Pod redakcją Anny Jach
B artosz G ołąbek
Pierwsze lata Internetu w Rosji
Nowe medium i nowe możliwości na przestrzeni postradzieckiej
Radziecka transformacjakońca lat 80. XX w.nie napawała optymizmem. Od początku uruchomienia procesów zmian pieriestrojka Michaiła Gorbaczowa nabrała zupełnie nieprzewidywalnych w swych skutkach kształtów. Problemy natury politycznej, gospodarczej i społecznej miast zamieniać się w wielkie pozytywne cywilizacyjne projekty, w sposób chaotyczny prowadziły wielkie państwo do jego katastrofalnegoupadku. W swym wystąpieniu noworocznym w 1989 r. wyjątkowo chłodny i raczej przygnębiony Gorbaczow anonsował rok 1990 z wielką ostrożnością i dystansem. Przyszły prezydent ZSRR miał świadomość, żesprawynie rozwijają się w zamierzonymw 1986 r., pozytyw nymkierunku. Nastroje społeczne także nie dawały nadziei na zmiany, na co wskazywały ówczesne badania WCIOM (Всероссийский центр изучения общественного мнения]. Aż 42% respondentów zapytanych pod koniec 1989 r. o przyczyny trudności,z którymi borykał się ówczesny ZSRR, wskazy wało technologiczne zapóźnienie. Opinia ta ustępowała jedynie tradycyjnemu poglądowi, wyrażanemu przez ponad 58% pytanych, który pasmo nieszczęść cedował na „korupcję, pijaństwo, spekulację, złodziejstwo"1. Ogrom problemów i antyradzieckie nastroje społeczne, wyrażane wprost w litewskimWilnie, czy azerskim Baku na początku 1990r., w żadensposób nie mogły dawać nadziei, że już w stosunkowo nieodległym czasie dzięki nowym technologiom nastąpi niebywały przełom, i te dwie odległe od siebie republiki radzieckie zasmakują w zupełnie nowym sposobie komunikacji. Oto wtedy bowiemwZSRR rodził się Internet.
1 Пролог. События конца 1989 года, „Новое Литературное Обозрение" 2007, nr 84 [on-line: ] http: //magazines. russ. ru/nlo/2007/84/pr2. html, odczyt: 16 Vili 2011.
Pierwsze prace nad stworzeniem sieci komputerowej w ZSRR związane były z działalnościątzw. Instytutu Kurczatowskiego. Jeszcze w trakcie drugiej wojny światowej, 11 lutego 1943 r., Państwowy Komitet Obrony(TKO) podjął decyzję nr 2872, mającą na celu realizację projektu zbudowania bomby ura nowej. Przedsięwziętewówczas działania doprowadziływkwietniu 1943 r. do powstania Laboratorium nr 2,którego kierownikiem i głównym specjalistą do zadania skonstruowania bomby uranowej został czterdziestoletni profesorle- ningradzkiegoinstytutu fizyczno-technicznego,IgorKurczatow.
Laboratoriumnr 2 wkrótce przekształcone zostało w instytut energii jądro wej, a po śmierci swego pierwszego kierownika w1960 r. przyjęło także jego imię. Prace instytutu koncentrowały się przez wczesno zimnowojenny okres wokół konstrukcji broni jądrowej i zostały zwieńczone sukcesem napoligonie w Semipałatyńsku 29 sierpnia 1949 r., gdzie pod kierunkiem Kurczatowa do prowadzono do kontrolowanej eksplozji pierwszego radzieckiego pocisku ją drowego2. W końcówcelat80. XX w., już wdobiereformatorskich działań ekipy Michaiła Gorbaczowa, Instytut Kurczatowa otrzymałtakże dodatkowe zadania, a wśród nichstworzenie ikontrolę nad siecią wymianydanych GRID3.
2 Precyzyjny opis historii Instytutu Kurczatowskiego (ros. НИЦ „Курчатовский институт") na jego stronie domowej: http://www.kiae.ru/index32e.html, odczyt: 16 VIII 2011.
3 Sieć GRID [z j. ang. siatka, kratka, sieć] - system połączenia wielu komputerów dający możliwość współdziałania systemowego. Efektem połączenia komputerów jest zwiększenie mocy obliczeniowej. Komputery pracujące w sieci typu GRID mogą być rozproszone w róż
nych miejscach na świecie, ale służą do podejmowania wspólnych działań obliczeniowych, Sieć GRID nazywana jest czasem „komputerem rozproszonym".
4 Aby zapewnić stabilność Międzynarodowemu Instytutowi Stosowanej Analizy Systemów postanowiono rozszerzyć jego strukturę o państwa niezaangażowane bezpośrednio w zim
nowojenny konflikt. Mimo wielkich dyplomatycznych trudności (inwazja na Czechosłowa
Instytut Kurczatowa jednak nie był inicjatorem działań na rzecz rozwoju telekomunikacji, a wkład w rozwój sieci teleinformatycznych traktował jako zlecone zajęcie dodatkowe. Związek Radziecki prowadził także technologicz ną grę na arenie międzynarodowej. Zimnowojennyświat i radykalna postawa przywódców ZSRR nie dawały wielu możliwościrozwojowych i modernizacyj nych, które dyskontowanow Zachodniej Europiedzięki wydatnej pomocyUSA.
