Przegląd projektów foresightu

,Nauka ¹ Szkolnictwo Wyższe", nr 2/3212008

Urszula Glińska , Anna Kononiuk ,

Łukasz Nazarko

Przegląd projektów foresightu

branżowego w Polsce

Foresight, jako narzędzie antycypowania przyszlości, ma w Polsce krótką historię.

Działania sprzyjające promowaniu idei foresightu zostały zainicjowane w latach 2003-2005 przez Ministerstwo Nauki i lnform~tyzacji w formie Pilotażowego

Programu Foresight w polu badawczym "Zdrowie i Zycie". W 2006 r. rozpoczęto realizację Narodowego Programu Foresight „Polska 2020"; prowadzi się także osiem

projektów regionalnych oraz dziesięć projektów branżowych.

Celem artykułu jest szczególowa prezentacja projektów branżowych typu foresight realizowanych w Polsce, pod kątem tematyki, celów, oczekiwanych rezultatów, interesariuszy, rozmieszczenia geograficznego, ram i horyzontu czasowego, a także

zastosowanych metod, budżetu i źródeł finansowania. Autorzy zwracają również uwagę

na specyfikę polskich projektów foresightu branżowego na tle innych państw Europy,

przyjmując za kryteria wyróżniające: liczbę projektów, metodykę oraz obszary badawcze będące przedmiotem analiz.

Słowa kluczowe: foresight bran2owy. foresight w Polsce

Wprowadzenie

Według definicji Ministerstwa Nauki i Informatyzacji sformulowanej na potrzeby Naro- dowego Programu Foresight „Polska 2020", foresight jest to „proces kreowania kultury

myślenia społeczeństwa o przyszłości, w którym zarówno naukowcy, inżynierowie, jak i przedstawiciele przemysłu czy pracownicy administracji publicznej biorą udział w wyzna- czeniu strategicznych kierunków rozwoju badań i rozwoju technologii, w celu przysporze- nia jak największych korzyści ekonomicznych i społecznych gospodarczo" (za: Jakusze- wicz i in. 2006). W literaturze przedmiotu rozróżnia się na ogół następujące rodzaje fore- sightu (Foresight... 2004a, 2004b; Tsoukas, Shepherd 2004):

- foresight narodowy, którego celem jest wyznaczanie pożądanych wizji rozwojowych kraju;

Przegląd projektów foreSłghtu branzowego w Polsce 61

- foresight regionalny, skupiający się na przewidywaniu pożądanego rozv..ioju regionu;

- foresight korporacyjny (corporate foresight), odnoszący się do przewidywania po-

żądanego rozwoju firm;

- foresight branżowy, którego celem jest wyznaczanie pożądanych wizji rozwoju da- nej branży.

Zamierzeniem autorów niniejszego opracowania jest szczegółowa prezentacja polskich projektów foresightu branżowego. Dane do analiz pochodzą z badań ankietowych skiero- wanych do koordynatorów tychże projektów, które zostały opracowane prze Grupę Wspar- cia przy Narodowym Programie Foresight (NFP) „Polska 2020" na potrzeby konferencji na temat spójności NPF z foresightami branżowymi i regionalnymi1.

Obecnie w Polsce realizowane są następujące projekty foresi~htu branżowego:

1. Foresight technologiczny odlewnictwa polskiego (ODL) .

2. Foresight technologiczny w zakresie materiałów polimerowych (PLM).

3. Scenariusze rozv..ioju technologicznego przemysłu, wydobycia i przetwórstwa węg­

la brunatnego (WB).

4. Scenariusze rozwoju technologicznego przemysłu wydobywczego węgla kamien- nego (WK).

5. Scenariusze rozwoju technologii nowoczesnych materiałów metalicznych, cera- micznych i kompozytowych (MCK).

6. Ocena perspektyw oraz korzyści z wykorzystania technik satelitarnych i rozv..ioju technologii kosmicznych w Polsce (KSM).

7. Kierunki rozv..ioju technologii materiałowych na potrzeby klastra lotniczego 11Doli·

na Lotnicza" (DL).

8. Scenariusze rozwoju technologicznego przemysłu wydobywczego rud miedzi i su- rowców towarzyszących w Polsce (RM).

9. System monitorowania i scenariusze rozwoju technologii medycznych w Polsce (MED)3.

1 O. Scenariusze rozwoju technologicznego kompleksu paliwowo-energetycznego dla

zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju (PEN).

