Ewa Mazur-Wierzbicka
Uniwersytet Szczeciński
NOWE OBLICZE TURYSTY – TURYSTA EKOLOGICZNIE ŚWIADOMY
Streszczenie
Współcześnie sektor turystyczny jest jednym z dynamiczniej rozwijających się w gospodar- ce światowej. Rozwój turystyki bardzo mocno powiązany jest ze stanem środowiska naturalnego.
Z jednej strony środowisko naturalne, jego walory, czystość, zasoby stanowią podstawę rozwoju turystyki, z drugiej zaś sektor ten w znaczący sposób, m.in. przez turystykę niezrównoważoną, prowadzi do znacznego zubożenia i zanieczyszczenia środowiska. Stąd też konieczne wydaje się zwrócenie szczególnej uwagi na stan świadomości ekologicznej społeczeństw, ze szczególnym uwzględnieniem jednej z jego grup – turystów.
Celem artykułu jest próba rozpoznania świadomości ekologicznej jednej z liczniejszych grup konsumenckich – turystów. Realizacji celu służą kolejne części artykułu, w których przybliżono problematykę świadomości ekologicznej, jej związku ze zrównoważonym rozwojem. Zwrócono również uwagę na zróżnicowanie poziomu świadomości ekologicznej turystów jako grupy kon- sumentów. Cześć teoretyczną artykułu uzupełniono o analizę danych dotyczących poziomu świa- domości ekologicznej Polaków, w której odniesiono się również do turystów jako respondentów badań.
Słowa kluczowe: świadomość ekologiczna, turysta, turystyka zrównoważona, zrównoważony roz- wój.
Kody JEL: L83, Q01,O13
Wstęp
Turystyka jest jedną z szybko rozwijających się współcześnie gałęzi gospodarki. Sta- nowi ważne miejsce w gospodarce większości krajów. W znacznym stopniu jej rozwój opiera się na korzystaniu z zasobów środowiska przyrodniczego, prowadząc często do przeciążenia eksploatowanych obszarów, zanieczyszczenia ich, a nawet degradacji. Aby turystyka mogła dalej w pełni spełniać swoje podstawowe funkcje, nie może być ukierun- kowana na niezrównoważoną eksploatację dóbr przyrody, ale dążyć do uzyskania zrów- noważenia pomiędzy potrzebami dalszego rozwoju turystyki a potrzebami ochrony środo- wiska przyrodniczego.
W wieku XXI przed turystyką stoi wiele wyzwań, w tym związane z koniecznością dążenia do rozpowszechnienia się tzw. turystyki zrównoważonej1, w której istotną rolę od- grywa koncepcja zrównoważonego rozwoju, zakładająca harmonię pomiędzy wymiarami gospodarczym, społecznym i środowiskowym. W tym kontekście istotnego znaczenia na- biera stan świadomości ekologicznej społeczeństw, zgłaszających jednocześnie zapotrze-
1 Turystyka zrównoważona dotyczy szeroko pojętej koncepcji rozwoju turystycznego przyjaznego środowisku w regionach wiejskich oraz miastach, w małych ośrodkach turystycznych itp., koncepcji, która dotyczy wszystkich znanych rodzajów turystyki po dokonaniu stosownej ich „ekologizacji” (Zaręba, 2000).
bowanie na dobra i usługi oferowane przez sektor turystyczny. To od ich stopnia świado- mości ekologicznej, odpowiedzialności ekologicznej i wiedzy ekologicznej zależeć będzie rozwój różnych form turystyki zrównoważonej, wzrost liczby „eko-turystów”. Według W. Gaworeckiego (1994) funkcja kształtowania świadomości ekologicznej współczesnej turystyki jest coraz bardziej znacząca. To właśnie turystyka powinna odgrywać ważną rolę w uwrażliwieniu społeczeństwa na ochronę środowiska przyrodniczego.
Celem artykułu jest próba rozpoznania świadomości ekologicznej jednej z liczniej- szych grup konsumenckich – turystów. Realizacji celu służą kolejne jego części, w któ- rych przybliżono problematykę świadomości ekologicznej, jej związku ze zrównowa- żonym rozwojem. Zwrócono również uwagę na zróżnicowanie poziomu świadomości ekologicznej turystów jako grupy konsumentów. Cześć teoretyczną uzupełniono o analizę danych dotyczących poziomu świadomości ekologicznej Polaków, w której odniesiono się również do turystów jako respondentów badań. W artykule wykorzystano literaturę przedmiotu, jak również wiele raportów z obszaru poruszanej tematyki.