Jednakżew 1972r.,wynikiemstarańzarównoprezydenta USA Lyndona Johnso na, jak i premiera rządu radzieckiego AleksiejaKosygina, na październikowym spotkaniu w Londynie doszło do podpisania aktuzałożycielskiegomiędzynaro
dowej jednostki badawczej HASA (International Institute for Applied Systems Analysis) z siedzibą w neutralnymaustriackimLaksemburgu pod Wiedniem.
Instytutmiał łączyćbadaczy Wschodu i Zachodu w ich staraniach o lepszą jakośćżycia i kooperację wbadaniach naukowych niezwiązanych z wyścigiem zbrojeń4. Praca pod hasłami rozwoju naukowej współpracy dawała tej mię dzynarodowej instytucji wielkie, także pozamerytoryczne możliwości, stając
się ciekawym forum spotkań przedstawicieli USA i ZSRR. W 1976 r. Moskwa podjęła decyzję o utworzeniu swoistej filii HASA w ZSRR - powstał Wszech- związkowy Naukowo-Badawczy Instytut Badań Systemowych (ВНИИСИ).
Organizacja ta jako jedyna w bloku radzieckim miała możliwości podłączenia do komputerowej sieci telekomunikacyjnej świata zachodniego, dzięki stałe
mułączu z HASA. W 1982 r. w wyniku wydzieleniaze struktury tej organizacji powstał Wszechzwiązkowy Instytut Użytkowych Systemów Automatycznych (ВНИИПАС), którego funkcją docelowo miało być rozdysponowanie dostępu do zewnętrznej sieci komputerowej dla radzieckich instytutów badawczych ijednostek uniwersyteckich. Działania na rzecz dostępu ZSRR do globalnejsieci miały częściowo charakter polityczny,ale wówczas mało onich mówiono,albo
wiem była to wiedza specjalistyczna, dostępna jedynie dla fachowców. O poli tycznym charakterze sieci pisała w 1987 r. podczas wizyty Michaiła Gorbaczowa wUSA Connie Zweig. Autorka artykułu o elektronicznym detente,który ukazał się w „Los Angeles Times" 9 grudnia 1987r.5, jasno wskazałana dodatkowy po zytywny aspekt spotkania liderów-otwarcie nawspółpracę elektroniczną. Na fali dobrej atmosfery między Ronaldem Reganem i Michaiłem Gorbaczowem, ale także siłą rozwoju technologicznego w USA, możliwe byłodoprowadzenie do szerszej współpracy teleinformatycznej obu mocarstw. W takiej formule znakomicie odnalazł się Amerykanin, założyciel organizacji „San Francisco/
Moscow Teleport" (SFMT) Joel Schatz. Jego zabiegi o uruchomienie teleinfor matycznego łącza zeZwiązkiem Radzieckim, wspierane funduszami rządu fe
deralnego iśrodkami Georga Sorosa, sięgały początków lat 80.
cję w 1968 r., wydalenie radzieckich dyplomatów z Londynu w 1970 r.) Instytut powstał, a stworzyły go USA, Wielka Brytania, ZSRR, Japonia, Kanada i RFN.
5 C. Zweig, S.F. - Moscow Teleport- Electronic Detente, „Los Angeles Times” 1987,9X11, [on- -line:] http://articles.latimes.com/print/1987-12-09/news/vw-18480_l_electronic-mail, odczyt: 16 VIII 2011.
6 Wzorem największego amerykańskiego dostawcy Internetu AOL (America Online).
Dopieropo wyborze Gorbaczowa nasekretarza generalnegoКС KPZR,dzię
ki staraniom Shatza, opartym głównie na osobistych relacjach z radzieckimi kooperantamiudało się doprowadzić do założenia firmy- dostawcy usługsie
ciowych - na bazie SFMT oraz radzieckiego Instytutu Użytkowych Systemów Informatycznych. Łącze otwarto w maju 1985 r., a listopadowy genewski szczyt USA-ZSRR, mimo braku wiążących dokumentów, potwierdził słuszność zbli żenia o charakterze telekomunikacyjnym.W 1986 r. doszło do komercjalizacji przedsięwzięcia i na radzieckim rynku pod konieclat80. pojawił się pierwszy komercyjny dostawca usług sieciowych „SovAm", oferujący swój produkt wla tach 90. pod marką „Rossia Online" (ROL)6. Równolegle z inwestycjami opar tymi o amerykańską strukturę SFMT, w Moskwie rozpoczął swą działalność drugi dostawca usług sieciowych АПКС „Гласнет" (Ассоциация пользовате
лей компьютерных сетей Гласнет). Takżew tym przypadku znacząca okaza
ła się pomoc funduszy zewnętrznych. Do powstania „Głasniet" także wydatnie przyczynili się Amerykanie, którzy za pomocą fundacji APC (Association for Progressive Communications) mogli wesprzeć inicjatywę dziennikarzy pisma
„Московские Новости" Anatolija Woronowa i Aleksandra Zajcewa. Znaczą ca jest nazwa organizacji, która sprytnie wykorzystuje hasło pieriestrojkowej głasnosti. To zafascynowani Gorbaczowem Amerykanie mieli ją zaproponować
rosyjskim partnerom7.
