P)RÓBY USUW ANIA RTĘCI ZA POMOCĄ CHELATONU Z USTROJU ZWIERZĄT Z.A:TRUTYCH OCTANEM FENYLORTĘCIOWYM *)

ROCZN. PZH, 1969, XX, NR 1

JANINA PIECHOCKA

P)RÓBY USUW ANIA

RTĘCI

ZA

POMOCĄ

CHELATONU Z USTROJU

ZWIERZĄT

Z.A:TRUTYCH OCTANEM

FENYLORTĘCIOWYM *)

Z Zakładu Badania Żywności i Pr,,.dmiotów Użytku Państwowego Za.kładu Higieny w Warszawie

Kierownik: prof. dr M. Nikonorow

Z Zakładu Badania Środków Spożywczych Akademii Medycznej w Warszawie Kierownik: prof. dr S. Krauze

Stwierdzono, że w zatruciu szczurów octanem fenylortęciowym Chelaton sprzyja usuwaniu rtęci z ustroju zwierząt badanych.

Przegląd piśmiennictwa. dotyczącego zatruć doświadczalnych

jak i przypadków

zatruć

u ludzi wykazuje,

że

w ostrych, podostrych i prze-

wlekły'ch

zatruciach

związkami rtęci

per os

występuje

kumulacja tego pierwiastka najsilniej w nerikach [1-11]. W

zależności

od

ifośd

zatrzy- manej

rtęci powstają

w nerkach stany patologiczne o

różnym

nasileniu.

Leczenie

zatruć rtęcią

nie jest

sprawą ła>t,wą, ponieważ

wydalanie z ustroju tego pierwiastka zachodzi bardzo wolno. Niebezpiecznym jest fakt

późnego występowania

objawów chorobowych,

ponieważ już

wtedy stosowanie

środków

leczniczych nie daje

pożądanego

efektu.

Spośród różnych

sporobów leczenia

zatruć,

niektórzy badacze suge-

rują

stosowan' ie 2,3-dwumerlkaptopropanolu, znanego pod

naz,wą

BAL [6, 9].

Rtęć

tworzy z tym

związkiem

trudno ro~puszczalny

związek

kbm-

płeksowy,

który wydaia

się

z moczem.

Koziofowa i Boniecka • [9]

podają, że

w ostrych zatruciach nieorganicz- nymi

związkami rtęci,

leczenie BAL-em daje dobr· e wyniki, natomiast w przypadlkach

przewlekłych zatruć osiąga się

wyniki gorsze, co

tłu­

maczy

się nieodwracalnością

zmian,

utrzymujących się

w

narządach wewnętrz,nych

mimo

usunięcia

czynniika toksycznego.

Stelgens i Noller [ll] w przeprowadzonych badaniach na szczurach,

dotyczących wpływu

BAL-u na

blokujące układ siateczkowo-śródbłon­

kowy

działanie

chlorku

rtęciowego

stwierdzili,

że

BAL za.stosowany na- tychmfast po zatruciu zmniejsza

blokujący

efekt

działania

tego

związ­

ku, natomiast stosoiwany po kilku godzinach, nie

wywołuje

oczekiwa- nego skutku terapeutycznego, .

Poszukiwania innych sposobów uwalniania z ustroju

rtęci

doprowa-

dziły

do prac, w • który ch stosowano

D-penicyloam1nę {12],

N-acetylo-

-penicyfoaminę

[13], amid kwaSIU tiooctowego {14], propionian t _ estoote- ronu f8]

i

inne

.związki działają-ce

z

różną slkutecznością

w zatruciach nieorganicznymi

połączeniami

tego metalu.

Lundgren i Swensson [15]

w przeglądzie badań toksyczności

orga- nicznych

związików

alkilo- i

fenyilortęciowych,

stosowanych jako

środki

grzybobójcze , stwierdzili ,

że

w przypadkach ostrych

zatruć

organiczny-

*) Wyciąg z pracy doktorskiej wykonanej pod kierunkiem prof. dr S. Krauzego.

