej [6]. Jest ona szczególnie ważna w okresie postmenopauzalnym [24]. Kolejnym czynnikiem mogącym wpływać na stan skóry jest rodzaj wyko- nywanej pracy. Przebywanie w pomieszczeniach o określonym mikroklimacie (np. klimatyzowanych), oświetleniu czy kontakt ze środkami chemicznymi (drażniącymi lub alergizującymi) wpływa na funkcjonowanie skóry [12]. Jednak przeprowadzenie dyskusji na temat wpływu aktywności fizycznej i rodzaju wykonywanej pracy na parametry skóry jest praktycznie niemożliwe, ponieważ
Tabela 3 Wartości parametrów skóry w zależności od elementu stylu życia (znak + lub – oznacza odpowiednio korzystny lub niekorzystny wpływ; w nawiasie podano wartości zbliżone do istotności)
Parametry skóry
Palenie NIE Opalanie się NIE Filtry anty-UV TAK Aktywność fizyczna TAK Praca umysłowa TAK
Zamieszkanie – duże miasto NIE Dłuższy sen TAK
Struktura +
Natłuszczenie (%) + +
Złuszczanie (%) + +
Pory (mm) + (-)
Zmarszczki (mm) + + (+)
Naczynka (mm) + +
Przebarwienia (%) + + + (+) (+)
Nawilżenie strefy T (%) + (+) (+)
Nawilżenie strefy U (%) + +
Źródło: Opracowanie własne
nie udało się znaleźć piśmiennictwa na temat tych zagadnień.
Podobnie brakuje doniesień dotyczących stanu skóry w związku ze stopniem urbanizacji miejsca zamieszkania. Jest oczywiste, że osoby mieszkające w dużych miastach są bardziej narażone na spaliny samochodowe, pyły oraz inne zanieczyszczenia środo- wiska. Nie udało się także znaleźć rzetelnych i precyzyjnych wy- ników badań dotyczących wpływu ilości snu na stan skóry. Nie- liczne doniesienia sugerują ogólne prawidłowości i wskazują na gorsze funkcje bariery skórnej, jej szybsze starzenie się i większą podatność na promieniowanie UV [25], a także ogólnie mniejszą atrakcyjność twarzy [26] u osób cierpiących na przewlekłe zabu- rzenia (deficyty) snu. Z tego powodu część przedstawionych wy- ników ma być może charakter pionierski.
|LITERATURA
1. B. Zegarska, M. Woźniak: Przyczyny wewnątrzpochodnego starzenia się skóry, Geron- tologia Polska, 14(4), 2006,153-159.
2. K. Borysławski, K. Chmielowiec, P. Chmielewski, J. Chmielowiec: Zmiany z wiekiem wybranych cech antropometrycznych, fizjologicznych i biochemicznych oraz ich związek z długością życia mężczyzn i kobiet, Monographs of Physical Anthropology, 2, 2015, http://www.org.up.wroc.pl/antropologia/mpa (dostęp z dnia: 15.07.2016).
3. M. Farage, K. Miller, P. Elsner, H. Maibach: Intrinsic and extrinsic factors in skin ageing:
a review, International Journal of Cosmetic Science, 30, 2008, 87-95.
4. K. Olek-Hrab, A. Hawrylak, M. Czarnecka-Operacz: Wybrane zagadnienia z zakresu starzenia się skóry, Postępy Dermatologii i Alergologii, 25(5), 2008, 226-234.
5. K. Borysławski: W poszukiwaniu przyczyn starzenia się, [w:] A. Kobylarek, E. Kozak:
Starość u progu XXI wieku – Uniwersytety Trzeciego Wieku wobec problemów starzeją- cego się społeczeństwa, Wydawnictwo U.Wr., Wrocław 2010.
6. A. Michalak, J. Krzeszowiak, I. Markiewicz-Górka: Starzenie się organizmu a stres oksy- dacyjny oraz zmniejszona sprawność systemów naprawczych, Postępy Higieny i Medy- cyny Doświadczalnej, 68, 2014, 1483-1491.