Świadomość ekologiczna – zarys problematyki
We współczesnej rzeczywistości gospodarczej istotne znaczenie ma koncepcja zrów- noważonego rozwoju (sustainable development), ujmowana jako priorytetowa w wielu dokumentach strategicznych polskich i międzynarodowych. Jej początki datuje się na lata 60. XX wieku, kiedy dostrzeżono nadmierne wykorzystywanie zasobów naturalnych oraz znaczące zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego (szczególną rolę odegrał tu raport U-Thanta 1969 r.) (szerzej: Mazur-Wierzbicka, 2012), wówczas także zaczęto dostrze- gać ważność poziomu świadomości ekologicznej społeczeństw. Spośród wielu inicjatyw międzynarodowych, konferencji dotyczących zrównoważonego rozwoju, powstałych do- kumentów i deklaracji warto odnieść się m. in. do dokumentów końcowych Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro w 1992 roku, w któ- rych zwrócono uwagę na fakt, iż czynniki społeczne obok kulturowych, religijnych i sa- morządowych są wiodącymi we wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju (Madej, 1998).
W literaturze przedmiotu wymienia się szereg determinant, które kształtują stosunek czło- wieka do środowiska przyrodniczego. Noszą one miano społecznych czynników ochrony środowiska. Są to (Madej, 1998; Górka et al., 1998):
– nurty myśli społeczno-filozoficznej,
– obowiązujące wartości kulturowe i wynikające z nich normy etyczne,
– idee społeczno-polityczne reprezentowane przez różne ugrupowania polityczne, – świadomość społeczna, w tym specyficzna jej forma – świadomość ekologiczna.
Istnieje wiele sposobów definiowania świadomości ekologicznej. Według D. Kieł- czewskiego (2001) świadomość ekologiczna określa stosunek człowieka do środowiska przyrodniczego, zespół posiadanych informacji i przekonań na jego temat, a także system wartości, jakim wobec niego kieruje się on w swoim postępowaniu. Z kolei H. Skolimow- ski (1995) uważa, że oznacza ona nie tylko zrozumienie i wiedzę o wzajemnych relacjach między człowiekiem a przyrodą, antropogennych zagrożeniach dla środowiska przyrod- niczego i potrzebie jego ochrony, ale też poczucie trwałej przynależności do natury oraz okazywanie jej głębokiego szacunku. Jeszcze inaczej świadomość ekologiczną definiuje T. Burger (1996), uznając ją za zespół informacji i przekonań na temat środowiska natu- ralnego oraz postrzeganie związków miedzy stanem i charakterem środowiska naturalne- go a warunkami i jakością życia. Świadomość ekologiczną można rozpatrywać w sposób wąski lub szeroki. Według ujęcia wąskiego pojmowana jest ona w kategoriach poglądów
i wyobrażeń, wiedzy o środowisku przyrodniczym. Współcześnie wielu autorów uwa- ża ten sposób postrzegania świadomości ekologicznej za przestarzały, zbyt ograniczony i skłaniają się oni do szerokiego jej pojmowania, tj. rozumiejąc ją jako rezultat „dostrze- żenia i docenienia ważkości związku między gospodarczą działalnością społeczeństwa a procesem dewastacji i degradacji przyrody” (Papuziński, 2006).
Świadomość ekologiczna funkcjonuje w dwóch zasadniczych sferach (Hull, 1984):
– opisowo-technicznej, – aksjologiczno-normatywnej.
Sferę pierwszą tworzą wiedza i wyobraźnia ekologiczna. Sfera druga zawiera system wartości i norm moralnych dotyczących wzajemnych powiązań miedzy społeczeństwem a przyrodą, które w dojrzałej postaci prowadzą do sformułowania etyki ekologicznej.
Zróżnicowanie poziomu świadomości ekologicznej turystów jako grupy konsumentów
Świadomość ekologiczna posiada zarówno charakter jednostkowy, jak i społeczny.
Obejmuje myślenie poszczególnych ludzi oraz funkcjonujące w tym zakresie standardy społeczne. Wpływa więc m. in. zarówno na rutynowe czynności wykonywane w życiu codziennym – domu czy pracy – tj. zakup dóbr i usług, jak też sposób spędzania wolne- go czasu, czy wybór miejsca i formy wypoczynku. Na rynku mamy zatem do czynienia z konsumentem, który przy podejmowaniu decyzji zakupowych konsumpcyjnych kieruje się kryteriami ekologicznymi, który wykazuje troskę o stan środowiska przyrodniczego, co w praktyce przekłada się na zmianę stylu życia, przyzwyczajeń w kierunku proekolo- gicznym. W tabeli 1 przestawiono rodzaje konsumentów o różnym poziomie świadomości ekologicznej.
Tabela 1
Grupy konsumentów w zależności od poziomu świadomości ekologicznej
Typ konsumenta Poziom świadomości
ekologicznej Cechy charakterystyczne Czarny Niski poziom
świadomości ekologicznej Brak wiedzy i świadomości ekologicznej, nieoszczędnie użytkuje energię, wodę, gaz, prąd elektryczny etc.