J. Piechocka

.. Nr 1

mi

związkami rtęci

stosowanie BAL-u nie daje dobrych wyników lecz- niczych, a nawet

może

w niektórych wypadkach

wywołać

pogofll:!zenie.

Autorzy ci

2Jwracają uwagę, że

uszkodzenie nerek nie jest

cechą

cha-

'ra:kterystyczną zatruć, wy1wołanych

a

¹

lki1owymi i fenylowymi

połącze­

niami

rtęci,

natomiast

dominują

w tym przypad!ku objawy ze strony

ośrodkowego układu

nerwowego.

Jak

podają

ci badacze, objawy

dotyczące wpływu fenylortęciowych połączeń

nie

są

jeszcze

wystarczająco

poznane.

Późniejsze

badania Berlina i Ulberga [16] oraz Berlina i Rylan- dera [17] w eksperymentach radiometrycznych na myszach

wykazały, że

octan

fenylortęciowy, zawierający ²⁰⁹

Hg, podawany

równocześnie

z

BAL-em

kumulował się

w móz,gu w

Hościach

dwuikrotrni.e

większych

z

równoczesnym spadkiem jego

zawartości

w ner/kach w porównaniu ze

zwierzętami

kontrolnymi, nie

otrzymującymi

BAL-u.

P,odobnie przeprowadzone badania z zastosowaniem cblorlku

rtęciowe­

go [18],

wykazały również

brak

wpływu działania

BAL-u na

zwiększ~­

nie wydalania

rtęci

z ustroju. Stwierdzono

także

zmniejszanie

się

jej

ilości

w nerkach z ,równoczesnym wzrostem

rtęci

w innych

narządach.

W mózgu zaobserwowano tyllko niewielki wzrost poziomu

rtęci

w po- równaniu z

grupą zwierząt

korrtro1nych.

Innym

związkiem

stosowanym w zatruciach

rtęcią był

preparnt EDT A - CaNa

2•

W

piśmiennictwie

poda,wane

są

sprzeczne opinie

o

te-

. rapeutycznym

działaniu

tego

związku

w przypadkach leczenia

zatruć

związkami rtęci.

Bell. i wsp. fl9] na podstawie eksperymentów klinicznych stwierdzili,

że

zarówno BAL jaik i EDTA ... CaNa

2

nie

wpływają

na

zwiększenie

wy- dalania

rtęci.

W przypadlku EDTA-CaNa

2

obserwowano na1wet .zmniejszenie Jej wy- dalania. Podobne obserwacje

były

wynikiem prac Hadengue i wsp. [20]

oraz Alajounanine i wsp.

[10].

Opinie tych badaczy

spotJkały się

z

pracą 1lwntrowersyjną

Wood- . cocka [21], który

usta1ił, 'Że

EDTA-CaNa

2 rw

przypadku zatrucia

rtęcią

;podany

dożylnie powodował

wzrost wydalania

rtęci

z moczem. Aut,~r w oparciu o te wyniki stwierdza

dużą skuteczność

badanego

związku

w przypadku leczenia chronicznej po:staci

zatruć

tego typu.

Stosowanie prganicznych

połąozeń rtęci

w ochronie

roślin stworzyło możliwości

pozostawiania tych

z1wiązków

w

roślinach,

co stanowi

duże niebezpieczeństwo

dla ludzi i

zwierząt.

