PROBLEM WYCENY I EWIDENCJI INSTRUMENTÓW POCHODNYCH W WARUNKACH ZMIENNOŚCI RYNKÓW FINANSOWYCH

Dawid Garstecki

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

PROBLEM WYCENY I EWIDENCJI INSTRUMENTÓW POCHODNYCH

W WARUNKACH ZMIENNOŚCI RYNKÓW FINANSOWYCH

Streszczenie: W artykule przedstawiony został problem wyceny i ewidencji instrumen- tów pochodnych w warunkach zmienności rynków finansowych. Następnie scharaktery- zowano powiązania zabezpieczające według polskiego prawa bilansowego i zapisów międzynarodowych. W dalszej części opisano zjawisko dyfuzji informacji i wzrost zna- czenia instrumentów pochodnych we współczesnym świecie. Ostatnia część artykułu została poświęcona wycenie i ewidencji instrumentów pochodnych oraz ich wrażliwości na ryzyko w warunkach zmienności rynków finansowych.

Słowa kluczowe: instrumenty pochodne – wycena i ewidencja.

Wstęp

Niekorzystna zmiana kursów akcji, walut oraz innych walorów powoduje, że wiele jednostek gospodarczych korzysta z instrumentów pochodnych, które mo- gą pełnić rolę tzw. instrumentów hedgingowych, czyli zabezpieczających trans- akcje, których celem jest minimalizowanie ryzyka w wyniku podejmowanych działań gospodarczych. Szczególnie korzystne wydaje się wykorzystanie in- strumentów pochodnych jako instrumentów hedgingowych u tych podmiotów, których ekspozycja na ryzyko jest większa niż przeciętna wartość w sektorze lub branży. W związku z częstszym stosowaniem instrumentów pochodnych jako narzędzi zabezpieczających transakcje, ich wycena i ewidencja nabiera coraz większego znaczenia. Jednocześnie stawia to przed rachunkowością wyzwanie dostarczania informacji dla inwestorów, głównie celem minimalizowania ryzyka transakcyjnego.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie problemu informacji dostar- czanej przez rachunkowość do prawidłowej wyceny i ewidencji instrumentów pochodnych w warunkach dużej zmienności rynków finansowych. Instrumenty

pochodne zyskały miano „toksycznych” instrumentów, zwłaszcza po roku 2008, czyli po wybuchu kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych, co spowo- dowało i wywołało dyskusję nad ich wyceną i ewidencję, jak też i prezentacją w sprawozdaniu finansowym podmiotów gospodarujących, szczególnie banków.

Problem wyceny i ewidencji instrumentów finansowych nadal czeka na prak- tyczne rozwiązania poparte badaniami naukowymi w obszarze teorii nauko- wych, głównie rachunkowości. W artykule przedstawiona zostanie charaktery- styka instrumentów pochodnych, ich podział oraz przeznaczenie według polskiego prawa bilansowego. Autor podejmie także próbę ukazania niektórych przyczyn podejmowania błędnych decyzji inwestycyjnych, a tkwiących w natu- rze finansów behawioralnych. We wnioskach autor ustosunkuje się do postulatu rozszerzenia funkcji informacyjnej rachunkowości o pomiar ryzyka, jako ele- ment wspomagający podejmowanie decyzji finansowych przez inwestorów w warunkach zmienności rynków finansowych, korzystających z instrumentów pochodnych.

1. Definicja oraz charakterystyka instrumentów pochodnych

Instrumenty pochodne jeszcze nigdy nie były tak często stosowane przez jed- nostki gospodarcze jak ma to miejsce we współczesnym świecie. Coraz więcej podmiotów zdaje sobie sprawę z konieczności włączenia do strategii firmy ta- kich instrumentów, które co najmniej zabezpieczą płynność finansową oraz za- gwarantują osiągnięcie zamierzonego zysku z określonej transakcji gospodar- czej. Instrumenty finansowe, w tym pochodne, są jednymi z ważniejszych instrumentów, dzięki którym jednostki realizują bieżącą strategię oraz zabezpie- czają swoje interesy.