7 А. Гагин, Гласность + Network = Любовь, „Internet. Ежемесячное приложение к Сети”
8, nr 8, [on-line:], http://www.gagin.ru/internet/ll/32.html, odczyt: 5 V 2011.
8 Н. Рис, Русские разговоры. Культура и речевая повседневность эпохи перестройки, перевод. Н. Кулакова, В. Гулида, Москва 2005, s. 287.
Skutki otwarcia się systemu były nieco inne niż te przewidywane. Michaił Gorbaczow wprowadził politykę jawnościw celu poszerzeniastrumienia infor macyjnegomiędzywładzą a społeczeństwem.Gensek był zdania, iżzwerbalizo wanie zarówno sukcesów jak iporażek władzy przeniesionedopotokukomuni
kacyjnego umożliwi łatwiejsze rozwiązanie systemowych trudności, z którymi przyszło mu się zmagać w państwie. Gorbaczow posługując się głasnostią, wpadł w swoistą pułapkę magicznegomyśleniaprzejawiającego się w zaufaniu, iż „społeczna krytyka może wpłynąć na społecznąpraktykę"8. Głasnost' prze niknęła jednak dużo głębiej do ludzkiej świadomości i, jak dowodzą badacze i obserwatorzy zmian zachodzących w ZSRR, w tamtym okresie ujawniła głę
bokie pokłady frustracji i lękówobjawiające się w sposób najbardziej radykalny - w postacikonfliktów etnicznych iwyznaniowychw obrębie Związku.
Początkowo „Głasniet"działał jako organizacja typunon-profìt, a amerykań
scydarczyńcy uważali, że taka forma funkcjonowania w połączeniu ze świad
czeniem usług raczkującym jeszcze pozasystemowymorganizacjom(takżetzw.
nieformałorn) będzie gwarantem wsparcia rozwoju obywatelskich struktur w upadającym mocarstwie. Obie organizacje, dostarczające usługi sieciowe, datują początekswej działalności na rok 1990 - ostatnie miesiące funkcjono
wania ZSRR. Oprócz wyżej wymienionych organizacji, jeszcze na fali prywaty
zacyjnego entuzjazmu, zwłaszcza wwyniku „spontanicznej" prywatyzacji koń
calat80.powstały inne struktury, które poszukiwały komercyjnych rozwiązań w dziedzinie usług sieciowych.Jednym z pionierów w branży byłakooperatywa
„Demos"uruchomiona 15 września 1989 r.
Rozluźnienie gospodarcze pieriestrojki dało pracownikom instytutów ba
dawczych oraz komsomolcom wiele możliwości samodzielnego, przedsiębior czegodziałania. W takich właśniewarunkach rozpoczynał swoją karierę finan
sową Michaił Chodorkowskij. Jako działacz Komsomołu z poszerzonymi, dzięki decyzjom Gorbaczowa,gospodarczymi kompetencjami oraz zoczywistym,acz nieoficjalnym poparciem władz, opracował metodę transferowania pieniędzy
„wirtualnych” - będących formąpaństwowych dotacji dlazespołów twórczych instytutów badawczych - na gotówkę. Chodorkowskij po zarejestrowaniu ko
operatywy przy frunzeńskim rejonowym komitecie Komosomołu w Moskwie zakładał zespoły twórcze i otrzymywał na niepaństwowe dotacje. Następnie na Dalekim Wschodzie w firmach eksportującychdrewno, któremogły dyspo nować dewizami, kupowałze spieniężanych dotacji twardą walutę. Zyskprze myślnie przeznaczał na import komputerów osobistych, które sprzedawał za kolejne dotacje na niezwykle chłonnym rynku wewnętrznym. Tak rozpoczęła się kariera oligarchy wpośrednictwie sprzedaży komputerów,którew końców
ce lat 80. jakotowar deficytowy osiągały w ZSRRzawrotne ceny9. Dopiero póź niej Michaił Chodorkowskij wszedł na rynek bankowy ze swym przedsiębior
stwem MENATEP. Wkład biznesmena wkomputeryzację ZSRRwjego ostatniej fazie funkcjonowania jest znaczący.
9 Ceny komputerów osobistych w Moskwie w 1988 r. mogły osiągać wielokrotność rocz
nych dochodów obywateli. USA dyskontowały już wówczas dynamiczny rozwój technologii z Doliny Krzemowej, a ZSRR z mozołem wychodził z epoki breżniewowskiego zastoju. David Hoffman przytacza przykład rosyjskiego uczonego, który przywiózł z Włoch komputer Am
strad 286 i z gigantycznym zyskiem odsprzedał go poprzez kooperatywę do pewnego insty
tutu naukowego. Więcej: Д. Хоффман, Олигархи. Богатство и власть в новой России, перевод. С. Шульженко, Москва 2008, s. 136-137.