Na podstawie prac poprzednich

dotyczących

tego zagadnienia w

świetle piśmiennictwa

,['22], oraz

badań własnych

['23'----25],

wykazujących

na

przykładzie

octanu

fenylortęcio­

wego ,toksyczne

działanie

tego fungicydu, uwypukla

się celowość

poru-

szanego zagadnienia. ·

Do

badań mających

na celu próby usuwania

rtęci

z ustroju

zwierząt

zatrutych octanem

fenylortęciowym,

za:stosowano Chelaton produkcji Warszawskich

Zakładów

Farmaceutycznych „Polfa". Chelaton jest naz-

wą handlową związku o

wzorze sumarycznym C1oH120aN2Na

2

Ca i na-

stępującej

budowie struikturalnej:

H2C-CH 2

NaOOCH 2C,

I I

^/CH2COONa

H2C-N N-CH2

I 'c:{ I

O=C-0/ 'o-C=O

(,

Nr 1 Usuwanie ,rtęci z 'UIStroju sziozurów 23

Jest to sól kompleksowa dwusodoiwo-wapniowa kwasu etylonodwu- aminoctti=rooctowego. Chelafon jest proszikiem

^białym,

krystalicZIIlym, bezwonnym,

łatwo

rozpuszczalnym w wodzie

(1 :

1) o metaliczno

słonym

smaku. ·

Do przeprowadzonych

badań użyto

jako

zwierząt doświadczalnych

królliki oraz szozury

wła¹snej

hociio'wli ira>sy Wistar.

CZĘŚĆ DOŚWIADCZALNA

. P e r f u z

j

a n e r e k k r ó 1 i k ó w p

ł

y n e m Ringera o r a z r o z

t

w · o r em C h e 1 a

t

o n u

po zatruciu

zwierząt

octanem

fenyłortęciowym

W celu zbadania możliwości usunięcia rtęci z nerek król1ków zatrutych octa- nem fenyłortęciowym wykonano perfuzję wyiwlowanych nerek płynem Ringera -0ra,z roztworem Chelatonu. Doświadczen¹ie przeprowadzono na dziesięciu królikach

· o ciężarze od 2,00 do 2,5 kg. Królikom podano sondą do żołądka 0,3~/o-owy roz- twór octanu feny1ortęc:iowego w ilości 30 mg/kg ciężaru ciała. Po 24 godzinach

zwierzęta zabijano i natychmiast po resekcji nerek, żyłę nerkową połączono za

pomocą kaniuli i rurki zestawem do perfuzji podanym na ryc. 1. Przez nerkę przepływał płyn Ringera o temp. 37° ·z szybkością 1 ml/min.

Ryc. 1. Zestaw do perfuzji nerek:

P - pompka membranowa do natle¹ niania płynu perfuzyjnego, T - termometr,

G - ogrzewnica płynu perfuzyjnego, O - odbieralnik perfuzatu,

S - płyn do perfuzji.

24 ^{J. Piechocka} Nr 1

Anafog1i-czn<i-e przez drugą nerkę przepływał 1·,5'0/o-owy wodny roztwór Chela- tonu o iternip. 37°. Podczas perfluz,jii obydwa płyny były· specjalnie natleniane prze-

pływem powietrza.

Po uzyskaniu ok. 200 ml perfuzatu oznaczano w nim oraz w badanej nerce

zawartość rtęci wg metody podanej w poprzedniej pracy [26]. Wyniki badań po- dano w tabeli L

Tabela I

Ilości rtęci usunięte za pomocą perfuzji z nerek 10-ciu królików zatrutych octanem fenylortęciowym

a) płynem Ringera

= === === = = = === == ===== - - - =- -=- -=-·---- -

Ilości rtęci

Lp. w perfuzacie mg

1 ' 0,060

2 0,050

3 0,047

4 0,055

5 0,061

6 0,o70

7 0,052

8 0,048

9 0,068

10 0,057

X 0,056

b) 1,5%-owym roztworem Chelatonu --- -- - -

2 3 4 5 6 7 8

I

I

1~

i

----::- - -1

X I

0,105 0,112 0,113 0,098 0,123 0,138 0,155 0,147 0,129 0,161

0,128

Ilości rtęci

w nerce po perfuzji mg

-• - -·- ----- - ----·---- - · · · - -·-· .,.

