Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego województw – stan obecny i zmiany w latach 2004–2015

Monika Korolewska*

Zróżnicowanie poziomu rozwoju

społeczno-gospodarczego województw – stan obecny i zmiany w latach 2004–2015

Differences in socio-economic development of regions in Poland – cur- rent state and changes in 2004–2015: The article presents disparities in the socio‑economic development of the Polish regions (voivodships). The analysis is carried out on the basis of four indicators: gross domestic product per capita, registered unemployment rate, average monthly gross wages and share of reve‑

nues in total revenues of local government units. The study confirms that Polish voivodship are characterized by a high degree of inequality in socio‑economic development. In the years 2004–2015, regional disparities in Poland became stronger and the position of poorer regions has deteriorated. Two sets of eco‑

nomic divides are visible: gap between eastern and western Poland and the gap between Mazowieckie region and other regions.

Słowa kluczowe: rozwój regionalny, nierówności regionalne, rozwój społeczno- -gospodarczy, samorząd terytorialny w Polsce

Keywords: regional development, regional disparities, socio-economic devel- opment, local government in Poland

* Specjalista ds. finansów publicznych w BAS;

e‑mail: monika.korolewska@sejm.gov.pl.

Wstęp

Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego woje- wództw jest zjawiskiem naturalnym, u którego podstaw leżą uwarunkowa- nia historyczne. W raporcie z 2008 r. Przeglądy terytorialne OECD, Polska (dalej: raport OECD) wyróżnione zostały trzy wymiary zróżnicowania tery- torialnego w Polsce. Pierwszym z nich była luka rozwojowa między Polską zachodnią i wschodnią. Drugą była luka między województwem mazowie- ckim a pozostałymi regionami. Trzeci wymiar stanowiły zaś dysproporcje

wewnątrzregionalne¹. Od czasu opublikowania raportu, uwzględniającego dane statystyczne do 2005 r., władze publiczne różnych szczebli prowadzi- ły działania zmierzające do zmniejszenia dysproporcji w  rozwoju regio- nalnym województw. Wykorzystywano wiele różnych instrumentów słu- żących z jednej strony zmniejszeniu dysproporcji w rozwoju kraju na tle gospodarek bardziej rozwiniętych, a z drugiej strony wspieraniu rozwoju terenów słabego wzrostu gospodarczego, aby ograniczyć wewnętrzne nie- równości rozwojowe.

Rozwój społeczno-gospodarczy jest procesem niezwykle złożonym, dlatego analiza zmian jego poziomu wymaga uwzględnienia wielu aspek- tów gospodarczych, społecznych, a także zjawisk występujących na rynku pracy. Do zbadania konkretnych aspektów rozwoju społeczno-gospodar- czego województw wybrano cztery zmienne diagnostyczne. Przy doborze tych właśnie zmiennych uwzględniono ich powszechność, mierzalność oraz dostępność. Do analizy wybrano następujące wskaźniki:

• produkt krajowy brutto na mieszkańca,

• stopa bezrobocia rejestrowanego,

• przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto,

• udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów jedno- stek samorządu terytorialnego.

W  kontekście kształtowania się wysokości produktu krajowego brut- to (PKB) na 1 mieszkańca województwa w relacji do produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca Polski przeanalizowany zostanie rozwój gospodar- czy województw. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach sta- nowi wskaźnik opisujący stan rynku pracy. Wartość spadająca tej zmiennej informuje o  postępie w  rozwoju. Za pomocą przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w województwach oraz udziału dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego zba- dany zostanie poziom rozwoju społecznego województw. Obie wybrane cechy określają zamożność społeczeństw badanych regionów. Zwiększająca się wartość tych mierników będzie świadczyć o wzroście poziomu rozwoju.

Podstawowym celem artykułu jest ukazanie obecnego zróżnicowania wybranych mierników rozwoju społeczno-gospodarczego województw oraz zmian wielkości tych mierników w okresie od 2004 do 2015 r. Wybra- ny okres obejmuje pierwsze lata po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej oraz okres funkcjonowania drugiej perspektywy finansowej w programach

1 Przeglądy terytorialne OECD, Polska, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, War- szawa 2008, s. 40.

Unii Europejskiej. Jako początek analizy wybrano rok 2004, aby określić stopień zróżnicowania województw na początku członkostwa Polski w UE.

W ramach analizy wskaźniki dotyczące poszczególnych województw zosta- ną porównane do średniej krajowej. Analizowane dane pochodzą z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W wymiarze badaw- czym szczególna uwaga zostanie zwrócona na dwa wymiary zróżnicowania terytorialnego kraju wskazane w raporcie OECD – przewaga wojewódz- twa mazowieckiego nad pozostałymi regionami oraz niższość województw wschodnich na tle województw zachodnich.

Produkt krajowy brutto na mieszkańca

W pierwszej kolejności zostanie rozpatrzona ogólna aktywność gospo- darcza województw przy użyciu najważniejszego agregatu umożliwiające- go pomiar rozwoju gospodarczego – produktu krajowego brutto. W tym miejscu należy zauważyć, że jakkolwiek kwestia niedostatków produktu krajowego brutto jako miary postępu społeczno-ekonomicznego obecna jest w debacie naukowej, to nadal utrzymuje się pierwszeństwo PKB jako miary rozwoju. W literaturze wskazuje się, że mimo pewnych ograniczeń PKB pozostaje wciąż dobrym wskaźnikiem ogólnego kierunku postępu społeczno-gospodarczego². W niniejszym opracowaniu rozważana będzie w szczególności wysokość produktu krajowego brutto na mieszkańca w re- lacji do przeciętnej krajowej (Polska = 100).

W przekroju województw poziom PKB na 1 mieszkańca w latach 2004–

2015 był znacznie zróżnicowany. Przez cały analizowany okres najwyższy poziom tego wskaźnika odnotowywano w  województwie mazowieckim.

W 2004 r. poziom PKB na 1 mieszkańca w tym województwie przekra- czał przeciętną w kraju o 50,7%, a w 2015 r. – o 59,4% (według szacowa- nej wartości PKB). W  dwóch poprzednich latach (2013 i  2014) PKB na 1 mieszkańca był wyższy od przeciętnej w kraju już nawet o 60,4%. Z kolei najniższy poziom PKB na 1 mieszkańca w latach 2004–2015 wystąpił w wo- jewództwie lubelskim. Zajmowało ono regularnie ostatnią pozycję wśród województw pod względem relacji PKB na 1 mieszkańca do przeciętnej krajowej – w 2004 r. PKB na 1 mieszkańca tego województwa było niższe od przeciętnej w kraju o 29,2%, a w 2015 r. o 31,4%. Wyjątek od wskazanej zasady stanowił jedynie rok 2012, w którym województwo lubelskie upla- sowało się na przedostatniej pozycji przed województwem podkarpackim.

2 UNDP, Krajowy raport o rozwoju społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lo- kalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012, s. 22–23.