Instrumenty finansowe, niezależnie od regionu geograficznego, sektora czy też ich przeznaczenia, definiowane są tak samo. Jedną z definicji przedstawia Andrzej Sopoćko, według którego „instrument finansowy jest to kontrakt zawar- ty między dwoma stronami, regulujący zależność finansową między nimi” [So- poćko 2007, s.147] . Podobna, lecz bardziej szczegółowa definicja instrumentów finansowych została przedstawiona w ustawie o rachunkowości. Zgodnie z zapi- sami ustawy instrument finansowy to „kontrakt, który powoduje powstanie ak- tywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instru- mentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodar- cze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy albo warunkowy” [Ustawa o Rachun- kowości, art. 3, ust.1, pkt 23]. Zatem instrument finansowy to umowa, którą wiąże ze sobą co najmniej dwa podmioty i której zapisy ustalają między sobą jednostki gospodarcze.

Instrumenty finansowe są niezwykle różnorodnymi narzędziami inżynierii finansowej, czyli pozwalającymi na zarządzanie ryzykiem inwestycyjnym. Po- wszechnie stosuje się ich podział na instrumenty pierwotne, instrumenty po- chodne oraz instrumenty złożone.

Powyższy podział uwarunkowany jest przez wiele różnych czynników, w tym poziom ryzyka. Działanie w warunkach niepewności (zmienności), wyni- kające na przykład z wahań kursów walut czy niestabilności niektórych rynków, wymusiło wygenerowanie instrumentów, które optymalizowałyby oczekiwania inwestora i minimalizowały ryzyko transakcji. Adam Szyszka uważa, że „rynek stanowi swoistą wypadkową wielu różnych interpretacji dostępnych informacji, przez co ma szansę dostarczać najlepszego przybliżenia rzeczywistej oceny wa- lorów” [Szyszka 2009, s.19]. Z powyższego cytatu jasno wynika, że istnieje więcej niż jedna interpretacja informacji, stąd zasadność występowania takich instrumentów, które mogą zapobiegać negatywnym skutkom złej interpretacji występujących zjawisk gospodarczych.

Instrumenty pierwotne to aktywa finansowe lub zobowiązania finansowe, które otrzyma lub zapłaci jednostka w ustalonej lub możliwej do ustalenia kwo- cie. Zatem instrumenty pierwotne to instrumenty bazowe, do których zalicza się między innymi środki pieniężne, umowy pożyczek i kredytów, a także nabyte lub wyemitowane akcje i obligacje.

Pochodny instrument finansowy (zwany także derywatem) to „jakikolwiek finansowy składnik majątku, którego wartość pochodzi od wartości innego składnika majątku, będącego jego podstawą” [Brigham i Houston 2005, s. 160].

Opcja zakupu akcji Getin jest derywatem, ponieważ wartość opcji na akcje Ge- tin zależy od ceny akcji tej spółki w danym okresie. Z kolei polski ustawodawca w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 12.12.2001 r. w sprawie szczegó- łowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezen- tacji instrumentów finansowych (zwanym dalej RMF) definiuje instrument po- chodny jako instrument, którego „wartość jest zależna od zmiany wartości instrumentu bazowego, tj. określonej stopy procentowej, ceny papieru warto- ściowego lub towaru, kursu wymiany walut, indeksu cen lub stóp, oceny wiary- godności kredytowej lub indeksu kredytowego albo innej podobnej wielkości”

[RMF, par. 3, ust. 4]. Ponadto ustawodawca określił, że instrument pochodny to instrument, którego „nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków po- czątkowych albo wartość netto tych wydatków jest niska w porównaniu do war- tości innych rodzajów kontraktów, których cena podobnie zależy od zmiany warunków rynkowych, a rozliczenie nastąpi w przyszłości” [RMF, par. 3, ust.