Należy zwrócić uwagę, że aż cztery z dziesięciu realizowanych projektów foresightu

branżowego w Polsce dotyczą przewidywania rozwoju tradycyjnych branż przemyslu wy- dobywczego: węgla brunatnego, kamiennego. rud miedzi, odlewnictwa. Fakt ten zdecy- dowanie odróżnia Polskę od typowych obszarów badawczych foresightu technologiczne- go w Europie, które najczęściej związane są z rozwojem nanotechnologii, energetyki, in- teligentnych systemów produkcji czy też biotechnologii (por. Bondaruk, red. 2007).

1 Konferencia odbyla się 13 listopada 2007 r. w Ministerstwie Nauki 1 Szkolnictwa Wyższego w Warszawie.

2 Na potrzeby prezentacji wyników, w pracy przyjęto skróty odpowiada1ące nazwom projektów.

3 W przypadku foresightu nr 9 (MED) nie udało się nam pozyskać danych od koordynatora pro1ektu Wykorzystu1emy

WTęc informacie na 1emat tego pro1ektu zebrane przez zespól autorski G!OWnego Instytutu Górnictwa (Bondaruk. red. 2007).

62

Szczegółowa analiza projektów foresightu branżowego

realizowanych w Polsce

Przedmiotem szczegółowej analizy są wszystkie foresighty branżowe już przeprowa- dzone bądź obecnie realizowane w Polsce. Przedsięwzięcia te zostały porównane pod ką­

tem: celów, jednostek koordynujących, rozmieszczenia geograficznego, interesariuszy, ram oraz horyzontu czasowego, a także zastosowanych metod, budżetu i oczekiwanych rezultatów.

Cele projektów

Na podstawie analizy danych ankietowych można wyróżnić następujące cele, głównie

o charakterze poznawczym, wspólne dla wszystkich projektów foresightu branżowego rea- lizowanych w Polsce. Są to:

- ocena stanu technologicznego określonej branży (analiza bilansu surowcowego i stanu dotychczas stosowanych metod wytwarzania);

- identyfikacja rozwiązań o największym potencjale rozwoju;

- ocena innowacyjności określonych technologii;

- rozpoznanie kluczowych technologii w aspekcie:

• strategicznego znaczenia dla rozwoju kraju,

• zrównoważonego rozwoju.

Bardziej szczegółowe cele -o charakterze aplikacyjnym -można wyodrębnić jedynie w dwóch projektach, tj. Foresight technologiczny w zakresie materia/ów polimerowych (PLM) oraz Scenariusze rozwoju technologii nowoczesnych materia/ów metalicznych, ce- ramicznych i kompozytowych (MCK).

Partnerzy wiodący (koordynatorzy) i rozmieszczenie geograficzne projektów

Partnerami wiodącymi projektów foresightu branżowego realizowanych w Polsce są najczęściej instytucje naukowe. Szczegółowe zestawienie głównych koordynatorów ana- lizowanych przedsięwzięć przedstawiono w tabeli 1. Z analizy informacji zamieszczonych w tej tabeli wynika, że aż sześć na dziesięć realizowanych projektów jest koordynowanych przez Główny Instytut Górnictwa w Katowicach bądź instytucje warszawskie. Koordynato- rzy skupieni są w pięciu na szesnaście polskich województw. Analizując natomiast roz- mieszczenie geograficzne głównych instytucji koordynujących poszczególne projekty (ry- sunek 1), można zauważyć dwie dominujące tendencje pod tym względem: z jednej stro- ny, trzy ośrodki: warszawski, katowicki i wrocławski skupiają 80% wszystkich instytucji re-

alizujących projekty, z drugiej zaś wyraźnie widać, że projekty foresightu branżowego są

najbardziej popularne na południu kraju.

Niezmiernie interesującą kwestią jest fakt, że większość pozostałych partnerów (koor- dynatorów pomocniczych) realizujących projekty branżowego foresightu technologiczne- go pochodzi z instytucji naukowo-badawczych, chociaż docelowym beneficjentem wyni- ków prac tych ośrodków są instytucje przemysłowe (rysunek 2).