Poza właśnie tym rokiem województwo podkarpackie systematycznie wy- przedzało województwo lubelskie pod względem relacji PKB na 1 miesz- kańca województwa do przeciętnej krajowej (tabela 1). Listę województw o najniższym poziomie PKB uzupełniają przez cały analizowany okres dwa kolejne województwa znad wschodniej granicy. Są to województwa: pod- laskie i warmińsko-mazurskie. W początkowych latach badanego okresu relatywnie wyższym PKB na 1 mieszkańca wobec przeciętnej krajowej cha- rakteryzowało się województwo warmińsko-mazurskie, jednak począw- szy od 2009 r. województwo podlaskie na stałe wyprzedziło województwo warmińsko-mazurskie pod względem rozwoju gospodarczego mierzonego wielkością PKB (tabela 1).

Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca we wszystkich województwach zlokalizowanych wzdłuż wschodniej granicy w zasadzie nie stanowił nawet połowy PKB na 1 mieszkańca województwa mazowieckiego. W badanym okresie różnice między PKB na 1 mieszkańca województw: lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego a PKB na 1 miesz- kańca województwa mazowieckiego pogłębiły się. We wszystkich woje- wództwach leżących przy wschodniej granicy w  2004  r. zaobserwowano najwyższą relację PKB na 1 mieszkańca województwa do PKB na 1 miesz- kańca województwa mazowieckiego, natomiast 2014 r. to rok najniższego (ewentualnie jednego z najniższych) poziomu tej relacji. Dla województwa lubelskiego oznacza to spadek z 47,0% (2004 r.) do 43,5% (2014 r.), w woje- wództwie podkarpackim – z 48,2% do 45,1%, w województwie podlaskim – z 48,9% do 45,1%, a w województwie warmińsko-mazurskim – z 50,3% do 44,6%.

Poza województwami zlokalizowanymi wzdłuż wschodniej granicy wo- jewództwem, którego poziom PKB na 1 mieszkańca w ostatnich latach nie stanowił nawet 50% PKB na 1 mieszkańca województwa mazowieckiego oraz nie przekroczył (poza 2008 r.) nawet 80% przeciętnej krajowej warto- ści PKB na 1 mieszkańca, było województwo świętokrzyskie.

Oprócz województwa mazowieckiego jedynymi województwami, w których poziom PKB na 1 mieszkańca był regularnie wyższy od przecięt- nej krajowej, są województwa: dolnośląskie, śląskie i wielkopolskie. W tej grupie województw szczególną uwagę zwraca województwo dolnośląskie, które osiągnęło w badanym okresie wyraźny postęp. Po pierwsze, począw- szy od 2006 r. relacja PKB na 1 mieszkańca tego województwa do prze- ciętnej krajowej plasuje województwo dolnośląskie na drugiej pozycji po województwie mazowieckim. Po drugie, jest województwem, które w naj- większym stopniu polepszyło relację swojego PKB na 1 mieszkańca wobec średniego PKB na 1 mieszkańca Polski w 2004 r. w stosunku do 2014 r.

Wykres 1. PKB na mieszkańca w relacji do przeciętnej krajowej w 2004 r.

i 2014 r.

województwa, w których produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca jest niższy od przeciętnej krajowej (2014 r.) województwa, w których produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca jest wyższy od przeciętnej krajowej (2014 r.) produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w relacji do przeciętnej krajowej (Polska = 100) w 2004 r.

produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w relacji do przeciętnej krajowej (Polska = 100) w 2014 r.

Źródło dla wykresów 1–8 i tabel 1–4: Bank Danych Lokalnych, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start [do‑

stęp: 13 lutego 2017 r.].

Wykres 2. Rozpiętość PKB na mieszkańca w relacji do przeciętnej krajowej w latach 2004–2015

150,7 153,8 154,4 154,5 152,5 156,2 159 158,5 159,4 160,4 160,4 159,4

70,8 70 69,1 69,9 71,1 68,8 69 69,5 69,9 70,7 69,8 68,6

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

maksimum minimum

Tabela 1. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w województwach w latach 2004–2015, Polska = 100 200420052006200720082009201020112012201320142015 (szacunek) Dolnośląskie101,3103,4107,4108,9108,1108,7112,7113,8113,5112,0112,0111,5 Kujawsko-pomorskie88,186,586,686,385,983,583,081,781,382,081,481,6 Lubelskie70,870,069,169,971,168,869,069,570,170,769,868,6 Lubuskie88,890,690,089,486,985,384,583,083,083,284,283,5 Łódzkie92,192,492,392,593,192,292,692,593,293,393,693,5 Małopolskie88,588,690,189,189,788,987,788,888,388,789,190,1 Mazowieckie150,7153,8154,4154,5152,5156,2159,0158,5159,4160,4160,4159,4 Opolskie85,683,481,884,186,184,082,181,780,880,581,280,8 Podkarpackie72,772,171,570,571,770,569,670,269,971,170,870,7 Podlaskie73,874,072,874,372,973,473,073,071,672,972,471,1 Pomorskie98,298,998,798,695,697,796,096,097,896,395,295,9 Śląskie111,7107,8106,1105,6107,2107,3107,1107,4106,1104,1104,1104,1 Świętokrzyskie79,176,678,079,582,478,977,276,174,873,073,072,4 Warmińsko-mazurskie75,775,474,774,073,772,972,571,971,571,571,571,0 Wielkopolskie107,2107,9106,5105,7105,8107,9105,1105,1105,9107,2107,4108,8 Zachodniopomorskie90,290,790,088,789,686,785,483,983,883,383,884,9

Obecnie PKB na 1 mieszkańca województwa dolnośląskiego przewyższa przeciętną krajową o 10,7 pkt proc. więcej niż w 2004 r. Po trzecie, na lep- sze zmieniła się również pozycja województwa dolnośląskiego względem województwa mazowieckiego. W 2015 r. relacja PKB na 1 mieszkańca wo- jewództwa dolnośląskiego do PKB na 1 mieszkańca województwa mazo- wieckiego jest wyższa niż w 2004 r. – wynosi 69,8% wobec 67,2%. Odkąd województwo dolnośląskie plasuje się na drugiej pozycji pod względem relacji PKB na 1 mieszkańca województwa do przeciętnej krajowej, to wo- jewództwa śląskie i wielkopolskie wymieniają się pozycją trzecią i czwartą tego rankingu. Spośród obu tych województw w lepszej sytuacji w ostat- nich latach znajdowało się województwo wielkopolskie. Relacja jego PKB na 1 mieszkańca do przeciętnej krajowej podlegała bowiem mniejszym wahaniom niż miało to miejsce w wypadku województwa śląskiego (tabe- la 1). Straciło ono swoją przewagę nad średnią krajową z 11,7% w 2004 r.

do 4,1% w 2014 r. Z kolei województwo wielkopolskie osiągnęło w 2015 r.

(wartości szacowane) swoją najwyższą przewagę nad PKB na 1 mieszkańca Polski – 8,8%, podczas gdy najniższa wartość, z jaką województwo wiel- kopolskie górowało nad przeciętną krajową, wynosiła w badanym okresie 5,1% (2010 r. i 2011 r.).