4]. Instrumenty pochodne pozwalają na zagwarantowanie określonych (z góry znanych) korzyści ekonomicznych w przyszłości przy stosunkowo niskim wkła- dzie początkowym. Do najważniejszych instrumentów pochodnych zalicza się kontrakty terminowe forward i futures, opcje, warranty oraz swapy.

Instrumenty pochodne mogą być wykorzystywane w czterech podstawowych sytuacjach [Crawford i Sen 1998, s. 3]:

– jako substytuty innych rodzajów inwestycji, przy zachowaniu stopnia ryzyka i rentowności bez zmian,

– jako instrumenty zabezpieczające (hedgingowe), czyli służące zarządzaniu ryzykiem,

– jako narzędzia spekulacyjne,

– jako instrumenty stanowiące podstawę inżynierii finansowej.

W dalszej części artykułu autor będzie odnosił się do instrumentów pochod- nych pełniących rolę hedgingową.

Z kolei złożony instrument finansowy to „kontrakt składający się z instru- mentu kapitałowego oraz zobowiązania finansowego lub zobowiązania o innym charakterze” [RMF, par. 3, ust. 9]. Instrument złożony może być zbudowany z dwóch instrumentów pierwotnych (np. obligacje zamienne na akcje) oraz z kombinacji instrumentu pierwotnego i pochodnego (np. obligacja z opcję wcześniejszego wykupu). Przypadek drugi to tak zwany wbudowany instrument pochodny.

Została przedstawiona definicja instrumentu pochodnego, a także pokrótce zostały scharakteryzowane inne najczęściej występujące w praktyce instrumenty finansowe. W dalszej części artykułu autor przedstawi charakterystykę oraz ro- dzaj powiązań zabezpieczających według polskiego prawa bilansowego i zapi- sów międzynarodowych.

2. Charakterystyka oraz rodzaj powiązań zabezpieczających według polskiego prawa bilansowego i zapisów

międzynarodowych

Tak jak w globalnym świecie gospodarczym, tak i w Polsce instrumenty po- chodne wykorzystywane są jako instrumenty zabezpieczające. Rolą rachunko- wości zabezpieczeń jest kompensowanie strat i zysków wynikających z działal- ności gospodarczej. Uważa się, że „istotą rachunkowości zabezpieczeń jest możliwość ujęcia w tym samym okresie sprawozdawczym wzajemnie znoszą- cych się zmian wartości różnych pozycji lub transakcji wynikających z określo- nego rodzaju ryzyka. Rozwiązanie takie pozwala ograniczyć fluktuację wyniku finansowego ze względu na określony rodzaj ryzyka wynikającego z różnych instrumentów, których zmiany wartości lub wynikające z nich przepływy są odwrotnie skorelowane” [Frendzel 2010, s. 175]. Należy podkreślić, że w poli- tyce rachunkowości jednostka jest zobowiązana do szczegółowej identyfikacji instrumentów zabezpieczających, czyli ich ujęcia i wyceny w księgach rachun-

kowych z zaznaczeniem, że dany instrument został nabyty wyłącznie w celu hedgingu.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów, zabezpieczenie to wybór jednego lub większej liczby instrumentów zabezpieczających, których zmiany wartości godziwej kompensują zmiany wartości godziwej zobowiązań lub prze- pływów pieniężnych związanych z zabezpieczaną pozycją [RMF, par. 3, ust. 18].

W polskim prawie bilansowym zostały wyszczególnione trzy możliwości wykorzystania instrumentów hedgingowych [Remlein 2005, s. 190]:

– zabezpieczenie wartości godziwej, – zabezpieczenie przepływów pieniężnych,

– zabezpieczenie udziałów w aktywach netto jednostek zagranicznych.

Zabezpieczenie wartości godziwej to ograniczenie zagrożenia wpływu na wynik finansowy zmian wartości godziwej wynikających z ryzyka, w związku z posiadanymi aktywami lub zobowiązaniami finansowymi [RMF, par. 27, ust.1, pkt 1]. Jest to definicja identyczna z zapisami w Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości (zwanym dalej MSR) nr 39 – „Instrumenty finansowe: ujmowa- nie i wycena”.