Przegląd projektów foresightu branżowego w Polsce 63

Tabela 1

Partnerzy wiodący projektów foresightu branżowego realizowanych w Polsce

Symbol projektu Partner wiodący

PLM. PEN, WK Główny Instytut Górnictwa (Katowic-e)--

- - - - - -

, _ _MCK

- -

---

^{- - -- - --- - -}

, _

- - - - -- - -

KSM Centrum Badań Kosmicznych PAN (Warszawa)

, _

- - - - - - - -

MED Instytut Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN (Warszawa)

- - - -

- - - - -- ---

RM KGHM Cuprum Sp. z o.o., Centrum Badawczo-Rozwojowe (Wrocław)

- -

I - - ' - - -

- -

ODL Instytut Odlewnictwa (Kraków) ,___

Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemyslu Lotniczego

-

DL

,Dolina Lotnicza• (Rzeszów) Żródlo: opracowanie własne.

Rysunek 1

Rozmieszczenie geograficzne projektów foresightu branżowego realizowanych w Polsce

Źródło: jak do tabeli 1.

Sytuację tę można tłumaczyć, z jednej strony, brakiem zainteresowania przedstawicie- li przemysłu przewidywaniem przyszłości rozwoju reprezentowanych przez siebie branż za

pomocą foresightu technologicznego, z drugiej zaś -nieznajomością tego typu narzędzia

antycypowania przyszłych zdarzeń. Jeśli przyjmiemy te założenia za prawdziwe^4, w przysz-

4 Przypuszczający tryb wypowiedzi wynika stąd, 1z w ankiecie przeprowadzonej wśród koordynatorów fores1ghtów bran·

zowych w Polsce nie uwzględniono odpowiedzi natury jakościowej - o przyczyny włączenia bądź tez pominięcia określo·

nych partnerów reprezentujących poszczególne sektory gospodarki. Odpowiedzi tego typu nie stanowrty więc płaszczyzny

analizy

64 ^Urszula Glińska. Anna Kononiuk, Łukasz Nazarko

Rysunek 2

Zróżnicowanie partnerów projektów foresightu branżowego w Polsce ze względu na charakter reprezentowanej instytucji (w%)

WK WB PLM PEN MCK KSM DL ODL RM MED

O Jednostki naukowo-badawcze li przedsiębiorstwa I przemysł

Źródło: jak do tabeli 1.

!ości może to doprowadzić do sytuacji, że przeprowadzane analizy i opracowane scena- riusze będą miały charakter stricte naukowy oraz nie zostaną zaakceptowane i ostatecz- nie nie będą wdrożone przez przemysł.

Odmiennie sytuacja przedstawia się w przypadku projektu Kierunki rozwoju technolo- gii materiafowych na potrzeby klastra lotniczego „Dolina Lotnicza" (DL), w którym zdecy- dowana większość partnerów reprezentuje przemysł. Znaczny udział przedstawicieli prze-

mysłu został zadeklarowany także przez realizatorów projektu Scenariusze rozwoju tech- nologicznego przemyslu wydobycia i przetwórstwa węgla brunatnego (WB); ponad 20%

reprezentantów przemysłu bierze udział w projektach: Ocena perspektyw i korzyści z wy- korzystania technik satelitarnych i rozwoju technologii kosmicznych w Polsce (KSM) oraz Foresight technologiczny odlewnictwa polskiego (ODL).

Poza wyznaczaniem wizji rozwojowych danej technologii per se, istotną kwestią w pro- jektach typu foresight jest aspekt społeczny, wyrażający się w prze~onaniu, że wizje roz- wojowe są oparte na szeroko rozumianym konsensie społecznym. Ow konsens powinien

się wyrażać m.in. w angażowaniu do realizacji programów typu foresight tych grup spo-

łecznych, które w przyszłości będą beneficjentami opracowanych wyników. W przypadku projektów foresightu branżowego są to niewątpliwie przedstawiciele biznesu, których

udział deklarują koordynatorzy czterech projektów. Zdecydowanie najwięcej reprezentan- tów biznesu (52%) współtworzy projekt Foresight technologiczny odlewnictwa polskiego

(ODL) oraz projekt Kierunki rozwoju technologii materia/owych na potrzeby klastra lotnicze- go „Dolina Lotnicza" (DL). Szczegółowo aspekt ten przedstawia rysunek 3.