Kolejne pozycje w  rankingu regionów pod względem relacji PKB na 1 mieszkańca województwa do przeciętnej krajowej zajmowały wojewódz- two pomorskie (pozycja piąta) oraz województwo łódzkie (pozycja szósta).

Mimo że oba województwa zachowywały wskazane miejsca w  rankingu przez cały analizowany okres, to nie był to czas ich jednakowego postępu.

W  województwie pomorskim wzrost następował wolniej w  porównaniu z  województwem łódzkim. Średnioroczny wzrost PKB na 1 mieszkańca województwa łódzkiego w  latach 2004–2015 wynosił 6,5%, podczas gdy województwa pomorskiego był niższy o 0,2 pkt proc. Jednocześnie relacja PKB na 1 mieszkańca województwa łódzkiego do przeciętnej krajowej pod- legała mniejszym zmianom w czasie niż miało to miejsce w wypadku wo- jewództwa pomorskiego. Relacja dla województwa łódzkiego kształtowała się między 92,1% (2004 r.) i 93,6% (2014 r.), a dla województwa pomorskie- go mieściła się w granicach 95,2% (2014 r.) – 98,9% (2005 r.).

Od 2008  r. na pozycji siódmej pod względem wysokości relacji PKB na 1 mieszkańca województwa do przeciętnej krajowej utrzymuje się woje- wództwo małopolskie, choć przed rokiem 2008 zajmowało miejsce dziewią- te. Z jednej strony jest to wynik procesów rozwojowych samego wojewódz- twa małopolskiego, w którym średnioroczny wzrost PKB na 1 mieszkańca w latach 2004–2015 wynosił 6,6%. Z drugiej strony wpłynął na to słabszy postęp w województwach bezpośrednio konkurujących z Małopolską o to

miejsce – województwo lubuskie oraz województwo zachodniopomorskie.

W  ostatnich latach w  przypadku obu województw powiększała się róż- nica do średniej krajowej, co znajduje odbicie w niższych relacjach PKB na 1 mieszkańca województwa do PKB na 1 mieszkańca Polski (tabela 1).

W raporcie OECD zwrócono uwagę, że na wolniejszy, niż średnia krajo- wa, wzrost niektórych regionów graniczących z Niemcami złożyło się kilka czynników – regiony te rozpoczynały od wyższego pułapu, doświadczyły poważnej emigracji, rozpadu państwowych gospodarstw rolnych, spowol- nienia rozwoju obszarów przemysłowych i kryzysu w małych miastach po- łożonych nad Odrą, a także rosnącej konkurencji ze strony Berlina i portów niemieckich³.

Najmniejsze z polskich województw – województwo opolskie – również w ostatnich latach zwiększyło dystans do przeciętnej krajowej. W latach 2010–2015 relacja PKB na 1 mieszkańca województwa opolskiego do PKB na 1 mieszkańca Polski kształtuje się między 80,5% a 82,1%, choć w 2008 r.

wynosiła nawet 86,1%.

Analiza kształtowania się PKB na 1 mieszkańca w  latach 2004–2015 (szacunek) w województwach pokazuje, że dystans między wschodem a za- chodem oraz między liderem rozwoju (województwo mazowieckie) a resz- tą terytorium kraju nadal się zwiększa. Tylko województwo łódzkie i wiel- kopolskie zachowały w perspektywie analizowanego okresu swoją pozycję wobec średniego PKB na 1 mieszkańca Polski, a jedynym województwem, które poprawiło swoje położenie, jest region dolnośląski.

Stopa bezrobocia rejestrowanego

W ostatnich dwóch latach analizowanego okresu sytuacja na rynku pra- cy ulegała poprawie. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce najpierw spadła w 2014 r., w porównaniu z 2013 r., o 2 pkt proc., a następnie ten- dencja malejąca utrzymała się w kolejnym roku – kiedy stopa bezrobocia zmniejszyła się o kolejne 1,7 pkt proc. do poziomu 9,7% (2015 r.). W latach 2014–2015 trend spadającej stopy bezrobocia rejestrowanego w stosunku do roku poprzedniego charakteryzował również wszystkie wojewódzkie stopy bezrobocia. W latach wcześniejszych prawidłowość taka nie zawsze miała miejsce. Najwięcej takich przypadków wystąpiło w  2013  r., kiedy przeciętna stopa bezrobocia rejestrowanego w kraju wyniosła 13,4%, pla- sując się na tym samym poziomie co rok wcześniej, podczas gdy wszystkie regionalne stopy bezrobocia podlegały w tym czasie zmianom.

3 Przeglądy terytorialne OECD, Polska, op. cit., s. 42.

Wykres 3. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach

województwa, w których stopa bezrobocia rejestrowanego jest niższa niż przeciętnie w Polsce (2015 r.) województwa, w których stopa bezrobocia rejestrowanego jest wyższa niż przeciętnie w Polsce (2015 r.) stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie w 2004 r.

stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie w 2015 r.

Wykres 4. Rozpiętość stopy bezrobocia rejestrowanego w województwach w latach 2004–2015

29,2 27,2

23,6

18,7 16,8

20,7 20,0 20,2 21,3 21,6 18,7

16,2

14,7 13,8 11,3

7,8 6,4

9,0 9,2 9,1 9,8 9,6

7,6 6,1 19,0 17,6

14,8

11,2 9,5

12,1 12,4 12,5 13,4 13,4

11,4 9,7

0 5 10 15 20 25 30 35

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 maksimum minimum średnia dla Polski

Tabela 2. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach w latach 2004–2015 200420052006200720082009201020112012201320142015 Dolnośląskie22,420,616,611,410,012,813,112,413,513,110,48,5 Kujawsko-pomorskie23,622,319,214,913,316,217,017,018,118,215,513,2 Lubelskie17,817,015,513,011,212,913,113,214,214,412,611,7 Lubuskie25,623,019,014,012,516,215,515,415,915,712,510,5 Łódzkie19,517,914,711,29,211,912,212,914,014,111,810,3 Małopolskie15,013,811,38,77,59,710,410,511,411,59,78,3 Mazowieckie14,713,811,89,07,39,09,79,810,711,19,68,3 Opolskie20,018,716,211,99,812,913,613,314,414,211,810,1 Podkarpackie19,118,516,414,213,015,915,415,516,416,314,613,2 Podlaskie16,115,613,310,49,712,813,814,114,715,112,911,8 Pomorskie21,419,215,310,78,411,912,312,513,413,211,18,9 Śląskie16,915,512,79,26,99,410,010,211,111,39,68,2 Świętokrzyskie22,020,617,714,913,715,115,215,216,016,614,112,5 Warmińsko-mazurskie29,227,223,618,716,820,720,020,221,321,618,716,2 Wielkopolskie15,914,611,77,86,49,29,29,19,89,67,66,1 Zachodniopomorskie27,525,621,516,413,317,117,817,618,218,015,513,1

W analizowanym okresie amplituda regionalnych stóp bezrobocia re- jestrowanego pozostawała bardzo duża, jakkolwiek właśnie w 2015 r. roz- piętość regionalnych stóp bezrobocia była najmniejsza. Złożyły się na nią najniższy poziom stopy bezrobocia rejestrowanego w wysokości 6,1% (wo- jewództwo wielkopolskie) oraz najwyższy poziom – w  wysokości 16,2%

(województwo warmińsko-mazurskie). Tymczasem na początku badane- go okresu (2004 r.) różnica w wysokości stopy bezrobocia rejestrowanego między województwami o najniższym i najwyższym wskaźniku sięgała 14,5 pkt proc. (wykres 4).