Zabezpieczenie przepływów pieniężnych to ograniczenie zagrożenia wpływu na wynik finansowy zmian w przepływach pieniężnych, w związku z ryzykiem, jakie może wystąpić wskutek posiadanych aktywów lub zobowiązań finanso- wych, a także uprawdopodobnionych przyszłych zobowiązań lub planowanych transakcji gospodarczych [RMF, par. 27, ust.1, pkt 2]. Stosując zabezpieczenie przepływów pieniężnych, jednostka chroni przepływy pieniężne należne jej z tytułu zawartych umów.

Trzeba nadmienić, że przepisy międzynarodowe nieco różnią się w zakresie ujmowania zabezpieczenia przepływów pieniężnych od regulacji krajowych.

Rozwiązania przedstawione w MSR 39 przewidują możliwość przeniesienia kwot ujętych w kapitale z aktualizacji wyceny na wynik finansowy okresu, jeśli planowana zabezpieczana transakcja skutkuje powstaniem aktywów bądź zobo- wiązań finansowych [Frendzel 2010, s. 191]. Standard przewiduje także okre- ślone możliwości wyboru ujmowania aktywów bądź zobowiązań niefinanso- wych. Z kolei polski ustawodawca, niezależnie od charakteru aktywów bądź zobowiązań, nakazuje skutki przeszacowania ujęte w kapitale z aktualizacji wy- ceny odpisać i doliczyć do ceny nabycia lub inaczej określonej wartości począt- kowej [RMF, par. 27, ust. 1, pkt 2].

Zabezpieczenie udziałów w aktywach netto jednostek zagranicznych, których działalność nie stanowi integralnej części działalności jednostki, to sytuacja, w której jednostka „chroni” swoje akcji lub udziały wyrażone w walucie obcej [RMF, par. 27, ust.1, pkt 3]. W przypadku tej formy zabezpieczenia przepisy krajowe i międzynarodowe są zbieżne.

Jednostka, która posiada aktywa bądź zobowiązania finansowe, co do któ- rych istnieje duże prawdopodobieństwo, że zmiana ich wartości może negatyw- nie wpłynąć na wynik finansowy jednostki, może zastosować transakcję hedgin- gową. Przyczyną częstego wykorzystania instrumentów finansowych jako narzędzi zabezpieczających we współczesnym świecie są walutowe operacje, a dokładniej duża zmienność na rynku walutowym, która to wymusza na pod- miotach „ubezpieczenie” swoich aktywów lub zobowiązań.

Jednak coraz częściej pojawiają się publikacje, które wskazują, że przyczyną zmienności na rynkach finansowych, a tym samym trudności w wycenie i ewi- dencji instrumentów, które ową zmienność mają kompensować, jest psycholo- giczny aspekt podejmowania decyzji inwestycyjnych.

W dalszej części artykułu przedstawiona zostanie próba opisania zjawiska dyfuzji informacji na tle finansów behawioralnych oraz rola instrumentów po- chodnych pełniących rolę zabezpieczających w związku z tym zjawiskiem.

3. Dyfuzja informacji a wzrost znaczenia instrumentów pochodnych we współczesnym świecie

Transakcje hedgingowe, do których używa się instrumentów pochodnych, to coraz powszechniej występująca praktyka wśród przedsiębiorców oraz inwesto- rów. Wynika to przede wszystkim ze złożoności współczesnego świata, który z jednej strony ułatwia gospodarowanie (wolny rynek, szeroki dostęp do infor- macji), a z drugiej dostarcza zbyt wielu informacji jednocześnie – generując zmienność czynników wpływających na podejmowane decyzje gospodarcze.