0,620 0,703 0,625 0,850 0,750 0,725 0,635 0,675 0,650 0,642

0,687

0,504 0,640 0,530 0,790 0,683 0,654 0,556 0,570 0,590 0,542

0,606

Ilości rtęci usuniętej

%

8,82 6,64 6,99 6,07 7,52 8,80 7,56 6,63 9,47 8,15

7,66

17,24 14,89 17,57 11,04 15,26 17,42 21,80 20,50 17,94 22,90

17,65

Wpływ

Chelatonu na poziom

rtęci

w niektórych

narządach i

moczu szczurów zatrutych octanem

fenylortęciowym

W celu zbadania czy działanie Chelatonu ma odtruwający wpływ na narządy wewnętrzne zwierząt zatrutych octanem fenylortęciowym, przeprowadzono do-

świadczenie na 30 szczurach obu płci rasy Wistar o ciężarze 1-50-200 g. Badane

Nr 1 Usuwanie ^,rtęci z ustroju sZJczurów

2.5

szczury podzJelono na 3 grupy po 10 sztuk zwierząt w każdej grupie umiesz- czono w klatkach metabolicznych.

Grupie :1 i 2 podano sondą do przełyku 0,3''/o-owy roztwór octanu fenylortę­

ciowego w dawce 20 mg/kg cięża.ru (1/3 LD50 ). Grupę 3-cią stanowiły szczury kon- trolne.

Po 24 godzinach działania związku rtęciowego grupie 1 podawano codziennie

tą samą drogą 5¹¹/~-owy wodny roztwór Chelatonu w dawce 150 mg/kg ciężaru ciała. Grupie 2 i 3 podawano równocześnie odpowiednie ilości wody destylowanej.

Po 14 dniach szczury wszystkich grup zważono. Średni przyrost ciężaru ciała zwierząt badanych i kontrolnych podany w procentach wykazano w tabeli II.

Tabela II

Wpływ doustnych dawek Chelatonu na średni przyrost cięźaru szczurów zatrutych octanem fenylo-

rtęciowym w ilości 20 mg/kg ciężaru ciała po 14 dniowej obserwacji wyrażony w procentach I

Grupa 1 Grupa 2

octan fenylortęciowy

+

Chelaton octan fenylortęciowy

--- -- ·· ·---- - ·

. I i

- -·

. .

--- ---- ----

5,60 0,24

Grupa 3 kontrolna

- - · ·- - --- - - -· - -- -- 10,43

Po zabiciu zwierząt przez dekapitację w połączonych narządach od 10 szt.

sz-czurów - w mózgu, nerkach, wątrobie, ,śledzionie i krwi - oznaczono poziomy

rtęci. W przypadku wątrób i krwi - po rozdrobnieniu w homogenizatorze po- brano do oznacz.eń IO-gramową średnią próbę. Wyn~ki ^badań zestawiono w ta- beli III, podając zawartości rtęci w µg na 1 g tkanki.

Tabela Ili

Wpływ doustnych dawek Chelatonu na poziom rtęci w niektórych narządach szczurów zatrutych octanem fenylortęciowym w ilości 20 mg/kg wagi ciała (1/3 LDso)

Zawartość rtęci w kg na 1 g tkanki

---···---··•-·--~-----· - •'··--- - - --- - - - -- -- -- - - - -

Badany obiekt grupa 1

I

^{grupa 2}

octan fenylortęciowy +

I '

^octan fenylortęciowy

- - · ·-· ---··· -- --·---+-Chelato~ _ ==---===---,·=-=. =----c==--c-

Mózg Nerki

Wątroba Śledziona Krew

0,25 1,47 0,41 0,14 0,09

0,21 18,07 1,05 0,33 0,08

grupa 3 kontrolna

o o o o o

W czasie przeprowadzanego doświadczenia mocz od badanych zwierząt pobie- rano codziennie przez 14 dni, po czym połączono zebrane porcje i pobrano śred­

nią próbę w ilości 50 g do oznaczenia zawartości rtęci. Otrzymane wyniki po przeliczeniu na zawartość rtęci w całej ilości otrzymanego moczu podano w ta- beli IV.