W 2015 r. w sześciu województwach regionalne stopy bezrobocia re- jestrowanego były niższe od przeciętnego wskaźnika w kraju. Były to wo- jewództwa: dolnośląskie, małopolskie, mazowieckie, pomorskie, śląskie i wielkopolskie. Jednak tylko w czterech województwach z tej grupy stopa bezrobocia rejestrowanego w badanym okresie stale kształtowała się na po- ziomie niższym niż przeciętnie w Polsce. Są to województwa: małopolskie, mazowieckie, śląskie i wielkopolskie. To ostatnie pozostaje zresztą regio- nem o najniższej stopie bezrobocia rejestrowanego w kraju nieprzerwanie od 2010 r.

W ostatnich trzech latach do czołówki województw o najniższej stopie bezrobocia rejestrowanego dołączyło województwo dolnośląskie. W latach 2013–2015 województwo to regularnie zajmowało piątą pozycję pod wzglę- dem najmniejszej wielkości stopy bezrobocia wśród 16 województw. Tym- czasem na początku badanego okresu (2004 r.) znajdowało się na piątej po- zycji, ale pod względem największego poziomu bezrobocia wśród regionów w kraju. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie dolnośląskim była wtedy o 3,4 pkt proc. wyższa od przeciętnej stopy bezrobocia w kraju.

Obecnie szóste miejsce wśród regionów o najniższej stopie bezrobocia rejestrowanego zajmuje województwo pomorskie – 8,9%, tj. o 0,8 pkt proc.

poniżej średniej krajowej. Województwo to startowało jednak z  nieko- rzystnej pozycji. W 2004 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w wojewódz- twie pomorskim była bowiem wyższa od stopy bezrobocia w kraju o 2,4 pkt proc. i wynosiła 21,4%. Wprawdzie w kolejnych dwóch latach stan ten utrzymywał się, ale rozpiętość między dwoma wskaźnikami sukcesywnie malała, gdyż tempo spadku stopy bezrobocia rejestrowanego w wojewódz- twie pomorskim było wyższe niż tempo spadku stopy bezrobocia w kraju.

Trend ten zresztą utrzymywał się aż do końca fazy spadającego bezrobocia (2008 r.). W latach 2009–2012 województwo pomorskie podzielało ogól- nokrajowe tendencje związane ze wzrostem bezrobocia, a  zmiany stopy bezrobocia rejestrowanego w województwie były zbliżone do zmiany stopy bezrobocia w kraju. Jednak w przeciwieństwie do prawidłowości ogólno-

krajowych, stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie pomorskim zmniejszyła się, po raz pierwszy od kilku lat, już w 2013 r. W obecnej fazie spadającej stopy bezrobocia rejestrowanego ponownie dynamika zmniej- szania się bezrobocia w województwie pomorskim jest szybsza od zmian ogólnokrajowych.

Spośród województw, w których wskaźnik stopy bezrobocia rejestrowa- nego jest wyższy od średniej krajowej, w 2015 r. najbliżej wartości prze- ciętnej plasowało się województwo opolskie. Dynamika zmian stopy bez- robocia w województwie opolskim przez większość analizowanego okresu pozostaje bardzo zbliżona do tendencji krajowych. Wyjątek stanowią lata:

2011 i 2013, w których stopa bezrobocia w regionie opolskim spadała, pod- czas gdy stopy bezrobocia rejestrowanego w kraju rosły lub pozostawały na niezmienionym poziomie.

Podobne prawidłowości można zaobserwować w województwie łódz- kim. W 2015 r. wskaźnik stopy bezrobocia rejestrowanego dla tego woje- wództwa wynosił 10,3% i był wyższy od wskaźnika dla Polski o 0,6 pkt proc.

Na początku badanego okresu stopa bezrobocia rejestrowanego w  woje- wództwie łódzkim była wyższa od średniej krajowej o 0,5 pkt proc. W ba- danym okresie bezrobocie w województwie łódzkim pozostawało bardzo zbliżone do średniej krajowej, raz osiągając wartości niewiele powyżej, a in- nym razem niewiele poniżej.

W 2015 r. bardzo blisko średniej krajowej, choć powyżej niej, plasowała się również stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie lubuskim – 10,5%. Dla tego województwa oznacza to jednak bardzo duży postęp, gdyż startowało ono z niskiej pozycji. W 2004 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie lubuskim należała do najwyższych w kraju (14. miejsce, licząc od najniższego wskaźnika) i w wysokości 25,6% była wyższa od śred- niej krajowej o 6,6 pkt proc.

W  przeciwnej sytuacji znajdują się dwa województwa zlokalizowane wzdłuż granicy wschodniej: województwo lubelskie i województwo podla- skie. Obecnie wskaźniki stopy bezrobocia rejestrowanego obu województw przewyższają średnią krajową o ok. 2 pkt proc., choć na początku anali- zowanego okresu znajdowały się w dużo korzystniejszej sytuacji. W obu województwach bowiem stopa bezrobocia rejestrowanego była niższa od średniej krajowej – w lubelskim w latach 2004–2005, a w podlaskim w la- tach 2004–2007. Niemniej to właśnie w szczególności w tym czasie zarów- no w województwie lubelskim, jak i w województwie podlaskim wystąpiły niepomyślne tendencje na rynku pracy. W obu województwach stopa bez- robocia rejestrowanego co prawda spadała, tak jak w całym kraju, jednak zmniejszanie to było relatywnie niższe niż średniej krajowej. W podobnym

położeniu w latach 2004–2008 znajdowało się również województwo pod- karpackie. Różni to województwo od regionów lubelskiego i podlaskiego jedynie fakt, że stopa bezrobocia rejestrowanego w tym województwie ni- gdy nie była niższa od średniej krajowej.

W  pozostałych województwach: kujawsko-pomorskim, świętokrzy- skim, warmińsko-mazurskim i  zachodniopomorskim, w  analizowanym okresie sytuacja na rynku pracy pozostawała w zasadzie niezmienna. Stopa bezrobocia rejestrowanego była zawsze wyższa od średniej krajowej, a dy- stans dzielący te wskaźniki nie podlegał istotnym zmianom. Jeśli stopa bez- robocia w tych województwach zmieniała się, to zmiana taka była w zgo- dzie z trendami ogólnokrajowymi.