Niewątpliwymi interesariuszami tego typu projektów są obecnie ludzie młodzi, którzy

będą spadkobiercami przyszłych wizji rozwojowych i scenariuszy przyszłości wypracowa-

Przegląd projektów foresightu branzowego w Polsce

Rysunek 3

Udzial przedstawicieli biznesu i osób poniżej 35. roku życia w polskich projektach foresightu branżowego (w %)

52 52

...

-

...

35 33

~

30

-

....

25 ^:<.v

- ^{i - -}

16 ^1.,

-

i - - ..._

o ^{b.d. b.d. b.d.} !! b.d. b.d.

~ I..-

ODL PLM WB WK MCK KSM DL RM PEN MED

O przedstaWJCiele biznesu • osoby poniże1 35 lat Żródlo: jak do tabeli 1.

65

nych w toku podjętych analiz. W związku z tym respondentów poproszono o oszacowa- nie liczby osób poniżej 35. roku życia (zgodnie z kryteriami stosowanymi przy ocenie wniosków składanych do Unii Europejskiej) aktywnie uczestniczących w realizacji danego programu. Udział osób mlodych zostal zadeklarowany przez koordynatorów czterech pro- jektów (rysunek 3) i średnio sięga okolo 30%.

Ramy czasowe i horyzont

Pierwszym projektem foresightu branżowego przeprowadzanym w Polsce był projekt Scenariusze rozwoju technologicznego kompleksu paliwowo-energetycznego dla zapew- nienia bezpieczeństwa energetycznego kraju (PEN), którego realizację rozpoczęto w grud- niu 2005 r. Realizację pozostałych projektów rozpoczęto niemal równolegle - w pierwszej

połowie 2006 r. (rysunek 4). Koordynatorzy tych projektów zadeklarowali zakończenie prac w podobnym terminie, tj. pod koniec pierwszej połowy 2008 r. Horyzontem czasowym

większości projektów, podobnie jak w przypadku Narodowego Programu Foresight ~Pol­

ska 2020", jest rok 2020. Krótszy horyzont czasowy, tj. rok 2015, przewidują jedynie wy- konawcy projektu Kierunki rozwoju technologii materiałowych na potrzeby klastra lotnicze- go „Dolina Lotnicza" (DL).

66 ^{Urszula Glińska,} Anna Kononiuk, Łukasz Nazarko

Rysunek 4

Ramy czasowe i horyzont projektów foresightu branżowego w Polsce

-,----

.• I

NPF .Polska 2020•

I

• I

PEN

-

MED ^{,,:;.:c- I}

2020

RM ^.,

DL ²⁰²⁰

2015

KSM ^.,.

-r

I

MCK . ₂₀₂₀

WK 2020

T

WB ,, .„

2020

PLM ".

-

I I

' ^{I I 2020+}

DOL " .,

"' ^{<O <O <O <O ,._ ,._ ,._ co co co 2020}

o o o o o o o o o o o

o o o o o o Cl o o o o

N N

"" ^{N N N N N N N N}

c -<= ·;;; -c <: -c <: -c -<:: -<:::

"" ²⁰²⁰

„ "' ^E ·~ "' ^.!!1 "' „ _.!!1 „

"'

·c;;; „ N ^u ·;::; 'O .!!1 _u ·e- ^{·;::; 'O <.>} ·e. _~

!

[:! ;:;.

"' ² "' ² "' e

3' ^<n ·u;

"" ^{~ ·u; O> ·u; O>}

Źródło: jak do tabeli 1.

Warsztat metodologiczny

Deklarowany w ankietach warsztat metodologiczny projektów jest niezwykle zróżnico­

wany. Większość projektów posiłkuje się tradycyjnymi metodami i technikami badań typu foresight, tj. dyskusjami eksperckimi w panelach tematycznych, analizą SWOT, metodą del-

ficką czy też scenariuszami rozwoju danej branży. Szczegółowe zestawienie metod i tech- nik realizacji projektów foresightu branżowego w Polsce przedstawiono w tabeli 2.