26

^J. Ptecą.oc'.ka ^{,> • •}

. Nr 1

•

Ta be la IV

Wpływ doustnych dawek Chelatonu na zawartość rtęci znalezionej ·w moczu szczurów zatrutych octai;iem fenylortęciowym w iloścj' 20 mg/kg wagi ciała (1/3 LDso)

Procentowa zawartość rtęci wydalonej z moczem szczurów, obliczona w stosunku do ilości rtęci wprowadzanej

Obiekt badany grupa 1 octan fenylortęciowy

+

+

^Chelaton

Mocz 17,82

- - ~- -- -- - - - -

grupa 2 octan fenylortęciowy

6,43

grupa 3 kontrolna

o

OMÓWIENIE WYNIKÓW

Pr.-:eprowadzone badania na królikach i szczurach

miały za

zadanie zorientowanie

się

co do

możliwości odtruwającego działania

Chelatonu, za, stosowanego w przypadku zatrucia

zwierząt

octanem

fenylortęcio­

wym.

Badania te

wykazały, że

perfuzja

izołowanych

nerek królilków 1,5%-owym roztworem Chela:tonu wzmaga wydalanie

rtęci

zatrzymanej przez ten

narząd. Hość wypłu¹kanej rtęci

tym sposob em jest

przeszło

dwukrotnie

większa

'(17,6%)

niż

w przypadku zastosowania

płynu

Rin-

, gera (7,7%).

Oznaczenia

zawartości rtęci

w nerkach po perfuzji

wyka,zały, że

zo-

stała

ona zatrzymana jeszcze w znacznej

ilości

i

perfuzją

roztworem . Che'latonu

usunąć

jej nie

można. Przyczyną

tego faktu

może być

po-

wolne przenikanie tego

związku

do tkanek, a przeiz to utrudnione

wią­

zanie

się

Chelatonu z

rtęcią,,

Na

taką i:oterpretację pozwalają

wyniki

następnego

14-dniowego do-

świadczenia

na szczurach, które

wylkazało, że.

podawanie doustne roz- tworu Chelatornu

wpłynęło

na spadek

zaiwartości rtęci

w nerkach,

wą­

trorbie i

śledzionie.

Szczególnie

wyraźny

spadek

wynoszący około

80%

obserwuje

się

, w nerkach

zwierząt

grupy I w stosunku do poziomu

rtęci

w nerkach

zwierząt

grupy II, która nie

otrzymywała

roztworu Chela- tonu. · W olkresie przeprowadzonego

doświadczenia średni

przyrost

cię­

żaru dała zwierząt

kontrolnych

,wyniósł

ponad 10%, w grupie zatrutej octanem

d'eny'1ortęciowym

praktycznie nie ohserwowan, o wzrostu

cię­

żaru

w tym okresie, natomia,st w grupie

zwierząt

zatrutych, które

otrzymywały

r· oz, twór Chelatonu wzrost

ciężaru ciała wynosił

ok. 5,6%.

Dane prz.edistawione w tabeli IV

wskazują, że

podanie doustne Che1a- tonu sprzyja usuwaniu

rtęci

z ustroju · z moczem. W tym samym czasie .grupa

otrzymująca

rnztwór Chelatonu

wydaliła

, z moczem 17 ,8%

rtęci

wproiw'adzonej, podczas gdy grupa

zwierząt

nie

otrzymująca·

Chela- . t<mu - 6,43%.

W/NIOSEK

Chelaton podawany doustnie szczurom zatrutym ootanem

fenylortę­

ciowym

współdziała

w wydalaniu

rtęci

z organizmu

zwierząt

i przy-. .

. I

spiesza ten proces.

ł,

•

'

Nr 1 Usuwani~ .. ·

\ę~i

\ Jstr~j~ szczurów

łt

1/J" ' . ..