Obserwacja zmiany stopy bezrobocia rejestrowanego w województwach prowadzi do refleksji, że w ostatnich latach na lidera wśród województw odznaczających się niską stopą bezrobocia wyrosło województwo wielko- polskie. Od pięciu lat bowiem to właśnie w tym województwie utrzymuje się najmniejsza wartość stopy bezrobocia rejestrowanego wśród 16 woje- wództw. Kształtowanie się stopy bezrobocia rejestrowanego w wojewódz- twach w latach 2004–2015 odzwierciedlało również rozwarstwienie w roz- woju między wschodnią i zachodnią Polską. W perspektywie analizowanego okresu tereny zlokalizowane przy wschodniej granicy zanotowały poważny wzrost bezrobocia w porównaniu ze średnią krajową, podczas gdy niektó- rym województwom zachodnim udało się bezrobocie relatywnie obniżyć.

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto

W 2015 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w kraju wyniosło 4150,88 zł. Tylko w trzech województwach przeciętne wynagrodzenie było wyższe od średniej krajowej. Były to województwa: mazowieckie – 122,7%

średniej krajowej, śląskie – 101,7% średniej krajowej, oraz dolnośląskie – 101,3% średniej krajowej. Dla porównania, w 2004 r. jedynie w dwóch wo- jewództwach przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto było wyższe od średniej krajowej. Było to w województwie mazowieckim, gdzie przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto stanowiło 128,5% średniej krajowej, oraz w województwie śląskim, gdzie wynagrodzenie było wyższe od przeciętne- go wynagrodzenia w kraju o 3,3%.

Od 2005 r. do 2009 r. do grona województw, w których przeciętne mie- sięczne wynagrodzenie brutto przewyższało średnią płacę w kraju, należało również województwo pomorskie, chociaż najwyższa wartość, jaką osiąg- nęła ta przewaga, wyniosła jedynie 0,6%. W  kolejnych latach przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie pomorskim było bar-

dzo bliskie wartości średniej krajowej, jednak przekroczyło ją tylko raz i to nieznacznie – w 2014 r. o 0,2%. W 2004 r. czwartym w kolejności woje- wództwem pod względem relacji przeciętnego miesięcznego wynagrodze- nia brutto do średniej płacy w kraju było województwo dolnośląskie. Był to rok, w którym wynagrodzenie w tym województwie w relacji do średniej krajowej było najniższe w analizowanym okresie (97,8%). W następnych latach przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie dol- nośląskim bywało jednak znacznie bardziej zbliżone do średniej krajowej, a w ostatnich dwóch latach (2014–2015) nawet ją przekroczyło.

Analizując zmianę przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w  poszczególnych województwach w  latach 2004–2015, można dokonać kilku obserwacji.

• Województwo mazowieckie pozostaje cały czas województwem, które zdecydowanie odstaje poziomem wynagrodzeń od pozosta- łych województw. Niemniej w analizowanym okresie przewaga wo- jewództwa mazowieckiego wobec innych województw zmalała. Wy- daje się, że jest to w dużej mierze wynikiem procesów zachodzących w samym województwie. Należy zwrócić uwagę, że to właśnie w wo- jewództwie mazowieckim wzrost kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto, w 2015 r. w stosunku do kwoty z 2004 r., był najniższy – wyniósł 64,6%, podczas gdy w województwie dolnoślą- skim i łódzkim przeciętne wynagrodzenie w 2015 r. było wyższe od wynagrodzenia z 2004 r. – odpowiednio o 78,4% i 78,5%.

• Poza województwem mazowieckim przeciętne miesięczne wyna- grodzenie brutto było wyższe od średniej krajowej, przez cały ana- lizowany okres, jeszcze tylko w  województwie śląskim. Wskaźnik relacji wynagrodzenia osiąganego w  województwie do średniego wynagrodzenia w kraju podlegał ciągłym wahaniom, raz kształtując się na poziomie niższym, a raz wyższym wobec roku poprzedniego.

W 2015 r. wielkość analizowanej relacji osiągnęła najniższy poziom od 2004 r., tak że przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w wo- jewództwie śląskim było wyższe od średniej krajowej jedynie o 1,7%.

• Można wyodrębnić grupę województw, w których przeciętne mie- sięczne wynagrodzenie brutto nadal kształtuje się na poziomie niż- szym od średniej krajowej, ale jednocześnie dostrzegalna jest popra- wa relacji wynagrodzeń w województwie do średniej krajowej. Do takich województw należą województwa: lubelskie, łódzkie, mało- polskie oraz podkarpackie.

• Można wyróżnić także odrębną grupę tych województw, w których przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto na początku analizo-

Wykres 5. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwach

województwa, w których przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto jest niższe od średniej krajowej (2015 r.) województwa, w których przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto jest wyższe od średniej krajowej (2015 r.) przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej (Polska=100) w 2004 r.

przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej (Polska=100) w 2015 r.

Wykres 6. Rozpiętość relacji przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto do średniej krajowej (Polska = 100) w latach 2004–2015

128,5 128,7 128,2 128,1 127,8 126,1 124,6 124,3 123,9 123,1 123,1 122,7

83,8 83,0 82,7 82,8 82,8 82,7 83,8 83,3 84,1 84,2 84,6 84,2 60

80 100 120 140

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

maksimum minimum

Tabela 3. Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej w województwach w latach 2004–2015, Polska = 100 200420052006200720082009201020112012201320142015 Dolnośląskie97,898,899,399,899,399,499,399,099,199,8101,0101,3 Kujawsko-pomorskie86,685,986,085,285,284,884,784,585,085,785,985,3 Lubelskie87,087,086,986,787,887,290,289,890,390,090,089,1 Lubuskie85,885,584,884,884,084,585,084,885,584,685,585,9 Łódzkie88,187,386,886,286,887,089,389,590,490,590,491,3 Małopolskie92,091,992,793,091,992,292,391,992,392,292,494,1 Mazowieckie128,5128,7128,2128,1127,8126,1124,6124,3123,9123,1123,1122,7 Opolskie90,689,789,891,091,090,191,389,689,789,690,791,4 Podkarpackie83,883,082,782,882,882,783,883,484,284,785,285,0 Podlaskie87,587,587,588,188,187,087,987,788,488,588,287,9 Pomorskie98,5100,2100,5100,6100,3100,198,598,498,799,2100,299,5 Śląskie103,3103,2103,5102,3102,6102,7102,7104,7103,0103,7102,4101,7 Świętokrzyskie87,986,785,886,186,986,586,586,686,886,485,886,3 Warmińsko-mazurskie85,183,984,183,782,883,083,883,384,184,284,684,2 Wielkopolskie91,590,390,691,190,889,891,090,690,790,789,989,8 Zachodniopomorskie92,292,191,391,391,291,190,890,791,391,391,191,4

wanego okresu było mniejsze niż średnia krajowa oraz od tego cza- su nie nastąpiła poprawa tej sytuacji. W kolejnych analizowanych latach relacja przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto do średniej krajowej była nawet niższa od wielkości osiąganej w 2004 r.