Szary Średni poziom
świadomości ekologicznej Niski poziom wiedzy, oszczędza zasoby z przyczyn ekonomicznych (jest to najliczniejsza grupa konsumentów).
Szarozielony Wysoki poziom
świadomości ekologicznej Znaczna wiedza ekologiczna, podatność na podniesienie świadomości ekologicznej, oszczędza zasoby z przyczyn ekonomicznych lub snobistycznych.
Zielony Bardzo wysoki poziom
świadomości ekologicznej Duża wiedza ekologiczna, stale pogłębiana świadomość ekologiczna, oszczędne użytkowanie zasobów w celu ich ochrony, chce zmienić i zmienia swój styl życia aby chronić środowisko.
Jaskrawozielony Bardzo wysoki poziom
świadomości ekologicznej Stwarza zagrożenie „zielonego totalitaryzmu”, postuluje powrót do natury, bardzo oszczędny w użytkowaniu zasobów.
Źródło: opracowano na podstawie: (Kobyłko, 2000; Zaręba, 2008).
Znając możliwe rodzaje konsumentów w kontekście reprezentowanych przez nich po- ziomów świadomości ekologicznej, można przesunąć punkt ciężkości na tą część konsu- mentów, którzy zgłaszają zapotrzebowanie na rynku dóbr i usług turystycznych. Coraz częściej zauważa się, szczególnie w krajach zindustrializowanych o wysokim poziomie świadomości ekologicznej, wzrost zainteresowania tzw. czystym produktem turystycznym (zalicza się tu usługi bazy noclegowej, gastronomii, transportu, rozrywki, które wykazują malejącą zasobochłonność, wykorzystują czyste technologie wytwarzania, zlokalizowane są w czystym ekologicznie miejscu) oraz atrakcjami turystycznymi związanymi bezpo- średnio z piękną, czystą przyrodą. Dorowadziło to do wyodrębnienia się w turystyce świa- towej nowego typu turysty tzw. „turysty zielonego”, „eko-turysty” (Bohdanowicz, 2008).
Trudno jest jednoznacznie określić i scharakteryzować zielonego turystę, stąd rozróżnia się kilka odcieni zieleni w ramach tej grupy, co przedstawia schemat 1.
Schemat 1
Koncepcja odcieni zieleni turysty wraz z przykładami typowych zachowań
Zupełnie zielonynie
Turysta czytający broszury o problemach turystyki i zrównoważonej turystyce
Jasno zielony
Turysta zastanawiający się nad problemami turystyki oraz starający się np. ograniczać zużycie wody, przebywając w regionach ubogich w wodę
Turysta świadomie poszukujący informacji na tematy związane ze środowiskiem oraz starający się aktywnie działać na rzecz ochrony przyrody poprzez np. członkostwo w organizacjach ekologicznych
Turysta korzystający z komunikacji publicznej, aby dotrzeć do miejscowości turystycznej oraz na miejscu
Ciemno zielony
Całkowicie zielony
Turysta bojkotujący hotele i ośrodki charakteryzujące się złą polityką środowiskową
Turysta płacący za wyjazd wakacyjny, który umożliwia pracę nad projektem ochrony przyrody
Osoba nie wyjeżdżająca poza obręb miejsca zamieszkania, aby nie szkodzić środowisku jako turysta
Źródło: Bohdanowicz, 2008 (za: Swarboooke, Hornan, 2000).
Obecnie grono prawdziwie zielonych turystów jest bardzo małe. Zauważać można jednak coraz większą liczbę turystów, którzy wykazują pewien stopień zainteresowania stanem i ochroną środowiska przyrodniczego, doceniają jego walory, które są dla nich istotne z punktu widzenia doznawanych wrażeń estetycznych, emocjonalnych związanych z podróżowaniem, spędzaniem wakacji etc.
Stan świadomości ekologicznej Polaków
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku, jak też w XXI wieku zauważalny jest wzrost zainteresowania polskich badaczy stanem świadomości ekologicznej społeczeń- stwa. Aby odnieść się do rozpoznania stanu świadomości ekologicznej konieczne jest zwrócenie uwagi w pierwszej kolejności na ogólne wykazywanie zainteresowania stanem środowiska przyrodniczego przez społeczeństwo, chęcią podejmowania przez nie działań proekologicznych.
Analiza przeprowadzonych badań monitorowanych przez Instytut na rzecz Ekoro- zwoju2 pokazuje, że najwyższy poziom zaniepokojenia stanem środowiska w Polsce był w początkowym okresie transformacji i wykazywał tendencję malejącą. Jedynie w latach 2008-2009 zaobserwowano tendencję odwrotną. W 2011 roku prawie co drugi Polak wciąż dostrzegał problemy środowiska naturalnego w naszym kraju (tabela 2).