Jest to podejście określane mianem finansów behawioralnych, które odnoszą się do człowieka i jego zachowań jako kluczowych elementów kształtujących po- dejmowanie decyzji inwestycyjnych na rynku. Przykładami, które obrazują dużą zmienność czynników decyzyjnych, a tym samym wpływają na wzrost znacze- nia instrumentów zabezpieczających, są: niewłaściwa percepcja informacji oraz księgowanie umysłowe.

Adam Szyszka trafnie opisuje powyższe zjawisko twierdząc, że rynek nie- właściwie reaguje na napływające informacje – „inwestorzy i analitycy mają niekiedy problemy z oceną istotności poszczególnych sygnałów informacyjnych, a ich reakcja często zależy także od sposobu przedstawienia informacji o spółce.

Udokumentowane zostały przypadki, kiedy publikacja nieistotnych danych albo też medialne nagłośnienie faktów juz wcześniej znanych publicznie, wywoływa- ły reakcje inwestorów i wpływały na notowania akcji” [Szyszka 2009, s. 106].

Powyższe zjawisko opisywane jest w literaturze przedmiotu jako niewłaściwa percepcja informacji, czyli złe „odkodowanie” informacji wynikające ze zbyt dużej liczby źródeł pochodzenia informacji i braku możliwości jej szybkiej we- ryfikacji.

Kolejnym przykładem na zmienność warunków, w których funkcjonują jed- nostki gospodarcze, jest tak zwane zjawisko mental accounting, czyli księgowa- nia umysłowego [Szyszka 2009, s. 45]. Polega ono na podejmowaniu decyzji gospodarczych w oderwaniu od faktycznych danych, czyli danych mierzalnych i weryfikowalnych. Odizolowane postrzeganie przesłanek podejmowanych de- cyzji gospodarczych wiąże się z przekonaniem jednostki o wyższości własnych decyzji, które nie są kształtowane przez informacje zewnętrzne, czyli takie, któ- re dla jednostki są niepewne i nie odzwierciedlają potrzeb informacyjnych jed- nostki.

Powyższe przykłady, czyli niewłaściwa percepcja informacji oraz księgowa- nie umysłowe, świadczą o tym, jak bardzo jednostka musi selekcjonować infor- macje. Z drugiej strony sama zmienność instrumentów finansowych, które czę- sto są wykorzystywane w strategii przedsiębiorstw oraz wchodzą w skład portfela inwestycyjnego wielu funduszy, wymusza na jednostkach odpowiednie zabezpieczenie się przed niekorzystnymi zmianami danego waloru.

Zmienność na rynkach finansowych wynika nie tylko z niedostatecznej infra- struktury informacyjno-prawnej, lecz także z przyczyn psychologicznych, któ- rymi kierują się ludzie przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. W związku z tym, że błędne decyzje regionalne niosą za sobą efekty w wymiarze global- nym, należy poszukiwać takich rozwiązań, które zminimalizują ryzyko podjęcia błędnych decyzji gospodarczych. W związku z tym w dalszej części artykułu autor przedstawi możliwość pomiaru ryzyka jako narzędzia eliminującego wpływ zmienności rynków finansowych na rzetelną wycenę i ewidencję instru- mentów pochodnych.

4. Wycena i ewidencja instrumentów pochodnych oraz ich wrażliwość na ryzyko w warunkach zmienności rynków finansowych

Instrumenty pochodne pozwalają na ograniczenie ryzyka związanego z obrotem gospodarczym. W zakresie instrumentów pochodnych wyróżnić można pięć rodzajów ryzyka zagrażających inwestorom: ryzyko rynkowe, ryzyko rozlicze- niowe, ryzyko kredytowe, ryzyko systemowe, ryzyko prawne [Chłopecki 2001, s. 23].

Z punktu widzenia inwestora najważniejsze jest ograniczenie ryzyka rynko- wego, stąd w dalszej części artykułu autor będzie posługiwał się pojęciem ryzy- ka w odniesieniu do ryzyka rynkowego.