Mniej popularne metody -tj. analiza ograniczeń, drzewo odniesień czy też „mapy dro- gowe" (road-mapping) -zostały zastosowane przez realizatorów jedynie dwóch projektów, tj. Scenariusze rozwoju technologii nowoczesnych materia/ów metalicznych, ceramicznych i kompozytowych (MCK) oraz Scenariusze rozwoju technologicznego kompleksu paliwowo- -energetycznego dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju (PEN). Najbogat- szy warsztat metodologiczny zastosowali koordynatorzy projektu Scenariusze rozwoju technologii nowoczesnych materia/ów metalicznych, ceramicznych i kompozytowych (MCK) oraz projektu Scenariusze rozwoju technologicznego przemyslu wydobywczego rud miedzi i surowców towarzyszących w Polsce (RM). Natomiast w projekcie Scenariusze roz- woju technologicznego przemyslu wydobycia i przetwórstwa węgla brunatnego (WB) og- raniczono się jedynie do analizy scenariuszowej i symulacji.

Symbol

projektu panele tematyczne DL

KSM MCK MED ODL PEN PLM RM WB WK

Źródło: jak do tabeli 1.

analiza SWOT

Tabela 2

Warsztat metodologiczny projektów foresightu technologicznego w Polsce

PEST I

STEEP

metoda delficka

Metoda I technika

scenariusze konsultacje technologie eksperckie I kluczowe

społeczne

- -- ---=-

inne

analiza ograniczeń, krzyżowa analiza

wpływów, drzewo odniesień

benchmarking

symulacje

68 Urszula Glińska, Anna Kononiuk. Łukasz Nazarko

Struktura projektów

Struktura organizacyjna analizowanych projektów jest podobna i odpowiada typowej strukturze projektów typu foresight (rysunek 5).

Rysunek 5

Typowa struktura projektów foresightu branżowego realizowanych w Polsce

komitet ^sterujący

Żródto: jak do tabeli 1.

Nad prawidłowym przebiegiem prac czuwa komitet sterujący danego projektu, który

pełni rolę organu nadzorującego rzetelność prowadzonych badań. Przed komitetem ste-

rującym odpowiedzialny jest najczęściej zespól zarządzający projektem, który organizuje

pracę panelu głównego, będącego nadrzędnym w stosunku do zespołów badawczych, a także odpowiada za formę konsultacji zewnętrznych prowadzonych z ekspertami, rów-

nież zaangażowanymi w pracę nad projektem.

Budżet

Łączne wydatki na foresight branżowy w Polsce sięgają 25 mln zł, ~o kilkakrotnie prze-

wyższa budżet Narodowego Programu Foresight „Polska 2020". Zródla finansowania projektów pochodzą zazwyczaj ze środków własnych, z budżetu państwa oraz Europejs- kiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Proporcje między wyżej wymienionymi środkami

finansowymi oraz wysokość budżetu dla poszczególnych projektów foresightu branżowe­

go przedstawiono na rysunku 6.

Największym budżetem cieszył się projekt Scenariusze rozwoju technologicznego prze- myslu wydobycia i przetwórstwa węgla brunatnego (WB), najmniejszym natomiast Kierun- ki rozwoju technologii materia/owych na potrzeby klastra lotniczego "Dolina Lotnicza" (DL).

Stosunek między wkładem własnym a środkami pochodzącymi z budżetu państwa oraz

Przegląd projektów foresightu branżowego w Polsce 69

Rysunek 6

Budżet i źródła finansowania projektów foresightu branżowego w Polsce (w mln zł)

7 ...---- - - - -- - - -- -, O bez podziału

6 - 1 - - - -- _{- - ID państwo} + UE

5 ^{- 1 -- -} - - - -- - O własne

4 - i - - -

3 - i - -- -

2 i - -----<

b.d. b.d.

o

ODL PLM WB WK MCK KSM DL RM MED PEN

Źródło: jak do tabeli 1.

z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego kształtował się podobnie, w przybliżo­

nych proporcjach 3:7.

Oczekiwane rezultaty

Wśród oczekiwanych rezultatów wynikających z realizacji projektów foresightu branżo­

wego w Polsce, najczęściej wymienia się typowe i charakterystyczne dla przedsięwzięć

tego rodzaju, czyli przede wszystkim opracowanie raportu końcowego. Dokument taki, w odniesieniu do wszystkich analizowanych projektów, zawierałby przede wszystkim infor- macje dotyczące meritum podejmowanej tematyki, którą tworzą:

- scenariusze rozwoju określonych technologii w perspektywie średnio-i długookre-

sowej;

- warunki rozwoju określonego sektora lub branży;

- zasady prowadzenia monitoringu określonej technologii:

- propozycje form komunikacji z decydentami w celu określenia długofalowej polity- ki gospodarczej kraju oraz podziału środków budżetowych na badania naukowe.