Tabela 2
Zaniepokojenie stanem środowiska naturalnego w Polsce na przestrzeni ostatnich lat (%)
W jakim stopniu stan środowiska naturalnego w naszym kraju jest powodem Pana(i) obaw i niepokoju
1993 1997 1999 2000 2006 2008 2009 2011
W bardzo dużym i dużym 78 71 58 51 40 61 50 46
W niewielkim 13 20 30 36 45 28 38 40
W żadnym 3 4 6 7 7 5 7 8
Trudno powiedzieć 6 5 5 6 8 6 5 6
Źródło: CBOS (2011).
Analiza danych pozwoliła na zaobserwowanie dwóch dominujących trendów. Jako pierwszy przyjąć można wzrost poczucia bezpieczeństwa ekologicznego, zaś jako drugi – wzrost poczucia indywidualnego wpływu na stan środowiska (ponad 30%), odpowie- dzialności za nie (dotyczy to w szczególności wymiaru lokalnego).
2 Poziom świadomości ekologicznej Polaków monitoruje w najszerszym ujęciu Instytut na rzecz Ekorozwoju. Przeprowadził on badania dotyczące poziomu świadomości ekologicznej Polaków w latach: 1992, 1993, 1997, 2000, 2004, 2008 i 2009, które zrealizowane zostały przez CBOS.
Wyniki badań3 z 2009 roku w stosunku do 2008 roku pokazują niewielki wzrost de- klaracji systematycznego oszczędzania energii, spadek ograniczenia zużycia wody i nie- znaczną poprawę w odniesieniu do problemu segregacji odpadów4 (chociaż zaobserwowa- na zmiana mieści się w granicach błędu statystycznego). Interesujący jest wyraźny wzrost korzystania przy zakupach z toreb wielokrotnego użytku. Widoczna jest tu szczególna zależność pomiędzy czynnikiem ekonomicznym a zachowaniami proekologicznymi.
Wprowadzenie niewielkiej odpłatności za „reklamówki” spowodowało wzrost z 34,3%
do 60,2% odsetka osób zabierających na zakupy własne torby. Wystąpił tu efekt bezpo- średniego działania bodźca ekonomicznego, który nie działa w odniesieniu do korzystania z energii czy wody, kiedy to płatności są przesunięte w czasie i efekt ekonomiczny nie jest natychmiastowo odczuwalny (może to tłumaczyć zmniejszoną chęć do racjonalnego korzystania z tych mediów) – tabela 3.
Tabela 3
Indywidualne działania na rzecz środowiska
Rodzaj działań Systematycznie Sporadycznie Brak działań 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Stosowanie na zakupy toreb wielokrotnego użytku 34,3 60,2 30,6 24,3 35,0 15,4 Ograniczenie zużycia energii elektrycznej 56,4 58,0 29,8 26,1 13,8 15,8
Ograniczenie zużycia wody 55,1 52,8 28,2 25,9 16,7 21,2
Segregacja odpadów 45,8 48,0 24,8 24,4 29,4 27,5
Ograniczanie użytkowania samochodu na rzecz
komunikacji zbiorowej, roweru 18,1 20,9 22,5 16,7 58,5 59,1
Kupno żywności ekologicznej 7,1 5,5 38,1 31,6 54,3 62,2
Źródło: Bołtromiuk (2009.
Warto podkreślić, że przy podejmowaniu decyzji o zakupie produktów przemysło- wych (sprzętu AGD i RTV) Polacy kierowali się głównie ceną (76,8%), marką produ- centa (49,3%) oraz niezawodnością i trwałością sprzętu (47,9%), kosztami eksploatacji nabytego sprzętu, tj. oszczędnością energii, wody (37,3%). Kryteria środowiskowe wy- boru produktów znajdowały się na ostatnich pozycjach (oznakowanie – jako bezpieczny dla środowiska – 2008 rok (14,9%), 2009 rok (5,0%), przyjazne środowisku warunki ich produkcji – 2008 rok (6,0%), 2009 rok (2,5%), możliwość recyklingu – 2008 rok (4,9%), 2009 rok (1,0 %)).
Wobec powyższych zachowań Polaków w kontekście problematyki prośrodowiskowej należy zwrócić uwagę na znajomość podstawowych pojęć z zakresu omawianej proble- matyki, pokazującej zarówno stan wiedzy ekologicznej, jak i poziom świadomości eko-
3 Badania kwestionariuszowe zostały przeprowadzone przez CBOS w dniach 26.03-02.04.2009 r. na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków (PESEL 18+). Łącznie zrealizowano N=1013 wywiadów.