Należy zredefiniować rolę rachunkowości jako systemu informacyjnego w związku z coraz większą zmiennością rynków finansowych, ponieważ „Zało- żenie, iż rachunkowość dostarcza informacji użytecznych dla uczestników rynku

kapitałowego, każe postawić pytanie, czy owi uczestnicy rynku faktycznie wy- korzystują w swoich decyzjach informacje z systemu rachunkowości. Jeśli bo- wiem inwestorzy nie używają tych informacji w podejmowaniu decyzji o obro- cie akcjami, to co jest celem rachunkowości?” [Drever, Stanton i McGowan 2007, s. 266].

W warunkach zmienności rynków finansowych można uznać, że jedną z no- wych funkcji rachunkowości może być pomiar ryzyka związanego ze stosowa- niem instrumentów pochodnych. W artykule został przedstawiony przez autora problem zmienności na rynkach finansowych, w tym psychologiczne uwarun- kowania podejmowanych decyzji, co niewątpliwie wpływa na trudności w osza- cowaniu ryzyka, a tym samym wyceny i ewidencji danego instrumentu finanso- wego. Jednak należy zaznaczyć, że stopa zwrotu z inwestycji oraz ryzyko w dużej mierze zależą od nieracjonalności działań uczestników rynku. Do naj- ważniejszych czynników wpływających na nieracjonalność pewnych decyzji zalicza się: niewłaściwą dywersyfikację aktywów, krótkowzroczność w alokacji zasobów, nadmierną częstotliwość obrotu oraz wolumen obrotów, a także prak- tyki inwestorów instytucjonalnych.

Niewłaściwa dywersyfikacja aktywów to utrzymywanie portfela złożonego z małej liczby walorów oraz zły ich dobór. Badania wykazały, że korelacja po- między stopami zwrotu w portfelach o wielu walorach jest zbliżona do tych zawierających niewielką liczbę aktywów [Goetzman i Kumar 2001]. Dowodzi to, że budując port folio, należy brać pod uwagę także to, jakie aktywa się w nim znajdują. Dopiero odpowiednie zdywersyfikowania portfela oraz trafny dobór aktywów minimalizują ryzyko systemowe oraz specyficzne, wynikające z wyż- szych premii za ryzyko.

Drugim czynnikiem wpływającym na nieracjonalność podejmowanych decy- zji jest okres inwestowania i dyskontowanie wyników portfela długoterminowe- go do wartości z krótkich okresów. Zjawisko awersji do strat, czyli stosunkowo niski udział w portfelu ryzykownych walorów, oraz wspomniane już zjawisko księgowania umysłowego określane jest jako krótkowzroczna awersja do strat [Szyszka 2009, s. 119]. Bardziej opłacalne dla wielu podmiotów staje się opty- malizowanie portfela w krótkim okresie, a przyczyną tego stanu rzeczy jest roczny okres sprawozdawczy, czyli konieczność sporządzania sprawozdania finansowego co rok. Czyli portfel długoterminowy teoretycznie powinien zostać przeszacowany.

Nadmierna częstotliwość obrotu to zjawisko przejawiające się w nadmier- nym poziomie obrotów. Wynika to głównie z przekonania o wyższości własnych przewidywań zmian wartości określonego waloru [Szyszka 2009, s. 121].

Z kolei wysoki wolumen obrotów powoduje, że informacje w krótkim okresie się „nakładają”, w związku z czym istnieje ryzyko niewłaściwej interpretacji informacji.