10 Informacje pochodzą z oficjalnej witryny firmy www.demos.ru.
11 „Relcom” (z ang. reliable communications) powstał w 1990 r. po przekształceniu sie
ci „Редком" budowanej także w oparciu o zasoby Instytutu Kurczatowa. Ta firma także Rozwój technologiczny w dziedzinie IT towarzyszył burzliwym przemia
nom rynkowymw upadającym państwie. Wydaje się, że niebyły one zwykłym zbiegiem okoliczności, a raczej konsekwencją tego światowegotechnologiczne
go przyspieszenia, któremu nie oparło się największe podówczas państwo na świecie. Organizacja „Demos" także powstała w ramach nowego porządku go spodarczego pieriestrojki, nabazie zasobów Instytutu Podnoszenia Kwalifikacji Ministerstwa Przemysłu Samochodowego ZSRR oraz Instytutu Kurczatowskie- go,o którym byłamowa wyżej. „Demos"- komputerowysystem operacyjny,któ
rego nazwa tocharakterystyczna i znacząca abrewiatura (Диалоговая Единая Мобильная Операционная Система)10 -to produkt tych dwóch inicjatyw, któ
ry umożliwił im szersze zaangażowanie na wschodzącymw ZSRR rynku techno logii informatycznych. W lipcu 1989 r. kooperatywie„Demos"udało się zrealizo
wać pierwsząmiędzynarodowątransmisjędanych na Uniwersytet w Helsinkach.
Był to pierwszy oficjalny i otwarty krok do połączenia ZSRR zeświatową siecią komputerową. W związku z jej sukcesywnym rozwojemwsamym ZSRR i dzięki równoległym działaniom rozwojowym w licznych ośrodkach badawczychłącz nośćmiędzy nimi poprawiała się, a prędkośćprzesyłu danych wzrastała.
Po udanych pierwszych działaniach teleinformatycznych założyciele „De mos"isieci„Relcom"11, uruchomionejlatem 1990r., 19 września1990 r. zareje
strowali krajową domenę wyższego rzędu *.su (pierwszelitery angielskiej na zwy SovietUnion) identyfikującą serwery DNS pracujące na terytorium ZSRR.
Światdomen krajowych, które dla wielu niewielkich narodów stanowią swo istą oś identyfikacji tożsamościowej paradoksalnieotworzył się naZwiązekRa
dziecki w ostatnich miesiącach jego funkcjonowania i w przestrzeniinterneto
wej przedłużyłjego trwanie.Warto nadmienić, iż niektóre kraje postradzieckie jeszczewiele lat poupadku ZSRR nie dysponowałyswoimi domenami krajowy mi,a w przypadku Tadżykistanu (domena *.tj) aż do2004r.
Po upadku ZSRR w grudniu1991 r. domena*.suutraciła swój krajowydesyg- nat12. Na ciekawyelement znaczenia domeny krajowej zwrócił uwagę komenta tor amerykańskiego pisma „The Scientist" wtekście oznamiennym tytuleDoes a top level make a nation?13,w którymrozważa kwestię zachowaniadomeny So
viet Union, mimo iż państwo tonieistnieje.Ze względu na żywą reakcję jejużyt kowników, mimo rejestracjiw 1994r.rosyjskiej domeny *.ru, zatrzymano także radziecką i choć z drobnymi przerwami jej niezłe funkcjonowanie potwierdza liczba nowych rejestracji witryn. Zgodnie z informacjami rosyjskiego centrum rejestracji domen na czerwiec2011 r. wdomenie *.su zarejestrowanychjestpo
nad 93 000 serwisów i liczba ta wciążwzrasta14. Domeną tą zarządza Rosyjski Naukowo-Badawczy InstytutRozwoju Sieci Społecznych (PocHWWPOC)15, który powstał w 1992 r. po wydzieleniu ze struktury Instytutuim.Kurczatowa.
przypisuje sobie pierwsze połączenie internetowe z zagranicą, które miało dojść do skutku 28 sierpnia 1990 r. Z informacji zamieszczonych na stronie korporacji wynika, że miało to mieć miejsce, podobnie jak w przypadku „Demos", we współpracy z Uniwersytetem w Hel
sinkach. Zob.: [on-line:] www.relcom.ru/about, odczyt: 22 VIII 2011.
12 Podobny los spotkał nieco później domenę Republiki Jugosławii *.yu
13 T. Simonite, Does a Top Level Domain Make a Nation, [on-line:] http://www.new- scientist.com/blog/technology/2007/09/does-top-level-domain-make-nation.html, odczyt:
16 Vili 2011.
14 Dane pochodzą z serwisu Rosyjskiego Centrum Rejestracji Domen (NIC): http://stat.nic.
ru, odczyt: 22 VIII 2011
15 Strona internetowa tej instytucji: www.ripn.net
16 D. Remnick, Grobowiec Lenina. Ostatnie dni Radzieckiego Imperium, tłum. K. Obłucki, Warszawa 1997, s. 524.
Jednak do 1991 r. praktycznie funkcjonowały tylko połączenia między ośrodkami badawczymi, a jedynie niektóre z nich miały możliwość przesyła
nia danych poza granice ZSRR. Internet jakonowemedium, pozwalającena dy namiczny przekaz treści i informacji w czasie rzeczywistym zaistniał dopiero w sierpniu 1991 r., w dniach „puczu Janajewa". Część zagranicznych dzienni karzy mogła już skorzystać zkanałów internetowych, abywysłać swoje depe
sze za granice ZSRR do swych redakcji. 19 sierpnia po ogłoszeniu powołania dożycia PaństwowegoKomitetuds. StanuWyjątkowego część mediówzostała odcięta od łączności. Jednakże, jak wspomina korespondent prasy zachodniej w ZSRRDavid Remnick, trwało to niezbyt długo, czasem tylko kilkagodzin16.