4 W przypadku segregacji śmieci w związku z koniecznością dostosowania się do dyrektyw unijnych, jak również znacznie niższymi cenami, a nawet niekiedy nieodpłatnym odbiorem posegregowanych śmieci należy spodziewać się rozwijania i umacniania nawyku segregacji odpadów w naszym społeczeństwie.
logicznej społeczeństwa. Posłużyły to tego m.in. pytania zawarte w badaniach przepro- wadzonych w 2009 roku, w których zwrócono uwagę na kwestie dotyczące społecznej percepcji pojęć „zrównoważony rozwój” oraz „Natura 2000”. Analiza uzyskanych odpo- wiedzi pokazała, że jedynie 33,0% respondentów potrafi poprawnie przyporządkować ter- min „zrównoważony rozwój”, tj. uznaje, że zrównoważony rozwój polega na równopraw- nym traktowaniu rozwoju gospodarczego, rozwoju społecznego i ochrony środowiska. Na pytanie o skutki podejmowanych decyzji i o kierunki rozwoju kraju 71,9 % respondentów odpowiedziało, że należy brać pod uwagę w równej mierze aspekty gospodarcze, społecz- ne i środowiskowe. Brak opinii na ten temat miało 5,6% badanych. Kolejne, istotne za- gadnienie, o które pytano, dotyczyło społecznej akceptacji dwóch głównych zasad zrów- noważonego rozwoju: zasady zanieczyszczający płaci5 oraz zasady przezorności6. Według wskazań 32,6% badanych postrzega konieczność przestrzegania zasady zanieczyszczają- cy płaci w kategoriach wystąpienia na dużą skalę problemu bankructwa przedsiębiorstw, które nie będą mogły dostosować się do wymogów ochrony środowiska (przeciwnego zdania jest 47,8%). Także 34,4% jest zdania, że należałoby zwolnić z przestrzegania tej zasady przedsiębiorstwa, które odgrywają znaczącą rolę w gospodarce lokalnej (nie zga- dza się z tym poglądem 49,3% respondentów).
W odniesieniu do drugiej zasady, tj. zasady przezorności, 75% badanych było zdania, że jest ona ważna i stanowi potrzebny instrument przyczyniający się do ochrony środowi- ska przyrodniczego (wątpliwości miało 9,3%, brak opinii – 15,7%). Należy także wska- zać, że 14,5% respondentów uważało, iż jest to zasada zbędna, szkodliwa, ograniczająca tempo rozwoju kraju (67,0% było zdania odrębnego).
Tabela 4
Skojarzenia z Naturą 2000 wśród turystów oraz gimnazjalistów (%)
Natura 2000 to: Turyści Gimnazjaliści
„Obszary, na których ochronie podlegają określone typy siedlisk oraz
gatunków roślin i zwierząt” 37 36
„Specjalnie wydzielone obszary turystyczne” 16 6
„Certyfikat dla gmin, które prowadzą politykę proekologiczną” 15 10
„Obszary, na których prowadzona jest kampania UE na temat ekologii” 12 28
Trudno powiedzieć/nie wiem 21 20
Źródło: Stanaszek, Tędziagolska (2011).
Podobne wyniki jak w przypadku pytania o znajomość pojęcia zrównoważonego roz- woju uzyskano w przypadku pytania o znajomość pojęcia „Natura 2000”, gdzie poprawnie kojarzone było ono przez 1/3 respondentów (teren chroniony – 19,8%, obszary o najwyż- szych walorach przyrodniczych w Europie – 14,6%). Z kolei według innych badań prze-
5 Zasada zanieczyszczający płaci polega na obciążeniu pełnymi kosztami sprawcy negatywnej zmiany stanu środowiska lub naruszenia równowagi środowiskowej.
6 Zasada przezorności – jej istotą jest holistyczna ocena ex ante środowiskowych skutków planowanych działań gospodarczych i projektowanych inwestycji.
prowadzonych wśród grup turystów odpoczywających na terenach przyrodniczo cennych7 prawidłowe skojarzenia z pojęciem „Natura 2000” miało 37% badanych turystów. Wyniki badań przeprowadzonych wśród gimnazjalistów8 pokazały, że 36% potrafi prawidłowo określić znaczenie pojęcia „Natura 2000” (tabela 4).
Powyższe wyniki badań wskazują, że polskie społeczeństwo niezbyt dokładnie potra- fi określić, czym jest zrównoważony rozwój, jak również wskazać poprawne określenie terminu „Natura 2000”, jednak w znacznej większości podziela koncepcję zrównoważo- nego rozwoju, akceptuje jej zasady i to zarówno w wymiarze ogólnogospodarczym, jak i lokalnym.