Kolejny czynnik, czyli praktyki inwestorów instytucjonalnych, to niezwykle poważny problem w ostatnich latach. Zabezpieczenie transakcji instrumentem pochodnym na kwotę wynikającą z umowy pełni podobną funkcję jak ubezpie- czenie – gwarantuje osiągnięcie zamierzonego zysku. Problem pojawia się z chwilą, gdy kwota, na którą opiewa kontrakt hedgingowy, znacznie przewyż- sza wartość transakcji lub gdy ryzyko innego podmiotu „transferowane” jest na inny. Owo zjawisko przeniesienia ryzyka na inny podmiot to efekt spekulacji [Mc Bride Warszawa, s. 26]. Szczególnie częstym przedmiotem spekulacji są, opisane w artykule przez autora, transakcje swapowe, takie jak CDS. Swapy często wykorzystywane są przez towarzystwa ubezpieczeniowe, które emitując te instrumenty, zabezpieczają się przed ryzykiem operacyjnym, na przykład klęską przyrodniczą. Natomiast wyemitowanie tego instrumentu powoduje prze- niesienie ryzyka na podmiot, który ten instrument nabył, czyli pośrednio zgodził się na przeniesienie ryzyka. Niekiedy wartość instrumentów pochodnych zabez- pieczających daną transakcję bądź towary jest wielokrotnie wyższa niż wartość pozycji zabezpieczanych. Biorąc pod uwagę, że wartość CDS zależy od wartości instrumentu bazowego, to pierwotny cel, czyli zabezpieczenie przed ryzykiem operacyjnym u podmiotu emitującego instrument, przeradza się w ryzyko ryn- kowe u nabywcy.

W związku z powyższymi czynnikami wpływającymi na nieracjonalność po- dejmowanych decyzji należy dokonywać okresowego pomiaru ryzyka, które zagwarantuje przedstawienie rzeczywistej wartości danego instrumentu w spra- wozdaniu finansowym. Należy nadmienić, że obecnie jednostka jest zobowiąza- na do stosowania następujących elementów: kwalifikacji instrumentów zabez- pieczających, kwalifikacji pozycji zabezpieczanej, dokumentacji rachunkowości zabezpieczeń oraz pomiaru efektywności zabezpieczenia. Zdaniem autora, po- miar ryzyka powinien być elementem obligatoryjnym, tak jak pomiar efektyw- ności zabezpieczenia.

Rozporządzenie jedynie określa, że „Poziom efektywności uznaje się za wy- soki wtedy, gdy w myśl przyjętych założeń przez cały okres zabezpieczenia niemal cała kwota zmian wartości godziwej zabezpieczanej pozycji lub związa- nych z nią przepływów pieniężnych zostaje skompensowana zmianami wartości godziwej lub przepływów pieniężnych instrumentu zabezpieczającego, a rze- czywiście osiągnięty poziom efektywności zabezpieczenia mieści się w prze- dziale od 80% do 125%” [RMF, par. 28, ust. 4]. Nie istnieje żaden zapis określa- jący, jakich narzędzi należy używać, aby w związku z transakcją hedgingową instrument, który jest instrumentem zabezpieczającym, finalnie przyczynił się do osiągnięcia określonego przez ustawodawcę poziomu efektywności zabezpie- czenia. Stąd należy zastanowić się nad metodyką pomiaru ryzyka, dzięki czemu jednostki mogłyby osiągnąć pożądany poziom efektywności zabezpieczenia.

W dalszej części artykułu autor przedstawi jedne z wielu możliwych metod po- miaru ryzyka.

Istnieje wiele metod pomiaru ryzyka, spośród których można wymienić: od- chylenie standardowe, metodę regresji liniowej, metodę średniej kroczącej, współczynnik β, a także symulację Monte Carlo.

Literatura opisuje wiele możliwych metod pomiaru ryzyka związanego z wykorzystywanymi instrumentami pochodnymi. Ich stosowanie pozwala na bardziej dokładne monitorowanie zmian wartości instrumentów, a tym samym odzwierciedlenie ich realnej wartości w sprawozdaniu finansowym. Tym samym nieprawdziwe jest twierdzenie, że „księgowe wartości bilansowe są często bar- dzo mylące i nie powinny być wykorzystywane do oceny i zarządzania ryzy- kiem” [Uyemura i Van Deventer, s. 37]. Dokonując pomiaru ryzyka, rachunko- wość może dostarczać bardziej dokładnych informacji o instrumentach pochodnych, a tym samym może być narzędziem wspomagającym podejmowa- nie decyzji inwestycyjnych.