Do takiej grupy województw zaliczyć można województwa: kujaw- sko-pomorskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, wielkopol- skie i zachodniopomorskie.

• Kolejną grupę wśród województw stanowią te województwa, w któ- rych nie nastąpiła istotna poprawa w zakresie poziomu płac mie- rzona relacją przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto do średniej krajowej. W przypadku tych województw porównanie wiel- kości tej relacji z 2004 r. i 2015 r. daje niewielki wynik dodatni – nie- przekraczający 1 pkt proc. Równocześnie w analizowanym okresie obserwowane są niewielkie wahania w wielkości relacji przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto do średniej krajowej względem wartości z 2004 r. Taka sytuacja ma miejsce w województwach: lubu- skim, opolskim oraz podlaskim.

Udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego

Zadaniem polityki dochodowej jednostek samorządu terytorialnego jest z jednej strony zapewnienie dochodów do budżetów gmin, miast na prawach powiatu, powiatów i  województw, a  z  drugiej strony powinny przyświecać jej także cele pozafiskalne, związane między innymi ze wspie- raniem rozwoju na terenie jednostki samorządu terytorialnego. W opinii M. Jastrzębskiej do instrumentów polityki dochodowej jednostek samorzą- du terytorialnego należą poszczególne rodzaje dochodów budżetowych⁴. W  ujęciu konstytucyjnym⁵ oraz przepisów ustawowych⁶ do dochodów samorządu terytorialnego zalicza się dochody własne, subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa, przy tym przepisy ustawowe nakazują uwzględniać w dochodach własnych również udziały we wpływach z po- datku dochodowego od osób fizycznych oraz z podatku dochodowego od osób prawnych.

4 M. Jastrzębska, Polityka budżetowa jednostek samorządu terytorialnego, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005, s. 67.

5 Zob. art.  167 ust.  2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1997, nr  78, poz. 483, ze zm.).

6 Zob. art. 3 ust. 1 pkt 1–3 ustawy z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (t.j. Dz.U. 2016, poz. 198, ze zm.).

Wysokość dochodów budżetów jednostek samorządu terytorialnego może stanowić jedno z  kryteriów oceniających poziom zamożności jed- nostki samorządu terytorialnego i rozwoju jej terenu. Szczególne znaczenie w tym kontekście należy przypisać dochodom własnym. E. Kornberger-So- kołowska zauważa, że pojęcie dochodów własnych nie zostało jednoznacz- nie zdefiniowane ani w  teorii, ani w  ustawodawstwie polskim⁷. Przepisy ustawowe wymieniają jedynie źródła dochodów własnych gmin, powiatów i województw. Na ich podstawie do dochodów własnych można w szcze- gólności zaklasyfikować:

• wpływy z podatków: od nieruchomości, rolnego, leśnego, od środ- ków transportowych, dochodowego od osób fizycznych opłacanego w formie karty podatkowej, od spadków i darowizn oraz od czynno- ści cywilnoprawnych,

• wpływy z  opłat: skarbowej, targowej, miejscowej, uzdrowiskowej i od posiadania psów, reklamowej oraz eksploatacyjnej,

• udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych oraz z podatku dochodowego od osób prawnych,

• dochody pochodzące z wpłat ustawowo określonej części zysku uzy- skiwanego przez jednostki gospodarki pozabudżetowej,

• dochody z majątku samorządowego,

• dochody z tytułu opłat za usługi publiczne świadczone przez jed- nostki samorządu terytorialnego,

• dochody kapitałowe.

Poziom wpływów budżetowych ze źródeł stanowiących dochody włas- ne jest uzależniony od rozwoju społecznego i gospodarczego terenu. Szcze- gólnie dotyczy to dochodów z danin publicznych (podatki i opłaty lokalne, udziały we wpływach z podatków dochodowych). Dochody z tych źródeł stanowią również instrument polityki dochodowej, za pomocą którego jednostki samorządu terytorialnego mogą oddziaływać na podmioty go- spodarcze prowadzące działalność na terenie jednostki oraz na jej miesz- kańców, tworząc warunki do rozwoju społecznego i gospodarczego terenu.

Jednak prowadzenie efektywnej polityki w tym zakresie jest ograniczone, ponieważ w przypadku udziałów z podatków dochodowych samorządowi terytorialnemu nie przysługuje żadne władztwo podatkowe. Jednostkom samorządu terytorialnego pozostaje możliwość pośredniego oddziaływa- nia przez prowadzenie aktywnej polityki lokalnej zmierzającej do zwiększe-

7 E. Kornberger-Sokołowska, Finanse jednostek samorządu terytorialnego, LexisNe- xis, Warszawa 2012, s. 90.

nia populacji podatników podatku dochodowego od osób fizycznych oraz podatku dochodowego od osób prawnych⁸.

Rola poszczególnych źródeł dochodów własnych w budżetach jedno- stek samorządu terytorialnego jest zróżnicowana ze względu na szczebel samorządu. Z  tego względu dla celów prowadzonej analizy ujęto łączne kwoty dochodów własnych uzyskiwanych przez jednostki samorządu tery- torialnego wszystkich szczebli w danym województwie.

W analizowanym okresie największy udział dochodów własnych w do- chodach ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego odnoto- wywano w województwie mazowieckim. Regularnie relacja ta w tym wo- jewództwie była wyższa lub równa 60%. Było to jedyne województwo ze wszystkich 16 regionów, w którym w całym analizowanym okresie łączne dochody własne wszystkich jednostek samorządu terytorialnego woje- wództwa stanowiły nie mniej niż 60% ich dochodów ogółem. Dzięki ta- kiemu poziomowi tej relacji to województwo mazowieckie miało najlepsze warunki wśród polskich województw do swobodnego określania poziomu i kierunków wydatków budżetowych sprzyjających rozwojowi.

O wiele słabsze podstawy do organizowania rozwoju społecznego i two- rzenia warunków rozwoju gospodarczego na swoim terenie miały te wo- jewództwa, w których udział dochodów własnych do dochodów ogółem wszystkich jednostek samorządu terytorialnego z  województwa, w  per- spektywie całego analizowanego okresu, nie przekraczał 40%⁹. W  takiej sytuacji znajdowały się w praktyce wszystkie województwa zlokalizowane na wschodzie kraju, tj. województwa: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie.

Dysproporcje w sytuacji dochodowej jednostek samorządu terytorial- nego poszczególnych województw utrzymują się, chociaż w ostatnich la- tach dało się zauważyć zmniejszanie tych różnic. Dominacja województwa mazowieckiego na tle pozostałych regionów została złagodzona. Na po- czątku badanego okresu (2004 r.) różnica między relacją dochodów włas- nych do dochodów ogółem w województwie mazowieckim a następnym województwem pod względem tej relacji (województwo śląskie) wynosiła 8,3 pkt proc., z kolei nad województwem, które charakteryzowała najniższa wartość tej relacji (województwo podkarpackie) – 29,4 pkt proc. W 2015 r.