Teza,iż Internet był wówczas jedynym środkiem łączności byłaby oczywi ście przesadzona, alez całą pewnością po raz pierwszytak mocno odznaczyła się jedna z najpopularniejszych funkcji tego typu komunikacji - informacyj na. W procesie tymwiodącą rolę odegrali informatycy firmy „Relcom", którzy pod kierunkiem Alieksieja Sołdatowa, podczas puczu realizowali połącze
nia z siecią „Eunet", przekazując bieżące informacje o wydarzeniach z Mos
kwy17 18. Zgodnie zrelacją jej szefa, „Relcom" jako jedna z pierwszych organiza cji w ZSRR rozpowszechniłaodezwę Borysa Jelcyna. Internet w Rosjijeszcze przez niemaldwa lata po upadku ZSRR nie przybierałinnych formi nie ofero
wał innych możliwości niż poczta elektroniczna i przesyłanie danych. Dopiero pod koniec 1993 r., na kilka dni przed konstytucyjnym referendum rosyjscy dostawcy usług sieciowych podpisali umowę, która opisywała, w jaki spo
sób będziezarządzanarosyjska domenanarodowa *.ru. Właściwie od 1994r.
można mówićo dynamicznym rozwoju sieci Internetz jej wiodącym elemen tem, jakim jest możliwość otwierania adresów z internetowymi witrynami.
To zupełnienowy rozdziałhistoriikomunikacji i technologii komputerowych w Rosji.
17 Na te fakty powołują się także twórcy amerykańskiego programu The Internet Show z 1995 r., któremu wypowiedzi udzielił jeden z pracowników „Relcom", Wadim Antonow.
Zob. http://www.youtube.com/watch?v=8VAHy76Q07o, odczyt: 16 VIII 2011.
18 Popularne określenie rosyjsko)ęzycznego Internetu, którego autorstwo przypisywa
ne jest Rufatowi (Raffiemu) Asłanbekowi, prowadzącemu jeden z pierwszych rosyjskoję- zycznych blogów pt.: Мысли Великого Дяди. Runet po raz pierwszy pojawił się we wpisie z 11 VI1997. Zob.: http://web.archive.org/web/19970730114907/www.cityline.ru/uncle/
thinks/110697.html, odczyt: 22 VIII 2011.
Jedną z pierwszych witryn w domenie *.ru otworzył dział matematyki Ro
syjskiej Akademii Nauk. Oczekiwanie, iż treści informacyjnezdominująpierw
szą fazę rozwoju stron internetowych w Rosji okazały się nietrafne. Mimo dynamiki pola informacyjnego związanej zgłasnostig i jej utrwaleniem na po- stradzieckiej przestrzeni, rosyjski Internet - Runet™ - nie od razu ewoluował w stronę medium informacyjnego. Z perspektywy historii rozwoju rosyjskiej sieci można dziś potwierdzić, iż największe znaczenie od samego początku rozwoju technologii internetowej zyskiwały projekty o charakterze literackim, publicystycznym lub naukowym.
Pierwszym ważnym dla rozwoju kultury internetowej w postradzieckiej Rosji projektem była założona przez matematyka i informatyka Maksima Moszkowaw grudniu 1994 r. elektroniczna biblioteka. Składała się onaz teks tów znalezionych przez jej założyciela w sieci Internet, usystematyzowanych i opublikowanych w formie hipertekstowej na stronie www.lib.ru. Zaliczany do pionierów rosyjskiego Internetu Moszkowzakładał początkowo wyłącznie osobisty charakter tego zasobu - w grudniu 1994 r. odnotowano w serwisie
tylko 18gości19, ale wkrótceokazało się,że popularnośćserwisuprzeszłajego najśmielszeoczekiwania, sięgając po kilku latach funkcjonowania kilkutysięcy gości. Ilość materiałówdo publikacji w bibliotece systematyczniewzrastadzię
ki czytelnikom, którzy skwapliwie informują jej założyciela o kolejnych teks tach do zamieszczenia20lub po prostu dostarczają muje drogą elektroniczną.
Młodzi miłośnicyliteratury, atakże młodzi rosyjskojęzyczni twórcyrozprosze
ni po całym świecie dzięki rozwojowi Internetu uzyskali nowąplatformę publi kacjiswoich tekstów. Komentator i znawcaRunetu, Siergiej Kuzniecow. zwraca uwagę, iż rozwój serwisów literackich nie był niczym nadzwyczajnym w kon
tekście literaturocentrycznej rosyjskiej kultury21, a sietieliteratura to w jego opinii nowa formasamizdatu. Intensyfikacja tego wielowymiarowegoprocesu przypada na lata 1994-1997, kiedy nowatorski proces literacki wychodzi poza tradycyjne ramy wydawnicze i w różnych wymiarach odnajduje swe miejsce w sieci.
19 Dane ze strony www.lib.ru, odczyt: 22 VIII 2011 (w stopce strony autor umieścił statysty
ki odwiedzin, począwszy od grudnia 1994 r.)