Oprócz tego rezultatem badań typu foresight realizowanych obecnie w Polsce jest utworzenie baz danych zawierających informacje o wiodących technologiach w danej

branży oraz sporządzenie listy ekspertów określonej branży. W ten sposób projekty typu foresight podejmowane w Polsce realizują ideę budowy kapitału intelektualnego oraz w znacznej mierze wpływają na kształt kapitału społecznego określonej społeczności

(miasta, regionu, w których są realizowane).

Ponadto raport końcowy realizowałby jedną z głównych funkcji badań typu foresight -

funkcję prognostyczną, gdyż wszystkie z analizowanych przedsięwzięć zapowiadają:

70

- sporządzenie rekomendacji dotyczących postępowania w kwestiach kluczowych dla branży, z punktu widzenia naukowego i rynkowego;

- opracowanie wykazu i charakterystyki czynników determinujących przyszłą kon-

kurencyjność krajowego rynku materiałów (technologii} na tle rynków międzynaro­

dowych;

- sporządzenie „map drogowych" dzialań dotyczących rozwoju inżynierii materialo- wo-technologicznej określonej branży.

Nie mniej ważnym aspektem, wielokrotnie podkreślanym przez koordynatorów projek- tów foresightów branżowych w Polsce, jest aspekt popularyzatorski, który zaklada sporzą­

dzenie szczegółowych opracowań w postaci: artykułów, komunikatów, publikacji zwartych i prezentacji, a także organizowanie seminariów, warsztatów i konferencji upowszechnia-

jących wypracowane rezultaty oraz popularyzujących samą ideę foresightu. Należy przy

tym zaznaczyć, iż najintensywniej pod tym względem aktywizuje swoje działania tzw. fore- sight kosmiczny (KSM).

Polskie projekty foresightu branżowego a projekty europejskie

Sporządzenie pełnego, aktualnego i wiarygodnego zestawienia projektów typu fore- sight realizowanych w Europie jest zadaniem niezwykle trudnym. Wyzwanie to podjęła

organizacja European Foresight Monitoring Network (finansowana przez Komisję Europej-

ską}, która od 2005 r. publikuje przegląd projektów typu foresight w Europie oraz w wybra- nych krajach świata-Global Foresight Outlook 2007 (por. Popper i in. 2007). Mimo wielo- etapowego procesu mapowania i rosnącej rokrocznie liczby analizowanych w ten sposób projektów (w 2007 r. podjęto 1650 tego typu inicjatyw w ponad 30 krajach), oczywiste jest,

że Foresight Outlook nie dociera do wszystkich inicjatyw foresightu w badanych krajach.

Za przykład może poslużyć Polska. Raport identyfikuje tu jedynie 6 projektów, kiedy w rze-

czywistości w 2007 r. prowadzono 18 przedsięwzięć foresightu: jeden narodowy, 9 bran-

żowych i 8 regionalnych. Syntetyczna analiza porównawcza polskich foresightów branżo­

wych z europejskimi foresightami (nie tylko branżowymi) zarejestrowanymi przez Foresight Outlook pozwala jednak na sformulowanie istotnych wniosków.

Pierwszy z nich dotyczy liczby projektów typu foresight: 1 O foresightów branżowych re- alizowanych obecnie w Polsce plasuje kraj poza europejską czołówką. Mimo że Outlook nie podaje szczegółowo liczby foresightów branżowych realizowanych na kontynencie, to jednak z łącznej liczby wszystkich projektów tego typu można wysnuć wysoce pewny wnio- sek, że liderami w dziedzinie foresightów branżowych w Europie są: Holandia (łączna licz- ba foresightów- ponad 250), Wielka Brytania (ponad 200), Francja (ok. 200), Niemcy (po- nad 1 OO) oraz kraje nieco mniejsze, lecz o wysokim poziomie rozwoju i kultury myślenia

o przyszłości (Finlandia -69, Norwegia- 31).

Kolejne kryterium porównania przedsięwzięć polskich i europejskich dotyczy stosowa- nej metodyki. W tabeli 2 przedstawiono następujące, najbardziej popularne metody fore- sightu branżowego w Polsce: budowa scenariuszy (80% projektów), analiza SWOT (70%), metoda delficka (70%), konsultacje społeczne i eksperckie (70%). Wszystkie te cztery me- tody znajdują się wśród dziesięciu najczęściej stosowanych metod w foresightach euro-

Przegląd projektów foresightu branżowego w Polsce 71

pejskich. Można zatem wnioskować, że polskie i europejskie foresighty branżowe nie róż­

nią się istotnie od siebie pod względem stosowanej metodyki.