²⁷

.ff. Ilexo1.1Ka

>

ITPOBbl "Y,ll;AJIEHJ1H PT"YTJ1 113 OPfAHl13MA 2Kl1BOTHbIX OTPABJIEHHbIX Y.KC"YCHOtr <f>EHJ1JIPT"YTbIO IlPl1 110MOI.I.J;J1 ,IIIEJIHTOHA (CHELATON)

Co.z:1ep:m:aHJ1e

I!pOI13BeJIJ1 nepcpy311!0 H30JIMPOBaHHbIX JIO'leK KPOJII1KOB, OTpanJieHHbIX BO,ll- HbIM paCTBOPOM YKCYCHOM cpeHI1JIPTYTM, KOTOpbIH no.z:1anaJIM JKI1B0THbIM COH.z:IOii B JKeJiy,llOK B KOJIJ1'leCTBe 30 MJI/Kr Beca TeJia. O.z:1Hy IlO'IKY JIO,llBeprJIJ1 nepcpy3fHI

' pacTBOpOM P1:rnrepa (Ringer), .z:1pyryIO 1,50/o-b!M B0.z:IHbIM pacTBOPOM IIIemITOHa

(Chelatoo).

J1ccJieAOBaHJ1.H noKa3am1, 'ITO KOJIJ1qeCTBO PTYTH BbIMbrnaeMOM paCTBOpOM IIIemr- TOHa COCTaBJI.HJIO 17,60/o, pacTBOPOM PHHrepa TOJibKO - 7,60/o.

B .z:1aJibHetimeM J1CCJie,llOBaJIJ1 BJIJ1.HHI1e paCTBOpa IlleJIJITOHa ne.z:1aBaeMoro KpbrcaM per os B • npO.z:1ÓJIJKeHl111 14 ,llHeH, onpe,lleJIJrn YPOBeHb PTYTI1 B HeKOTOpbIX opraHaX

li MO'le KPbIC, OTpaBJieHHb!X npeJK,lle Ha 3TOH JKe ,llOpore B0,llHbIM paCTBOpOM yKcyc- HOM cpeHI1JIPTYTl1 B KeJI11qecTBe 20 Mr/Kr reca TeJia, l1ccJie,llOBaHJ1JI IlOKa3am1, 'ITO HacTynngo 3Ha'I11TeJibHOe 3am1JKem1e CO,llep:m:aHl1JI PTYTI1 B IlO'IKax (800/o) a TaK:lK~

B neqeuu Id ceJie3eHKe JI0 cpaBnem110 C :lKHBOTHbIMJ1 TOM rpyJIIIbI, KOTopaa He no- Jiy'laJia illeJIJITOHa.

J1ccJie,llOBaHf1JI MO'IJ1 JIOKa3aJIH, 'ITO illeJIJITOH CO,lleMCTByeT y,llaJieHJ1!0 pTyTH H3

opraHJ13Ma JKJ1B0THb!X BMeCTe C Me'lett.

IlpHpOCT Beca Te-1i:a y :lKHBOTHhIX, KOTOPbIM HeHTpaJIM3J1POBaJIJ1 ,I1eWCTBJ1e .H,lla illeJIJITOHOM IlOCJie nepno.z:1a J1CCJie,n;oBaHH.H COCTaBJilIJI OKOJIO 100/o, TOr,n;a KaK y OT- paBJieHHb!X JKHBOTHbIX HeJIOJiy'laIOI.1.1HX IIIeJIJITeHa He OTMeTJ1g11 HHKa1rnro npvrpocTa

neca TeJia.

J. Pi e c h o c ka

A STUDY ON THE ELIMINATION OF MERCURY FROM THE BODY OF ANIMALS, POISONElD WITH PHENYLMERCURY ACETATE,

BY MEANS OF CHELATON

Summary

Rabbits were poisoned with phenylmercury acetate, given by stornach sound at the dose of 30 mg/kg of body weight, and isolated kidneys subjected ,to per- fusion; one kidney with the Ringer salt so.Jution and another with 1.50/o aqueous solution of Chelaton.