20 Kwestia praw autorskich została rozstrzygnięta przez Moszkowa w komunikacie za
mieszczonym na stronie, w którym informuje wszystkich potencjalnie zgłaszających preten
sje odnośnie praw autorskich, iż kiedy tylko otrzyma informację o takim roszczeniu natych
miast usunie tekst z biblioteki.
21 С. Кузнецов, Ощупывая слона. Заметки по истории русского Инернета, Москва 2004, s. 118.
22 A. Wołodźko- Butkiewicz, Od pieriestrojki do laboratoriów netliteratury. Przemiany we współczesnej prozie rosyjskiej, Warszawa 2004, s. 143.
23 Projekt jest wciąż dostępny w wersji łacińskiej. Zob.: POMAH, [on-line:] http://www.
cs.ut.ee/~roman_l/hyperfiction/index.html, odczyt: 16 VIII 2011.
24 A. Wołodźko-Butkiewicz, op. cit., s. 148.
Badająca kwestię obecności literaturyrosyjskiej w sieci Internet AlicjaWo- łodźko-Butkiewicz trafniepodzieliłagona kilka istotnych segmentów22. Były to strony biblioteczne, tworzonenawzór bibliotek prywatnych, gdzieczęstą prak
tykąbyło mieszanie tekstów uznanych pisarzy z debiutantami, witrynyczaso- piśmiennicze przypominające niecoformułętołstych żurnałow, a także ciekawe strony eksperymentalne,umożliwiające interaktywnewspółtworzenie tekstów przez uczestników internetowej komunikacji.
Do tego typu pomysłówmożnazaliczyć projekt „POMAH" Romana Lejbowa, w którym uczestnicy dopisują kolejne części do tekstu w postaci paralelnych komentarzy23 tworzących niejednorodną fabułę. Witryna Lejbowa to znako mity przykład założeń nowego rodzaju literatury internetowej, który dzięki technologii sieciowej można scharakteryzować następującymi wyróżnikami:
wirtualność utworu, który istnieje wyłączniew postaci elektronicznej,wirtual- ność autorstwalub wieloautorstwo, interaktywność, edytorska automatyzacja i uwolnienie od komercyjnych praktyk wydawniczych i księgarskich24. Inter
netowyruch literacki bardzo szybko dorobił się swojej własnej wewnętrznej nagrody. W 1996 r. Leonid Delicyn i Alieksiej Andriejew ustanowili nagrodę
„Teneta", która miała na celu promocję pisarzy i ich tekstów publikowanych w sieci. Zorganizowano jeszcze dwakonkursy „retro" w latach1994 i1995, a do jury konkursu zaproszono literackie sławy: Borysa Strugackiego,Andrieja Bito wa, Aleksandra Żytinskiego,Aleksandra Kusznera25.
25 Archiwum nagrody, wraz z laureatami lat 1994-2002, funkcjonuje pod adresem: www.
teneta.ru.
26 A. Wołodźko-Butkiewicz, op. cit., s. 153.
27 Interesujący rys biograficzny Gleba Pawłowskiego zamieścił w 2001 r. w wydaniu interne
towym gazety „Московская Комсомолка" Dmitrij Byków. Zob.: Д. Быков, И. Измайлов, Повесть о вещем Олеговиче, „Московская Комсомолка" 2001, nr 15 z 6 III, [on-line:]
http://www.newlookmedia.ru/?p=7529, odczyt 16 VIII 2011.
Po 1994 r. rosyjska sieć zaczęła ewoluować. Literaturocentryczny wymiar serwisów internetowych powoli zaczął tracić swą pierwotną świeżość i war
tość. Alicja Wołodźko-Butkiewicz w swym studium poświęconym „laborato riom netliteratury" wskazuje na postępującą komercjalizację Internetu jako jedną z podstawowych przyczyn stopniowejutratyatrakcyjności witryn litera ckich26. Wydaje się, iż oprócztego czynnika ważnymbył także inny, dosyć pro zaiczny warunek rozwoju technologicznego. Elitarny dotąd Internet, którego użytkownicy rekrutowali się ze środowisk inteligenckich i naukowych zaczął się popularyzować. Rozwój gospodarczy w Rosji przed kryzysem 1998 r. da wał możliwości stopniowego, acz chaotycznego rozwoju klasy średniej. Suk
cesywnie, ci bardziej zamożni Rosjanie, zwani często niesłusznie pogardliwie
„nowymi ruskimi", zwykle niezbyt wyrafinowani literacko, obrastali w nowin ki technologiczne i, uzyskując drogą komercyjną dostęp do sieci, poszukiwali wnim odpowiednich dla siebie treści. To poszerzenie internetowego audyto rium zaczęło wpływać na nowe przestrzenie treściowe w Runecie, dając moż
liwości zdynamizowania przekazu i silnego wejścia w sferę informacji i rekla
my. Świadomość dynamiki zmian i zapotrzebowania na nową jakość w sieci nie była jednak powszechna. Jednym z pierwszych inicjatorów podjęcia wy zwań w tej dziedzinie był znany dziś jako prokremlowski polittechnolog Gleb Pawłowskij. Kariera tego urodzonego w 1951 r. w Odessie historyka nabrała rozpędu po upadku ZSRR, kiedy jużjakowydawca mocno krytykował politykę Borysa Jelcyna, zwłaszcza w kontekście wydarzeń z 1993 r., kiedy prezydent zdecydował o szturmie parlamentu. W 1995 r. Pawłowskij założył organiza cję Фонд эффективнойполитики (ФЭП), mającą za zadanie wspierać pro cesy polityczne w Federacji Rosyjskiej27. Jednym z głównych narzędzi, jakie zastosowano do kreowania politycznej i ideowej rzeczywistości były serwisy internetowe. Głównym projektem Pawłowskiego, który - to należy podkre ślić - dysponował znakomitym wyczuciem chwili w dobierozwoju rosyjskiego