8 Zob. E.  Kornberger-Sokołowska, Rola jednostek samorządu terytorialnego w kształtowaniu i poborze podatków stanowiących ich dochody [w:] Dylematy reformy systemu podatkowego w Polsce, red. H. Dzwonkowski, J. Kulicki, Wydawnictwo Sejmo- we, Warszawa 2016, s. 191.

9 W pojedynczych latach relacja dochodów własnych do dochodów ogółem mogła przekroczyć poziom 40%.

Wykres 7. Relacja dochodów własnych do dochodów ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego w województwach

województwa, w których relacja dochodów własnych do dochodów ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego jest niższa niż przeciętnie w Polsce (2015 r.) województwa, w których relacja dochodów własnych do dochodów ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego jest wyższa niż przeciętnie w Polsce (2015 r.)

udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego w 2004 r.

udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego w 2015 r.

Wykres 8. Rozpiętość relacji dochodów własnych do dochodów ogółem bud żetów jednostek samorządu terytorialnego w  województwach w  la- tach 2004–2015

35,3 35,0 33,3 35,1 39,0

33,6 31,2 33,4 34,3 34,0 35,7 37,4 64,7 66,6 66,4 68,6 69,7

65,1 61,9 61,3 60,0 62,3 61,7 62,8

50,2 50,6 50,1 52,3 55,0

48,6 48,3 48,8 49,1 50,0 50,7 52,0

20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 minimum maksimum średnia dla Polski

Tabela 4. Udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego w województwach w latach 2004–2015 200420052006200720082009201020112012201320142015 Polska50,250,650,152,355,048,648,348,849,150,050,752,0 Dolnośląskie55,457,057,658,561,855,255,655,457,057,357,160,1 Kujawsko-pomorskie44,143,442,744,347,342,443,244,344,545,547,146,0 Lubelskie35,635,734,236,339,633,832,633,434,335,035,937,8 Lubuskie43,142,642,945,248,638,741,444,345,345,447,049,5 Łódzkie50,050,249,152,554,446,048,549,751,853,553,954,1 Małopolskie45,544,444,948,850,145,242,445,145,947,848,549,2 Mazowieckie64,766,666,468,669,765,161,961,360,062,361,762,8 Opolskie48,347,945,947,150,542,443,145,046,147,748,550,6 Podkarpackie35,335,033,335,139,033,631,233,634,434,035,737,4 Podlaskie38,738,936,939,944,037,437,739,340,341,142,841,5 Pomorskie53,252,352,353,655,949,351,250,147,149,251,152,1 Śląskie56,456,955,357,762,957,056,355,555,555,155,357,2 Świętokrzyskie37,236,035,239,241,935,835,536,537,136,938,139,3 Warmińsko-mazurskie39,138,538,639,242,636,137,838,138,738,338,240,1 Wielkopolskie50,750,549,351,154,448,550,850,950,651,653,152,9 Zachodniopomorskie47,248,347,650,152,145,947,147,148,350,251,052,9

rozbieżności między województwem mazowieckim a  województwami zajmującymi wymienione pozycje w rankingu województw kształtują się na poziomie 2,7 pkt  proc. (przewaga nad drugim województwem pod względem wysokości udziału dochodów własnych w dochodach ogółem – województwo dolnośląskie) oraz 25,4 pkt  proc. (przewaga nad ostatnim województwem pod względem wysokości udziału dochodów własnych w dochodach ogółem – województwo podkarpackie).

Należy również zauważyć, że wraz z  niwelowaniem się dysproporcji między województwami w  poziomie relacji dochodów własnych do do- chodów ogółem większa liczba województw przekraczała wartość udzia- łu dochodów własnych w dochodach ogółem obliczoną dla całego kraju.

W 2015 r. takich województw było aż siedem (dolnośląskie, łódzkie, ma- zowieckie, pomorskie, śląskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie), pod- czas gdy w 2004 r. było to pięć województw (dolnośląskie, mazowieckie, pomorskie, śląskie i wielkopolskie). Ponadto przez większość lat w okresie 2004–2009 grupa województw, odznaczających się wyższym od średniej krajowej udziałem dochodów własnych w dochodach ogółem, składała się co najwyżej z czterech województw (dolnośląskie, mazowieckie, pomorskie i śląskie).

Analiza kształtowania się relacji dochodów własnych do dochodów ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego w województwach prowadzi do wniosku generalnego, że w  latach 2004–2015 nierówności w  potencjale dochodowym województw między wschodnią i  zachodnią Polską nie zmieniły się w sposób zasadniczy.

Podsumowanie

W niniejszym artykule zaprezentowano rozwarstwienie w rozwoju spo- łeczno-gospodarczym województw oraz zmiany, które zaszły w tym zróż- nicowaniu w latach 2004–2015 na podstawie czterech wskaźników. Prze- prowadzone analizy potwierdziły, że polskie województwa charakteryzuje wysokie zróżnicowanie w rozwoju społeczno-gospodarczym. W badanym okresie zróżnicowania regionalne w  Polsce utrwaliły się oraz pogorszyła się pozycja regionów biedniejszych. Rozwarstwienie regionalne pod wzglę- dem społecznym i gospodarczym oraz na rynku pracy widoczne jest na linii część zachodnia i część wschodnia kraju oraz na linii województwo mazowieckie pozostałe regiony kraju.

Województwo mazowieckie zajmowało pozycję niekwestionowanego lidera na początku analizowanego okresu (2004  r.) i  zachowało ją przez wszystkie badane lata pod względem trzech rozpatrywanych wskaźników:

PKB na 1 mieszkańca województwa, przeciętnego miesięcznego wyna- grodzenia brutto oraz udziału dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Jedyny obszar, w  którym województwo mazowieckie nie dominuje nad pozostałymi województwa- mi, stanowi rynek pracy. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie mazowieckim należy co prawda do jednych z najniższych wśród regionów, jednak są województwa, w których wskaźnik ten jest mniejszy niż na Ma- zowszu. W  kontekście korzystnych danych statystycznych województwa mazowieckiego nie można jednak zapominać, że pozytywny obraz regionu wyłania się ze statystyk Warszawy. To możliwości społeczne i gospodarcze Warszawy podnoszą bowiem wskaźniki statystyczne regionu, dystansując go od pozostałych województw i przyczyniając się do dużych dysproporcji wewnętrznych Mazowsza¹⁰.

Poza województwem mazowieckim do najbogatszych gospodarczo re- gionów kraju należą województwa: dolnośląskie, wielkopolskie i  śląskie.