Stan świadomości ekologicznej polskich turystów
Przywołując badanie przeprowadzone wśród polskich turystów w obszarach przyrod- niczocennych, należy zauważyć, że za miejsce wypoczynku największy odsetek bada- nych (40%) wybrał kwatery prywatne lub gospodarstwa agroturystyczne, 20% natomiast – namiot, jacht, kemping (wykres 1). Wynika z tego, że wybór miejsca zakwaterowania został dokonany zgodnie z założeniami turystyki zrównoważonej, tylko 11% zdecydowało się na hotel lub pensjonat, co sugerowałoby, że ta grupa turystów przywiązuje mniejsze znaczenie do problematyki środowiskowej, czy wykazywania chęci posiadania cech „eko- -turysty”.
Na to, że większość badanych turystów wybrała formę turystyki zrównoważonej (co może świadczyć także o ich znaczącym poziomie świadomości ekologicznej) wskazuje również sama organizacja wypoczynku. Większość respondentów (91%) zdecydowała się na samodzielne zorganizowanie swojego urlopu, pozostali badani odpoczywali w ramach wyjazdu zorganizowanego.
W kontekście poziomu świadomości ekologicznej badanych turystów warto odnieść się do deklaracji dotyczących regularnego praktykowania przez nich działań proekolo- gicznych (wykres 2).
Widać, że tak jak w poprzednich badaniach, tak i w tych przeprowadzonych wśród turystów oraz gimnazjalistów największą wagę przywiązywano do racjonalnego korzysta- nia z mediów (woda, energia), najmniejszą zaś – do zakupu żywności ekologicznej (może być to częściowo tłumaczone wysokimi cenami żywności ekologicznej oraz niedocenia- niem jeszcze walorów zdrowej żywności). Należy podkreślić, że w zestawieniu turystów jako respondentów i gimnazjalistów, ci ostatni w znacznie mniejszym procencie podejmu- ją działania proekologiczne. Jest to tendencja niepokojąca. Może świadczyć m. in. o zbyt małym nacisku na problematykę ochrony środowiska, zagrożeń wynikających ze złego stanu środowiska przyrodniczego w nauczaniu, zwłaszcza formalnym.
7 Badanie zostało przeprowadzone w dniach 7-22 lipca 2011 r. na próbie 500 respondentów. Badanie zrealizowano w 6 miejscowościach położonych w trzech wybranych regionach Polski. Pomorze Gdańskie – 220 wywiadów (Jastarnia 50%, Łeba 50%), Kraina Wielkich Jezior Mazurskich – 170 wywiadów (Mikołajki 50%, Ruciane-Nida 50%), Dolina Baryczy – 110 wywiadów (Milicz 60%, Żmigród 40%). Wywiady przeprowadzono z turystami w wieku 20-80 lat, którzy przyjechali do miejscowości objętych badaniem na co najmniej trzydniowy wypoczynek.
8 Badanie zostało zrealizowane przez CBOS w dniach 4-17 stycznia 2011 r. na ogólnopolskiej próbie 521 gimnazjalistów.
Jako metodę badawczą zastosowano wywiad audytoryjny. Badanie „Młodzież a Natura 2000” zostało przeprowadzone w ramach projektu edukacyjnego „Szerokie wody Natury 2000”, realizowanego przez Instytut na Rzecz Ekorozwoju przy wsparciu finansowym Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS).
Wykres 1
Miejsce zakwaterowania respondentów
.ZDWHU\SU\ZDWQH
DJURWXU\VW\ND
1DPLRWNHPSLQJMDFKW
2ĞURGHNZ\SRF]\QNRZ\
+RWHOPRWHOSHQVMRQDW
3U\ZDWQ\GRP
OHWQLVNRZ\
,QQH
Źródło: ja w tabeli 4.
Wykres 2
Deklaracje dotyczące regularnego praktykowania działań proekologicznych
2V]F]ĊG]DQLH
ZRG\ 6WRVRZDQLH ĪDUyZHN HQHUJRRV]F]ĊGQ\FK
:\áąF]DQLH QLHXĪ\ZDQHJR
VSU]ĊWX HOHNWURQLF]QHJR
6HJUHJRZDQLH
RGSDGyZ %UDQLH
ZáDVQHM WRUE\
QD]DNXS\
:U]XFDQLH ]XĪ\W\FK EDWHULL GRSRMHPQLNyZ
.XSRZDQLH HNRORJLF]QHM Ī\ZQRĞFL
7XU\ĞFL *LPQD]MDOLĞFL
Źródło: jak w wykresie 1.