Internetu, był serwis „Русский Журнал". To jedno zpierwszychtak poważnych publicystyczno-literackich przedsięwzięć internetowych uruchomiono latem 1997 r. Pawłowski], jako redaktor naczelny, widział w swoim pomyśle swoiste forum dyskusyjne i „rosyjską przyszłość", która miała skoncentrować się wo kółInternetu. Faktycznie „РусскийЖурнал" aspirował do bycianowoczesnym charakterystycznym dla rosyjskiej tradycji publicystyczneji literackiejinterne towymserwisemo ideach, miejscem debaty, gdzie tekst, także literacki, odgry
wa kluczową rolę28. Obserwatorzy początków tego publikatorapodkreślają, że rzetelność publicystyki,szerokie spektrum poruszanej tematyki i dobre wyczu cie literackiego smaku i zaangażowania większejczęści czytelników umożliwiła Pawłowskiemu zbudowanie pozytywnej marki dla siebie samego i swojej fun dacji. Zainteresowanie literaturąinetkulturą okazywaneprzez redakcjęserwi su www.russ.ru pozwalało czytelnikom czuć się swobodnie, jak twierdzi Sier
giej Kuzniecow, poza podejrzeniem o polityczną manipulację29.
28 Równolegle do internetowej edycji przez pewien czas magazyn wydawano również w wersji papierowej „Пушкин", współredagowany z marszandem sztuki Maratem Guel- manem.
29 С. Кузнецов, op.cit., s. 259.
30 Ibidem, s. 146.
31 Archiwum „gazeta.ru", a właściwie zachowanie jej layoutu można dziś zobaczyć pod adre
sem http://gazeta.lenta.ru/current.htm. Jednym z najbardziej znanych grafików kompute
rowych na początku funkcjonowania Internetu w Rosji był Artemij Lebiediew (syn pisarki Tatiany Tołstoj), zaangażowany w liczne projekty internetowe, dziś właściciel wielkiego stu
dia grafiki: www.artlebedev.com. Lebiediew zasłynął w latach 90. XX w. skandalizującym projektem literacko-publicystycznym KaDet - Katia Dietkina. Podszywając się pod wirtual
Zmiany zachodzące w strukturze audytorium internetowego, zapotrzebo wanie rynku komercyjnego, ale także politycznego, nieuchronnie prowadziły pod koniec lat 90. dorozwoju stricte informacyjnych projektów internetowych.
Po najgłębszym od upadku ZSRR kryzysie finansowym, który dotknął Rosję w 1998 r., sytuacja na rynku internetowym zmieniła swoją charakterystykę. Szef fundacji ФЭП, odczuwając silne zapotrzebowanie audytorium oraz elity poli tycznej na natychmiastową informację podawaną zapośrednictwem Internetu, zdecydował się na założenie pierwszej codziennej gazetyinternetowej. Współ pracę zaproponował młodemulekarzowi,przybywającemu wówczaswIzraelu, ale znanemu już wrosyjskim środowisku internetowym,Antonowi Nosikowi.
Nosik wcześniej dał się poznać jako dosyć odważny komentator w serwisie www.zhurnal.ru. Internetowy dziennik „Gazeta.ru" powstał na zlecenie firmy JUKOS Michaiła Chodorkowskiego30. Otwarcie nowego medium przypadło na styczeń 1999 r. Rosjamiała jużzasobą kryzys ekonomiczny,ale jego polityczne konsekwencjedopiero teraz zaczęły nabierać właściwegow takich sytuacjach charakteru, silnie rezonując w politycznym świecie. Dzisiejszy wygląd i skład redakcyjny serwisu odbiegają od początków wydania „Gazeta.ru"31. Anton
Nosikw tym samym roku, jesieniązdołał otworzyć kolejne dwa istotne z in formacyjnego punktu widzenia internetowe serwisy www.lenta.ru oraz www.
vesti.ru.
Koniec 1999 r. to otwarcie sięrosyjskiego Internetu na nowe zjawiska za równo technologiczne jak i treściowe. Być może jesienią 1999 r. wspierający działania Nosika Gleb Pawłowskij niewiedziałjeszcze o planowanej rezygna cji Borysa Jelcyna, ale nie ulega najmniejszej wątpliwości, a potwierdzają to liczne prasowerelacje, iż jego fundacja zaangażowałasię intensywnie w kam panię wyborczą ówczesnego premieraWładimira Putina, wspierając go silnie w sieci.Powstające nowe internetowe media, uruchamiane byływ kluczowych dla kształtowania obrazu medialnego premiera Putina sytuacjach - trwałajuż druga wojna czeczeńska, nasiliły się akty terrorystyczne (Moskwa, Bujanksk), sytuacja międzynarodowa zmieniała się niezwykle dynamicznie - do NATO przystąpiły kraje dawnego Układu Warszawskiego, wtym Polska. Bardzoszyb
ko okazało się,jaką siłą dysponują do tej porydość niszowe media internetowe.