In the fermer there was eiuted 7.6~/o of mercury, and in the latter 17.6'0/o.

Effects of per os admini,stration of Chelaton for 14 days upon levels of mer- cury in some organs and urine of rats intoxicated per os with phenylmercury acetate, at ,the dose of 20 mg/kg of body weight, were also investigated, A cons-

iderable reduction of mercury content (80~/o) was ascertained in kidneys, and less prori9unced ones in liver and spleen, in comparison to animals not treated with Chelaton.

Mercury assays of urine have provided evidence that Chelaton enhances eli- mination of mercury from the body with urine.

Body weight gain of ,the animals into~icated and treated with Chelaton amounted to some 5.60/o, that in the controls to some 100/o, when no increase _.

in body weight was observed in the group intoxicated, bu,t not ireated with Che- laton.

'

f •

28 J. Piechocka

Nr 1

PIŚMIENNICTWO

1. Cember H.: Am. J. Ind. Hyg. Ass. 1962, 23, 304. - 2. Berlin M., Gibson S.:

Arch. Environ. Hea'lth, 1963, 6, 617. - 3. Berlin M., Gibson S.: Arch. Environ.

HeaHh, 1963, 6, 62,6. - 4. Taylor N. S.: tAmer. J. :Path., 1965, 46, 1. - 5. Har- ber M. H., Jennings R. B.: Arch. Path., 1965, 79, 218. - 6. Adam K. R.: Br,it. J.

Pharmacol., 1951, 6, 483. - 7. Goldwater L. J.: Am. N. Y. Acad. Sci., 1957, 65, 498. - 8. Lery P. R., Moir T. W., Miller M.: Proc. Soc. Exptl. Biol. Med., 1950, 73, 498. - 9. Koziolowa H., Boniecka T.: Med. Pracy, 1963, 14, 139. - 10. Alajouna- nine T., Castaigne P., Cambier J., Fournier E.: Arch. Mall. ,Prof. 1957, 18, 557.

11. Stelgens P., Noller H. G.: Arztliche Forschung, 1956, 2, 186. - 12. Teissin- ger J., Srbova J.: Pracov. Lek., 1964, 16, 433. - 13. Pagnetto L. D., Brugsh H. G., Elkins H. B.: Am. Ind. Hyg. 1960, 21, 419. - !14. Dutkiewicz T., Ogiński M., Tro- janowska B.: Med. Pracy, 1964, l5, 231. - 15. Lundgren K. D., Swensson A.: Am.

Ind. Hyg. Ass. J., 19160, 21, 308. - 16. Berlin M., Ulberg S.: Nature, 1003, 197, 85. - 17. Berlin M., Lewander T.: Acta Pharmacol., 19¹65, 22, 1. - 18. Berlin M., Rulander R.: J. Pharmacol. Ezxptl. Therap., 1964, 146, 236. - 19. Bell R. F., Gil- liand J. C., Dunn W. S.: Arch. Industr. Health., 1955, 11, 231. - 20. Hadengue A., Barre Y., Manson J., La Breton L., Charlier I.: Arch., Mal. Profess., 1957, 18, 561.

21. Woodcock S. M.: Bdt. J. Ind. Med., 1958,

r rn,

207. 22. Piechocka J.:

Roczniki PZH, 1968, 19, 1. - 23. Piechocka J.: Roczniki PZH, 1968, 19 (praca w druku). - 24. Piechocka J.: 'Roczniki PZH, 1968, 19 (praca w druku). - 25. Pie- chocka J.: Roczniki BZH, 1968, 19 (praca w druku). - 26. Piechocka J.: Roczniki PZH, 1968, 19 (praca w druku).

Dnia 11.VI.1968 r.

Warszawa, ul. Chocimska 24.