Jednak zasadniczo tylko województwa: dolnośląskie i wielkopolskie pozo- stają regionami rozwijającymi się dynamicznie. Województwo śląskie na tle tych województw startowało z o wiele lepszej pozycji. W 2004 r. przewaga PKB na 1 mieszkańca województwa śląskiego nad PKB na 1 mieszkańca Polski była wyższa w porównaniu z województwami dolnośląskim i wiel- kopolskim. W ostatnich latach województwo śląskie rozwijało się jednak wolniej niż pozostałe najbogatsze regiony i obecnie charakteryzuje je naj- niższa przewaga PKB na 1 mieszkańca województwa nad przeciętną kra- jową spośród czterech najbogatszych regionów kraju. Województwo dol- nośląskie wyróżnia również postęp na płaszczyźnie rozwoju społecznego oraz na rynku pracy. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w tym regionie rosło w latach 2004–2015 w takim tempie, że w ostatnich latach województwo dolnośląskie osiąga poziom wynagrodzenia przewyższający średnią krajową. Z kolei w kontekście rynku pracy należy zauważyć, że wo- jewództwo dolnośląskie klasyfikowane jest obecnie w grupie województw o stopie bezrobocia rejestrowanego niższej niż przeciętnie w Polsce, choć na początku analizowanego okresu było przeciwnie.

Regionami, które nadal pozostają w tyle, ale rozwijają się w tempie po- zwalającym przynajmniej utrzymać, a nawet zmniejszyć dystans dzielący je do regionów najbogatszych, są województwa: łódzkie i małopolskie. W od- miennej sytuacji znalazły się województwa: kujawsko-pomorskie, lubuskie, opolskie, pomorskie i zachodniopomorskie. Te stosunkowo lepiej rozwija-

10 Szerzej na ten temat: GUS, Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin i powiatów wo- jewództwa mazowieckiego, Mazowiecki Ośrodek Badań Regionalnych, 2015.

jące się regiony (ich PKB na 1 mieszkańca stanowi powyżej 80% PKB na 1 mieszkańca Polski) w ostatnich latach rozwijały się gospodarczo w takim tempie, że faktycznie rósł dystans dzielący je od przeciętnej krajowej. Cho- ciaż w grupie tych województw są takie, które wprawdzie w ujęciu rozwo- ju gospodarczego rozwijały się w wolniejszym tempie niż średnia w kraju, w praktyce tracąc coraz więcej do przeciętnej krajowej i regionów najbo- gatszych, to jednocześnie w niektórych aspektach rozwoju poprawiły swoje pozycje. Przykładem na to mogą być województwa: lubuskie i pomorskie, które w  analizowanym okresie uczyniły postęp na rynku pracy poprzez zmniejszenie stopy bezrobocia rejestrowanego.

Najbiedniejsze województwa pod względem rozwoju gospodarczego i społecznego, a także o trudnej sytuacji na rynku pracy to województwa we wschodniej części kraju: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, święto- krzyskie i warmińsko-mazurskie. Przyczyn obecnego stanu tych regionów można upatrywać w wielu płaszczyznach, głównie w niekorzystnej struk- turze zatrudnienia (wysoki udział rolnictwa, mało efektywne i przestarzałe działy produkcji), słabej dostępności komunikacyjnej czy złym stanie in- frastruktury technicznej¹¹. W ostatnich latach pogłębiał się dystans dzielący te województwa w relacji do średniej krajowej. Najbardziej widoczne jest to na płaszczyźnie rozwoju gospodarczego, ale tendencje te znalazły rów- nież swoje odzwierciedlenie na rynku pracy. Województwa zlokalizowane wzdłuż wschodniej granicy zanotowały bowiem poważny wzrost bezro- bocia w porównaniu ze średnią krajową. Z kolei na płaszczyźnie rozwoju społecznego niektóre województwa Polski wschodniej znajdują się obecnie w relatywnie bardziej sprzyjającej sytuacji. W analizowanym okresie w nie- których regionach bowiem relacja przeciętnego miesięcznego wynagrodze- nia brutto w województwie do średniej krajowej nieznacznie się poprawiła.

Polepszył się także potencjał dochodowy niektórych województw wschod- nich, gdyż wzrosła relacja dochodów własnych do dochodów ogółem bud- żetów jednostek samorządu terytorialnego. Jednak nie jest to wzrost, który w sposób istotny wpływałby na zwiększenie możliwości organizowania roz- woju społecznego i tworzenia warunków rozwoju gospodarczego przez jed- nostki samorządu terytorialnego na terenie województwa. Wszystkie woje- wództwa z części wschodniej kraju nadal wymagają szczególnego wsparcia

11 Odmienność regionalna skuteczności wykorzystania środków polityki spójności na przykładzie Lubelszczyzny. Rekomendacje dla Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego, raport z badań opracowany w ramach projektu zrealizowanego w ramach konkursu do- tacji organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna, nr umowy POPT 03.01.00-00-002/07 z 22 lipca 2009 r., s. 16.

zewnętrznego na tych płaszczyznach. Należy dodać, że dotychczasowa po- moc nie wpłynęła na poprawę pozycji tych województw względem reszty kraju.

Bibliografia

Bank Danych Lokalnych, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start.

Batóg B., Batóg J., Analiza przestrzennych zmian regionalnego produktu krajowego brutto w Polsce w latach 1995–2008, „Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego” 2011, nr 4/8.

Cybulski L., Dolny Śląsk jako najdynamiczniejszy region w kraju – efekt statystyczny czy rzeczywisty wszechstronny rozwój?, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach” 2015, nr 209.

GUS, Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin i powiatów województwa mazowieckie- go, Mazowiecki Ośrodek Badań Regionalnych, 2015.

Jastrzębska M., Polityka budżetowa jednostek samorządu terytorialnego, Wydawni- ctwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005.

Heffner K., Ewolucja zróżnicowania poziomu rozwoju regionów w Polsce a potrzeba polityki spójności, „Studia KPZK PAN” 2012, t. 140 [Perspektywy rozwoju regio- nalnego Polski w okresie programowania po 2013 r., red. A. Harańczyk].

Kornberger-Sokołowska E., Finanse jednostek samorządu terytorialnego, LexisNe- xis, Warszawa 2012.

Kornberger-Sokołowska E., Rola jednostek samorządu terytorialnego w kształtowa- niu i  poborze podatków stanowiących ich dochody [w:] Dylematy reformy sy- stemu podatkowego w Polsce, red. H. Dzwonkowski, J. Kulicki, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2016.

Odmienność regionalna skuteczności wykorzystania środków polityki spójności na przykładzie Lubelszczyzny. Rekomendacje dla Krajowej Strategii Rozwoju Re- gionalnego, raport z  badań opracowany w  ramach projektu zrealizowanego w ramach konkursu dotacji organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Re- gionalnego współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Pro- gramu Operacyjnego Pomoc Techniczna, nr umowy POPT 03.01.00-00-002/07 z 22 lipca 2009 r.

Przegląd regionalny Polski 2015, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa, listopad 2015.

Przeglądy terytorialne OECD. Polska, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, War- szawa 2008.

J. Szlachta, Europejski wymiar rozwoju Polski Wschodniej w latach 2014–2020, „Ze- szyty Naukowe WSEI. Ekonomia” 2013, nr 6(1).

UNDP, Krajowy raport o rozwoju społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lo- kalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012.