Internetstał się szybkoatrybutem życiapolitycznegow Rosji ostatnich miesię cy XXw. Po raz pierwszy na taką skalę Internet zostałaktywnie wykorzystany w kampanii wyborczej do Dumy Państwowej. Internetowe serwisy informa cyjne wyrastają wówczas jak grzyby po deszczu: www.grani.ru, www.strana.
ru, www.newsru.com. Wiele z nich nie przetrwało próby czasu, ale niektóre z powodzeniem dotrwały do dziś, choć po zmianach w strukturze własności.
Możliwości jakie dawał Internet mogły być wykorzystywane do publikowania tzw. „kompromatów" - najczęściej materiałów audio bądź video zawierających kompromitujące treści wymierzone wosoby, które mogły obawiać się tego po tężnego narzędzia w politycznejwalce o władzę. Rok 1999 totakże wielki wy
syposobistych witryn internetowych polityków, m.in.: JurijaŁużkowa, Siergieja Stiepaszyna czy Anatolija Czubajsa.
Serwisy newsowe powstającew Rosji po 1999 r. nabrałyjuż bardziej spro- fesjonalizowanego charakteru,a możliwości techniczne przekazuvideo iaudio dodały wielu walorów tej branży.
Dzisiejsze badania Runetuprowadzoneregularnie przez firmę„Yandex",któ ra w 1997 r.uruchomiła najpopularniejsząwyszukiwarkę internetową w Rosji, dowodzą jak niezwykle dynamicznie rozwija się rosyjskojęzyczna sieć. Okazuje się, iż na postradzieckiej przestrzeni w kontekście kulturowym pełni ona zna czącą rolę w utrwalaniu znaczenia języka rosyjskiego. Wiąże się to oczywiście z ekspansywnym funkcjonowaniem rosyjskich firm na rynku internetowym, zwłaszcza na obszarze państw Azji Centralnej o dość słabo rozwiniętej infra strukturzetelekomunikacyjnej. Badania „Yandex" na temat Runetu, doktórego włączone są wszystkie domenynarodowe państw WNP (.am, .az, .by, .ge, .kg, ną postać, komentował, często w niewybredny sposób, jakość powstających nowych stron Runetu.
.kz, .md, .ru, .su, .tj,.ua i .uz)dowodzą, iż rosyjskojęzyczny Internet stanowi oko ło 6 % całości światowejsieci.91%stron Runetu powstajew języku rosyjskim, tylko 2 % w języku ukraińskim, około 1 %w językubiałoruskim32.
32 Zob.: Контент Рунета 2009, [on-line:] http://download.yandex.ru/company/yandex on_content_autumn_2009.pdf, odczyt: 16 Vili 2011.
Rozwój internetowych mediów nie jest Rosjanom obojętny, o czym może świadczyć interesujący projekt badawczy pod redakcją Dmitrija Iwanowa www.nethistory.ru,który w miaręmożliwości zbiera i systematyzuje informa
cje o rozwoju historycznymRunetu,a po 21 latachfunkcjonowaniasieciw Rosji pozostaje najlepszymźródłem informacji na ten temat. Internet w najnowszej historii Rosji odegrał znaczącą rolęzarówno w kulturze, jak i tradycjipolitycz
nej.Poza ujawnieniemsię jako interesujący publikator dającyniebywałe moż
liwości „samizdatowe" młodym literatom, dał także nowe impulsy i rozwinął ideęgłasnosti w dziedzinie informacji, często niestety narażając odbiorców na manipulację, jako nowe medium i kanał informacyjny, rosyjskie witryny we właściwy sobie sposób przyczyniły się do swoistego ograniczenia geograficznej przestrzeni, a także charakterystycznej reintegracji wokół języka rosyjskiego i utrwalenia wpostradzieckimświecie medialnego wpływurosyjskiejkultury.
First Years of Internet in Russia. New medium and new possibilities
The aim of this paper is to show the beginnings of Internet in soviet and postsoviet Russia. The History of Internet communication in USSR is linked with research institutes and US influence on NGO’s which started their work in late USSR thanks to Gorbachev's glasnost*. In the early nineties collapse of Soviet Union, thanks to open market and tech
nological influence from the West just helped to develop IT technologies, and created a specific, literature centric, unique for Russia way of content management. One of examples is the electronic library of Maxim Moshkov, which holds thousands of hyper texted Russian literary texts. The Author of this paper concentrates on some names that are believed to be so called "Russian Internet fathers". These are Gleb Pavlovsky, Anton Nosik and others. What is interesting after 1995 Russian Internet ("runet") changed it’s specifics into more political and news medium after the years being focused on li
terature only. We should mention that Russian Internet now, has a great influence on reintegration of postsoviet space, especially around Russian language.