7. E. Bartnik, A. Piotrowska: Rola reaktywnych form tlenu i mitochondriów w starzeniu, Postępy Biochemii, 60(2), 2014, 240-247.
8. M. Pełka, G. Broniarczyk-Dyła: Wpływ menopauzy na strukturę i procesy fizjologiczne skóry, Przegląd Menopauzalny, 6, 2008, 319-322.
9. D. Wojnowska, M. Juszkiewicz-Borowiec, G. Chodorowska: Wpływ menopauzy na starzenie skóry, Postępy Dermatologii i Alergologii, 23(3), 2006, 149-156.
10. A. Wojas-Pelc, M. Nastałek, J. Sułowicz: Estrogeny a skóra – spowolnienie procesu sta- rzenia, Przegląd Menopauzalny, 6, 2008, 314-318.
11. M. Kubiak, H. Rotsztejn: Wpływ zmian hormonalnych u kobiet na występowanie zabu- rzeń pigmentacji skóry, Przegląd Menopauzalny, 3, 2012, 228-232.
12. A. Sicińska: Ocena stanu cery suchej po zastosowaniu serii zabiegów z kwasem migdało- wym, Kosmetologia Estetyczna, 4(1), 2015, 13-23.
13. D. Nowicka: Skóra Polek i Polaków w obiektywie praktyka, Les Nouvelles Esthe’tiques
& SPA, 97(6), 2014, 72-74.
14. J. Czogała, M. Goniewicz, A. Czubek, K. Gołąbek, A. Sobczak: Wpływ palenia na wy- gląd, starzenie się i zmiany patologiczne skóry i błon śluzowych, Przegląd Lekarski, 65(10), 2008, 732-736.
15. E. Banasiak: Zasady pielęgnacji skóry osób narażonych na nikotynę, Kosmetologia Es- tetyczna, 4(3), 2015, 241-248.
16. L. Baumann: Dermatologia estetyczna, Wyd. PZWL, Warszawa 2013.
17. E. Dupont, J. Gomez, D. Bilodeau: Beyond UV radiation: A skin under challenge, Inter- national Journal of Cosmetic Science, 35, 2013, 224-232.
18. S. Akiba, R. Shinkura, K. Miyamoto, G. Hillebrand, N. Yamaguchi: Influence of chronic UV exposure and lifestyle on facial skin photo-aging, Journal of Epidemiology, 9, 1999, 136-142.
19. L.D. Rhein, J.W. Fluhr: Starzenie skóry, MedPharm Polska, Wrocław 2013.
20. K. Borysławski, M. Sienkiewicz: Częstość występowania wybranych zaburzeń pigmen- tacji skóry u kobiet w wieku od 40 do 75 lat w zależności od ich wieku i statusu społeczno- -ekonomicznego, Kosmetologia Estetyczna, 3(4), 2014, 297-300.
21. P. Ata, S. Majewski: Fotostarzenie skóry, Przegląd Dermatologiczny, 100, 2013, 178-183.
22. E. Zarawska: Starzenie fizjologiczne a fotostarzenie. Naturalne polifenolowe filtry słoneczne, Kosmetologia Estetyczna, 4(3), 2015, 215-223.
23. E. Lamer-Zarawska: Ochrona przed promieniowaniem słonecznym, Kosmetologia Es- tetyczna, 2(2), 2013, 89-94.
24. J. Dąbrowska, B. Naworska, M. Dąbrowska-Galas, V. Skrzypulec-Plinta: Rola wysiłku fizycznego w okresie menopauzy, Przegląd Menopauzalny, 6, 2012, 445-448.
25. P. Oyetakin-White, A. Suggs, B. Koo, M. S. Matsui, D. Yarosh, K.D. Cooper, E.D. Baron: Does poor sleep quality affect skin ageing?, Clinical and Experimental Dermatology, 40, 2015, 17-22.
26. T. Sundelin, M. Lekander, G. Kecklund: Cues of fatigue: effects of sleep deprivation on facial appearance, Sleep, 36, 2013, 1355-1360.