Kolejną istotną kwestią, na którą należy zwrócić uwagę w kontekście świadomości ekologicznej turystów, są powody, dla których akurat te konkretne miejsca na obszarach przyrodniczo-cennych zostały wybrane przez nich na wypoczynek. I tak 63% badanych kierowało się przy wyborze piękną przyrodą oraz walorami przyrodniczymi, blisko 50%
– ciszą i spokojem okolicy, co trzeci badany miał sentyment do tej okolicy, także co trzeci badany zwracał uwagę na walory zdrowotne tego miejsca, zaś dla blisko 20% turystów ważna była ciekawa rozrywka.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że duże znaczenie odgrywał wiek badanych. W po- szczególnych kwestiach odpowiedzi kształtowały się następująco (Stanaszek, Tędziagol- ska, 2011):
– wypoczynek w miejscach o szczególnych walorach przyrodniczych (61% w grupie 20-34 lata; 67% w grupie 35-50; 72% w grupie 51-65 lat i 73% w grupie 66-79 lat), – mieszkanie w obiekcie z certyfikatem ekologicznym („ma to dla mnie duże znacze-
nie”: dla 24% w grupie wiekowej 20-34 lata, dla 38% w grupie 35-50 lat, dla 46%
w grupie 51-65 lat i dla 55% w grupie 66-79 lat),
– poznawanie lokalnej tradycji i kultury w trakcie urlopu – blisko 50% osób w wieku 20-34 lata uznało to za ważne i 3/4 badanych z najstarszej grupy wiekowej; dla osób w wieku 35-50 – 60%; w wieku 51-65 – 67%),
– korzystanie z usług profesjonalnego przewodnika – interpretatora przyrody – jest to ważne dla co trzeciej osoby z najmłodszej grupy wiekowej i prawie połowy najstar- szych respondentów (48%),
– jedzenie żywności z lokalnych gospodarstw ekologicznych (35% w wieku 20-34 lata;
47% w grupie 66-79 lat),
– obecność ekotras ma najmniejsze znaczenie dla osób młodych, do 34 roku życia (49%), w pozostałych grupach kolejno 64%, 60% i 55%.
Badania przeprowadzone wśród polskich turystów wypoczywających na przyrodni- czo cennych polskich obszarach wykazały, że jedynie 2% ogółu badanych stanowili tzw.
„eko-turyści”, 9,5% – turyści szczególnie zainteresowani kontaktem z przyrodą, zaś brak zainteresowania przyrodą wykazało 4% badanych.
Odnosząc to do przedstawianego typu konsumentów w zależności od ich poziomu świadomości ekologicznej, można stwierdzić, że większość z nich reprezentuje typ „sza- rozielonego”. W odniesieniu zaś do klasyfikacji odcieni zieleni turystów większość stano- wi typ turysty jasnozielonego lub nawet zupełnie niezielonego.
Podsumowanie
W Polsce od czasu przemian zauważalny jest wzrost zainteresowania problematyką środowiska przyrodniczego, jego stanem, zagrożeniami, ochroną. Widać również, że po- ziom świadomości ekologicznej wśród polskiego społeczeństwa wzrasta – chociaż bardzo powoli. Z pewnością przyczyniły się do tego: rozpoczęty w latach 90. XX wieku proces edukacji ekologicznej w szkole, programy społeczne, akcje informacyjne. Zaskakujące jest jednak, że poziom tej świadomości jest obecnie stosunkowo niski wśród młodzieży (w badaniach odnoszono się do młodzieży gimnazjalnej – badania z 2010 roku). Wyni- ka z tego, że obecnie nadal niewystarczająco mocno podkreśla się zarówno w edukacji formalnej, jak i nieformalnej kwestie ochrony środowiska naturalnego. Niepokojące jest również to, że jedynie niespełna 40% badanych jest w stanie prawidłowo określić pojęcie zrównoważonego rozwoju, a przecież w obecnych czasach jest to koncepcja dość szeroko
rozpropagowana, stanowiąca podstawę wielu długookresowych działań na różnych szcze- blach zarządzania, jest także najbardziej rozpoznawalną koncepcją na świecie spośród wszystkich sformułowanych w XX wieku. Cieszy natomiast fakt, że coraz większa liczba respondentów deklarowała podejmowanie działań proekologicznych, przy czym należy podkreślić, że część z nich wykonywana była pod wpływem bodźca ekonomicznego, a nie głębokich przekonań proekologicznych badanych. Widoczne to było również w przypad- ku kryteriów, które wpływały na dokonywanie zakupów przez respondentów, gdzie na pierwszym miejscu znalazły się kryteria ekonomiczne – cena, na ostatnich zaś pozycjach kryteria, które można uznać za środowiskowe.
Z pewnością zauważalny wzrost świadomości ekologicznej Polaków wpływa na podej- mowane przez nich decyzje dotyczące zakupu dóbr, usług turystycznych. Coraz częściej spotkać można osoby, które korzystają z różnych form turystyki zrównoważonej. Wydaje się jednak, że upowszechnienie się nowego oblicza turysty – turysty głównie ciemnozie- lonego w Polsce wymaga jeszcze czasu, choć częściowo turyści określani mianem jasno- zielonych zaczynają być widoczni w polskim sektorze turystycznym.