Według klasyfikacji z Frascati (Revised ... 2007) w Europie dziedzinami najczęściej ba- danymi przez inicjatywy foresightu branżowego są:

1) produkcja/wytwarzanie;

2) zdrowie i praca społeczna;

3) elektryczność, gaz, woda;

4) transport, składowanie i komunikacja;

5) administracja publiczna i obronność;

6) edukacja;

7) rolnictwo, myślistwo i leśnictwo.

Bardziej szczegółowa analiza ujawnia następujące dziedziny badań: inżynieria środo­

wiska, technologie komunikacyjne, inżynieria materiałowa, inżynieria elektryczna, elektro- nika, inżynieria chemiczna, inżynieria biomedyczna, biotechnologia, klimatologia i inne nauki o Ziemi, biochemia, chemia, produkcja roślinna i zwierzęca, epidemiologia, farma- kologia.

Łatwo zauważyć, że obszary badawcze przyjęte w polskich foresightach branżowych

tylko częściowo pokrywają się z wyżej wspomnianymi dziedzinami. Pierwsza rozbieżność

wynika z częstego występowania w polskich projektach tematyki surowcowa-wydobyw- czej, druga zaś z nieobecności wśród polskich projektów dziedzin związanych z biotech-

nologią, nanotechnologią oraz rolnictwem, szczególnie akcentowanych w projektach eu- ropejskich.

Podsumowanie

Z przedstawionej powyżej pogłębionej analizy ankiet wypełnionych przez koordynato- rów projektów foresightu branżowego w Polsce wypływają wnioski świadczące o tym, że

w Polsce występują następujące zjawiska:

• Stosunkowo mała liczba projektów foresightów branżowych -wydaje się, że poten-

cjał dziedzin, w których można byłoby wykorzystać projekty typu foresight jest zde- cydowanie większy niż wykorzystywany obecnie.

• Luki tematyczne -stanowią one „naturalny" rezultat zawężenia prowadzonych ba-

dań z wykorzystaniem instrumentów foresightu do dziedzin technologicznych (bądź

regionalnych)s.

• Dominacja jednostek naukowo-badawczych wśród partnerów - koordynatorów projektu: środowiska naukowo-badawcze są z reguły głównym inicjatorem podej- mowanych działań „foresightowych" w Polsce; inne sektory, takie jak biznes czy

przemysł, są podmiotami właściwie nieobecnymi w tym względzie, co oznacza, iż współpraca między nimi nie jest prowadzona na dostatecznym poziomie, a relacje nie są (być może jeszcze) zacieśnione.

5 Na temat powiązań foresightu regionalnego z nowoczesnym zarządzaniem przedsiębiorstwem produkcyjnym piszą w niniejszym numerze Anna Kononiuk i Andrzej Magruk. Zob. też artykul Krzysztofa Borodako poświęcony foresightowi re- gionalnemu w sektorze turystyki (przyp. red.).

72 ^{Urszula Glińska,} Anna Konomuk. Łukasz Nazarko

• Skoncentrowanie wiodących partnerów w kilku ośrodkach - istotnym mankamen- tem projektów foresightu branżowego w Polsce jest fakt ich koncentracji jedynie w kilku ośrodkach oraz w kilku regionach w Polsce. Nie oznacza to, iż pozostałe re- giony (województwa) czy placówki naukowo-badawcze nie muszą inicjować takich

przedsięwzięć, raczej mają one dość niski poziom wiedzy na temat instrumentów prognozowania przyszlości, do których niewątpliwie należą projekty typu foresight.

Inne cechy charakterystyczne projektów foresightu branżowego w Polsce ogniskują się wokół tendencji o konotacjach pozytywnych, a są nimi takie tendencje i zjawiska jak:

• Znaczny udział przedstawicieli biznesu i ludzi młodych - projekty foresightu bran-

żowego w Polsce starają się więc o twórczą współpracę nauki i biznesu, co oznacza realne wykorzystanie osiągnięć teoretycznych na płaszczyźnie praktyki społecznej

oraz implementowanie wyników prac naukowo-badawczych na gruncie gospodar·

ki, a także skierowanie wypracowanych osiągnięć do bezpośrednich interesariuszy -młodego pokolenia ksztaltującego przyszłość kraju.