Zakończenie

W niniejszym artykule autor przedstawił problematykę wyceny i ewidencji in- strumentów pochodnych, pełniących rolę zabezpieczających, w warunkach zmienności rynków finansowych. W punkcie pierwszym autor zdefiniował oraz omówił instrumenty finansowe, ze szczególnym uwzględnieniem instrumentów pochodnych. Następna część artykułu została poświęcona instrumentom zabez- pieczającym zgodnie z regulacjami krajowymi i międzynarodowymi. W punkcie trzecim przedstawiono zjawisko dyfuzji informacji w świetle psychologicznych uwarunkowań podejmowanych decyzji, określane mianem finansów behawio- ralnych, a celem tej części było przedstawienie coraz większego wpływu błęd- nych decyzji inwestycyjnych (wskutek dyfuzji informacji) na wycenę i ewiden- cję instrumentów finansowych.

Problem rzetelnej wyceny i wiernego odzwierciedlenia wartości instrumen- tów pochodnych w sprawozdaniu finansowym według autora może i powinien być kwestią rozważań współczesnej rachunkowości. Stąd postulat autora o po- miarze ryzyka jako obligatoryjnym elemencie stosowanym w ramach rachun- kowości zabezpieczeń. Prawidłowe oszacowanie ryzyka pozwoli wyeliminować błędne decyzje o zabezpieczeniu konkretnej transakcji. Artykuł stanowi próbę odpowiedzi oraz zastanowienia się nad rolą rachunkowości w dostarczaniu in- formacji przydatnych inwestorom.

Bibliografia

Brigham, E.F., Houston, J.F., 2005, Podstawy zarządzania finansami, Państwowe Wy- dawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Chłopecki, A., 2001, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, Dom Wydaw- niczy ABC, Warszawa.

Crawford, G., Sen, B., 1998, Instrumenty pochodne. Narzędzie podejmowania decyzji finansowych, Liber, Warszawa.

Drever, M., Stanton, P., McGowan, S., 2007, Contemporary Issues in Accounting, Wi- ley, Australia.

Frendzel, M., 2010, Rachunkowość instrumentów finansowych w świetle regulacji kra- jowych i międzynarodowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa.

Goetzmann, W.N., Kumar, A., 2001, Equity Portfolio Diversification (December 2001), NBER Working Paper, no. 8686.

Mc Bride, P.H., 2001, Instrumenty pochodne – przewodnik menedżera, WIG-Press, Warszawa.

Remlein, M., 2005, Instrumenty finansowe, w: Gabrusewicz, W., Kołaczyk, Z. (red.), Rachunkowość finansowa – część II (zaawansowana), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce – zarząd główny, Centralny ośrodek szkolenia zawodowego, Warszawa.

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12.12.2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (Dz.U. 2001, nr 149, poz. 1674 z późn. zm.).

Sopoćko, A., 2007, Rynkowe instrumenty finansowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Szyszka, A., 2009, Finanse behawioralne. Nowe podejście do inwestowania na rynku kapitałowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.

Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r., stan prawny na 25 września 2009 roku, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009 (Dz.U. 1994, 19 listopada, nr 121, poz. 591; tekst jedn. Dz.U. 2009, nr 152, poz. 1223; zm. Dz.U. 2009, nr 157, poz. 1241).

Uyemura, D.G., Van Deventer, D.R., 1997, Zarządzanie ryzykiem finansowym w ban- kach, Związek Banków Polskich, Warszawa.

DERIVATIVE CONTRACTS VALUATION AND EVIDENCE IN THE CHANGING FINANCIAL ENVIRONMENT

Summary: The article presents the issue of valuation and evidence of derivative con- tracts in the changing financial environment and describes financial instruments, with special focus on derivative contracts. Next, the paper shows hedging instruments under the Polish balance sheet law and the international regulations. The remaining paragraphs discuss the phenomenon of information diffusion and the currently increasing signifi- cance of derivative contracts. The final part of the document addresses the issue of valu- ation and evidence of derivative contracts and their risk sensitivity in the changing fi- nancial environment.