Warto także zwrócić uwagę to, że turystka stanowi często główne źródło utrzymania mieszkańców wielu polskich miejscowości. Zatem osoby pracujące w turystyce bezpo- średnio i pośrednio powinny być świadome faktu, że dobrze zachowane środowisko przy- rodnicze, dziedzictwo kulturowe są dla turystyki bezcenne.
Bibliografia
Bohdanowicz P. (2008), Turystyka a świadomość ekologiczna, Adam Marszałek, Toruń.
Bołtromiuk A. (2009), Świadomość ekologiczna Polaków – zrównoważony rozwój– raport z badań, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa.
Burger T. (1996), Uwagi o świadomości ekologicznej, „Przegląd Powszechny”, nr 12.
Gaworecki W. (1994), Turystyka, PWE, Warszawa.
Górka K., Poskrobko B., Radecki W. (1998), Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekono- miczne i prawne, Warszawa.
Hull Z. (1984), Świadomość ekologiczna, „Aura”, nr 11.
Kiełczewski D. (2001), Ekologia społeczna, „Ekonomia i Środowisko”, Białystok.
Kobyłko G. (red.) (2000), Proekologiczne zarządzanie przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Akade- mii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.
Madej T. (red.) (1998), Gospodarka a środowisko przyrodnicze, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
Mazur-Wierzbicka E. (2012), Ochrona środowiska a integracja europejska. Doświadczenia pol- skie, Difin, Warszawa.
Papuziński A. (2006), Świadomość ekologiczna w świetle teorii i praktyki. „Problemy Eko- rozwoju”, nr 1.
Skolimowski H. (1995), Filozofia życia, Eko-filozofia jako drzewo życia, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa.
Stanaszek A., Tędziagolska M. (2011), Młodzież a natura 2000. Raport z badania, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa.
Stanaszek A., Tędziagolska M. (2011), Turyści a natura 2000. Raport z badania, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa.
Swarboooke J., Hornan S. (2000), Consumer behaviour in tourism, Oxford.
Zaręba D. (2000), Ekoturystyka-wyzwania i nadzieje, PWN, Warszawa.
Zaręba D. (2008), Ekoturystyka, PWN, Warszawa.
New Image of the Tourist – an Ecologically Aware Tourist
SummaryContemporarily, the tourist sector is one of more dynamically developing ones in the world’s economy. The tourism development is very strictly connected with the state of natural environment.
On the one hand, the natural environment, its values, cleanness, and resources are the basis for the tourism development, while, on the other hand, the sector considerably, inter alia, due to unsus- tainable tourist, leads to a significant impoverishment and pollution of the environment. Hence, it seems necessary to pay a particular attention to the state of society’s ecological awareness, with a particular consideration of one of its groups – tourists.
An aim of the article is an attempt to identify the ecological awareness of one of the most nu- merous consumer groups – tourists. Consecutive parts of the article serve implementation of the objective where the subject of ecological awareness and its relationship with the sustainable devel- opment is brought closer. There is also paid attention to differentiation of the level of ecological awareness of tourists as a group of consumers. The theoretical part of the article is supplemented with an analysis of the data on the level of Poles’ ecological awareness where there are also referred problems of tourists as respondents in surveys.
Key words: ecological awareness, tourist, sustainable tourism, sustainable development.
JEL codes: L83, Q01, O13
Новый облик туриста – экологически сознательный турист
РезюмеВ настоящее время туристский сектор – один из более динамично развивающихся в мировой экономике. Развитие туризма тесным образом связано с состоянием природ- ной среды. С одной стороны, природная среда, ее качества, чистота, ресурсы представ- ляют собой основу развития туризма, с другой же – этот сектор значительным образом, в частности, в силу неустойчивого туризма, ведет к значительному обеднению и загряз- нению среды. И потому необходимым представляется обращение особого внимания на состояние экологической сознательности общества, с особым учетом одной из его групп – туристов.
Цель статьи – попытка выявить экологическую сознательность одной из более многочи- сленных групп потребителей – туристов. Осуществлению цели служат очередные ее части, в которых приблизили проблематику экологической сознательности, ее связи с устойчивым развитием. Обратили тоже внимание на дифференциацию уровня экологической сознатель- ности туристов как группы потребителей. Теоретическая часть статьи дополняется анализом данных, касающихся уровня экологической сознательности поляков, в которой отнеслись тоже к туристам как респондентам обследований.
Ключевые слова: экологическая сознательность, турист, устойчивый туризм, устойчивое развитие.
Коды JEL: L83, Q01,O13
© All rights reserved