• Różnorodność wykorzystywanych metod - projekty foresightu branżowego w Pol·

sce prezentują pod tym względem zróżnicowany charakter, przy czym dominujące

metody i techniki badawcze to: analiza SWOT, metoda delficka, budowa scenariu·

szy oraz konsultacje społeczne. Całość wyników analizowanych projektów ma być

zawarta w raportach końcowych.

• Podobna struktura - najlepiej sprawdzająca się struktura organizacyjna inicjatyw technologicznych foresightu w Polsce powiela doświadczenia europejskie i świata·

we w tym względzie, czyli podzielona jest na człon koordynująca-organizacyjny

(komitet sterujący, zespól zarządzający projektem), a także człon merytoryczno-kon- cepcyjny (praca w panelach i zespołach badawczych oraz z ekspertami zewnętrz­

nymi).

• Zbliżony czas trwania i horyzont czasowy-większość projektów foresightu branżo·

wego w Polsce powinna być zrealizowana w podobnym horyzoncie czasowym (czy- li w drugiej połowie 2008 r.). Pod względem oczekiwanych rezultatów długookreso­

wych, podobnie jak w przypadku Narodowego Programu Foresight „Polska 2020··.

cezurą czasową jest rok 2020.

Zaprezentowane w niniejszym artykule wnioski pozwalają więc sądzić, iż rezultaty

osiągnięte wraz z realizacją projektów foresightu branżowego w Polsce, przyczynią się do precyzyjnego wskazania decydentom kluczowych branż i technologii z powodzeniem wy- korzystywanych przez polski przemysł oraz sprzyjających rozwojowi polskiej gospodarki,

wyznaczając w ten sposób obszary szczególnego zainteresowania naukowo-badawcze- go i zarazem ekonomicznego. Służą ponadto wypracowaniu nowych form współpracy róż­

nych, nie porozumiewających się ze sobą dotąd podmiotów - reprezentantów klasy wie- dzy, polityki i biznesu z jednej strony oraz ogółu społeczeństwa, tzw. opinii publicznej (pop- rzez konsultacje społeczne) z drugiej. Badania typu foresight przyczyniają się więc do

kształtowania w Polsce spoleczeństwa obywatelskiego z powodzeniem funkcjonującego

w obszarze gospodarki opartej na wiedzy.

Podjęte inicjatywy na pewno trzeba uznać za nowatorskie w skali kraju, nie należy więc zaprzestawać na projektach już podjętych, ale raczej popularyzować tego typu praktykę naukowo-badawczą w innych regionach kraju oraz w innych dziedzinach wiedzy, a także pogłębiać dyskusję naukową na ten temat.

Przegląd projektów foresightu branżowego w Polsce 73

Literatura Bondaruk J. (red.) 2007

Analiza tematyki projektów typu foresight prowadzonych w Polsce i ocena spójności ich pla- nowanych vvyników z zamierzeniami Projektu Foresight Polska 2020, Główny Instytut Gór- nictwa, Katowice.

Foresight... 2004a

Foresight Methodologies, Training Module 1, United Nations Industrial Development Orga- nization, Wien.

Foresight... 2004b

Foresight Methodologies, Training Module 2, United Nations Industrial Development Orga- nization, Wien.

Jakuszewicz I., Kononiuk A., Magruk A., Nazarko J. 2006

Inicjatywy foresight w Polsce i na świecie,

w:

Koradecka D. 2008

Quo vadis Foresight Poland 2020. 2008, Posiedzenie Komitetu Sterującego ds. Narodowe- go Programu Foresight „Polska 2020", Warszawa (http:/183.18.20.110/export/sites/fore- sight/pl/news/files/Quo _vadis _Foresight_Polska _ 2020.pd~.

Popper R., Keenan M., Miles I„ Butter M., Sainz de la Fuenta G. 2007 Global Foresight Outlook 2007, European Foresight Monitoring Network.

Revised„. 2007

Revised Field of Science and Technology (FOS) Classitication in the Frascati Manuał,

OECD, Paris.

Tsoukas H., Shepherd J. 2004

Managing the Future, Foresight in the Knowledge Economy, Blackwell Publishing, Bodmin.